Хьалхарча коммунистий замани кердача демократий замани жIака тIа кхаьчача хана, цхьаццабола вай къамах хьабаьнна нах, доазол арахьа дIабахара тIера бар.
Дуккхабараш баха а бахар царех, хIанз а цига бахаш а ба. Царех я вайна массарна езаш хинна иллиалархо Ахценаькъан Хадижат, Нохч-ГIалгIай республикан заслуженни артист Iарчакханаькъан Берснакъ, из Нугзаранаькъан Тамерлана кулгал деш хиннача говрабаьрешта юкъе а волаш, цирке говраш хехкаш вар. Ховш ма хиллара, Хадижат Бельге яха 40 шу хила мег, Берснакъ Америке Iеш ва, хьалха санна говрашцара бувзам хоада ца беш. Царех шиннех а тайп-тайпарча ханашка яздаьд аз бе-беча газеташ тIа. Цудухьа тахан са шоана вовзийта безам ба цхьаькха саг, из республиканна чIоагIа эшаш вар хьалха а хIанз а. Театра режиссёр хинна Беканаькъан Мустафа ва аз вувцар.
Цхьаболча 90-ча шерашка Шолжа-ГIалий тIа баьхача наха кIезига-дукха вовзаш хила тарлу из, бакъда дукхагIболча гIалгIашта цо фу леладаьд, фу карагIдаьннад хац.
Беканаькъан Шовхала Жабраила воI Мустафа ваь хиннав 1952-ча шера Казахстана Щучинск яхача гIалий тIа. Вай Сибрера цIадаьхкачул тIехьагIа, цар дезал баьхаб Шолжа-ГIалан Старопромысловски районе. Цига вахав школе деша а. Во ца дешаш хинначох тара ва кIаьнк, дIахо из деша вода Ленинградерча театральни искусствони кинемотографеи институте. Режиссёралла дешаш хиннав из цига. Дийша ваьнна цIавеча, цо болх бу гIалгIай къаьстта театр хьаде гIерташ. Цу ханналца, гIалгIай а нохчий а театраш цхьана дар, бакъда тайп-тайпара труппаш яр. Общежитерча вахарах тара дар къаман театра вахар, цудухьа цун а цун актёрий а хьашташ кхоачашдеш, къаьстта театр хьаду цо. Цу шерашка вайзар сона а Беканаькъан Мустафа. Цхьан дийнахьа саг кхетийтар цо сох, театре кхайк хьога аьнна. ДIавахача, ше хьа а вовзийта, цхьацца дахар-денар а дийца, аьлар цо:
— Тхо хIанз Боканаькъан Ахьмада «Беке къонгаш» яхача романах пьеса оттае гIерташ да, хьогара цхьа новкъостал дезар тхона.
— Сона дулур-м дергда, — аьлар аз.
— Iа фу де деза аьлча, инсценировка Iо а йийша, цу спектаклага товргдолча тайпара илле дешаш язде деза Iа...
— Сона могаргдац хьа дехар кхоачашде, цу тайпара болх цIаккха баь вац со, — сай хур даь юхагIарта веннавар со. Бакъда хIама хиланзар сачох. Ше яхачун тIара валанзар режиссёр.
— Чу а йихье, йийша а йийше, хьайна илли язлой хьажал. ТIаккха хьадахьаргда Iа, цхьана тохкаргда вай хьона карахдаьннар, — хьаделар сога дикка сомал дола йоазув.
— ДIа-м хьоргья аз пьеса, бакъда хьона хеттача тайпара илли кхолла сона могаргдац, — аьлар аз цунцара къасташ.
Чу а ваха, цу дийнахьа сарралца сайна дика са а леIа, еша хайра со инсценировка.
Бокъонца из йийша ваьлча, керта чу хьувза яьлар хIанззалца ца хинна уйалаш. Кезаг-кIезига язъеш уж дIаязъе волавелар со. Юххера, хьахилар царех укх тайпара йоазув:
«Йиша йоацаш висачоа,
Йиша хинна оттар.
Воша воацаш висачоа
Воша хила гIортар,
Наьнага сатессар
Массе а хана,
ГIозвоахар хьо деций,
Лаьтта тха нана.
Ер дуне готтадаь
Сагото хьовзарах,
Адамий къел-моцал
Борз санна цIовзарах,
Вайна кIорда ма дергдац
Укх лаьтта даха,
Вайна кIорда ма дергдац
Ер лаьтта аха...»
Иштта дIоахал а долаш, кхы а кхо куплет яр иллеца. Цкъарчоа дIа ца хьокха лаьрхIар аз, хIана аьлча эсала байт хетар сона, из мо йолча романага язъяьчох. Бакъда дIа ца хьекхача Мустафа соцаргвоацандаь, пьеса а байт а ийца хьалвахар со театре.
— Язйирий Iа? — хаьттар режиссёра.
— Язйир, бакъда со раьза-м вац цунна, — аьлар аз.
Согара байт дIа а ийца, дикка ха яьккхар цо, цох хIама ца оалаш, из хьоаха ца еш.
«Беке къонгаш» яхача романах оттаяьча спектакла цIи яр «ЦIий кхайк» яхаш.
Духхьашха из хьахьокхача дийнахьа вахар со спектаклага хьажа. Дукхаза вай театрашка хиннав со, бакъда уж миссел вIашагIкхийтта нахи цига хиннараш миссел зизаши дайнадацар сона, цхьанна а вай мехкарча зале. Спектакль дIайолаелар. Пордув еллаенначул тIехьагIа, спектакла юкъе дакъа лоацаш бола актёраш, гаьннара илли а доахаш, сцена тIа баьлар, кхувхкаш Iаьржа ферташ а йолаш. Илли хьалхаоалаш хиннар вар Зангенаькъан Руслан, цунна тIехьа оалаш хиннараш: Новрбенаькъан Руслан, Беканаькъан ИбрахIим, Цисканаькъан Мухьмад, Дзовранаькъан Батыр, кхыбараш.
Сай лергех тешацар со, сай бIаргех тешацар, цу байтах иштта илли хиннад аьлча. Ерригача спектакла юкъегIолла чакхдоалаш дар из, кхыметтел эггара тIехьарча суртаца а тIехьа. Актёрашта раьза вар со чIоагIа, хIаьта а режиссёрá шозза дукхагIа вар со раьза, хIана аьлча цунна къаьстта дика бIаргадайна хиннадар из мичахьа дека деза, цун мукъам мишта хила беза, из хоро дIаала дезилга.
Спектакль чакхъяьннача шоллагIча е кхоалагIча дийнахьа «Космос» яхача театра юхегIолла хьалвоагIар со. ДухьалвоагIар пьеса автор а романа автор а. Вела а венна юхасецар Боканаькъан Ахьмад:
— Сали, дика яздаьдар Iа из илли, — аьлар цо.- Товш дар спектаклага. Цун керттера уйла нийса яйна хиннай хьона.
Сона, бакъдар аьлча, цул боккхагIа кхаъ хила йиш яцар. Из дар аз эггара хьалха яздаь, театральни спектакланна юкъе дийка са илли. Цул тIехьагIа из илли дIааьннадар Новрбенаькъан Руслана, Турецке хоро, дийкадар бе-беча концертни программашка. ХIаьта Заьзганаькъан Мурад президенталла харжа оттаваьча хана, телевизор чу из могавеш, вовзийташ дола къамаьл цу иллегара д1адолалора.
Цул тIехьагIа каст-каста гIалий тIа вIашагIдетталора тхо.
— Театре хьачувеллахь, сона везаш ва хьо, — аьлар цо цхьан дийнахьа. Дукха ца говш, дIачувахар со.
— ХIанз хьона тIабилла цхьаькха цхьа болх ба са, — аьлар Джабраила Мустафас.- Пьесан таржам де деза Iа, гIалгIай меттала йоаккхаш. Теофил Готье «Капитан Фракасс» яхача романа кIийлен тIа язъяьй ер. Инсенировка яьр ва са хьаьша вола Голяков Яков. Ашарий пьеса я ер, укхунна юкъе дукха иллеш да. Цудухьа поэта дикагIа дергдолаш санна хет сона цунна таржам. Пьесанна лаьрхIа ашараш язъяьр ва Журбин Александр.
Хьалха мо юхагIертар со:
— ЦIаккха драматургена таржам даь вац со. Могаргдац сона, — аьлар аз. Амма са новкъост соцаргволаш вацар, из таржам аз ца дича. Цу пьесанна таржам даь ваьлча, хоам бир аз Мустафайга. Ди белгал а даь, актёрашта хьалха пьеса ешаргйолаш дIавийхар со. Берригаш вIашагIкхийтача, еша дош делар, хIаьта а дукха ешийтанзар. Массехк оагIув йийшача, соцавир. Цу пьеса тIехьа кхаж тессар, эцаргья из театро е эцаргьяц, аьнна. Пьеса эца соцадир. Министерстве хьалчуелар из. Тахан мо дагадоагIа сона, цу кIалха ЦIолой Фатима яьгIа. Из цу хана культуран министра заместитель яр Нохч-ГIалгIай республике. Пьеса ийцар министерствоc. Бакъда хьалхара спектакль яр, Мустафай саготдеш.
Парте обкоме а культуран министерстве а критика яьяр цу «ЦIий кхайк» яхача пьесанна, дин Iадаташ дукха дар цун юкъе, аьнна. ДукхагIча даькъе из дувзаденна дар, саг дIаволлаш йола моттиг ловзаеча хана, сцена тIа зикар аларца. Мустафа, бакъдар аьлча цу гIулакха раьза вацар, къаман Iаьдал долчча беса хьахьекхадар цо, венна саг гIалгIаша дIаволлар гойташ. Режиссёра ше бакъволга ховра, цудухьа спектакла гонахьа дувцача хабарашта из сагота а вацар. Спектакль геттара дика наха тIаэцаро хьагойтадар, Мустафа нийсача новкъа волга.
«Капитан Фракасс» оттае дага вар рёжиссёр. Из таржам де цо сайга хIана аьннад кхетадир аз, цу тIа болх бе дIаволавелча. Цунна юкъе яр 35 гаргга байт, уж, духхьал байташ санна йийка ца Iеш, иллеш санна дIаала езаш яр. Проза язъеча сага булургбацар из болх. Капитана Фракасса хьоашал тосс дIа-хьа лелача театра актёрашца, цунна безалу уж. Царца Параже ваха а кийча ва. Изабелла езалу капитана. Бакъда йоIа оал:
«Кийча яр, бер санна елаш, яха,
Шаккха бIарг байча мо хьоца лела.
Из цIаккха хургдац. Iовдалча наха
Цох бахьан дергда, вай наькъах бела».
Дукха а тайп-тайпара турпалаш ба пьесан юкъе: субретка, Дуэнья, Тиран, Скапен, Леандр, Герцог де Валломбрез, Жакмен Лампурд, Маркиз, Кавалер де Видаленк, Чикита, Агостен, Принц, Мерендоль, Дворецкий. ХIаравар дукха хIама бIаргадайна, нах байза, халонаш лайна ва. Пьеса ешаш дика кхетаду, миштад актёрий вахар, малагIа чоалхане моттигаш нийслу цар вахаре. Из кепа теха хиннай № 4 йолча 2008-ча шера арадаьннача «Литературни ГIалгIайче» яхача журнала оагIонаш тIа. Керттера редактор вар цу хана Малсаганаькъан Або. Шин даькъахи итт суртахи латтача пьесо наха гуш йоаца актерий вахара оагIонаш йовзийт, къаьстта дика гу из укх илле мугIарашца:
«Вахар чехка дода, хьайра санна кхесташ,
Шира ворда, цIувзаш, новкъа арайоал.
Театр да адам, кизго санна хьесташ,
Цу чу хьежар ший юхь яйзе юхавоал».
ГIалгIай театр хьа а даь, цунца болх бе волавеннача хана, цхьацца «гаьнаш» духьалтувсаш, болх хьа ца байташ, хьувз цун гIулакх дIа ца дахийта гIерташ бола нах. Цудухьа 1992 шера Джабараила Мустафа ваха дIавода Германе. Из дIавахале, цкъа-шозза яхар мо, лоацца вIашагIкхетараш хилар тха театре а городе долхаш-доагIаш а. Цунна совгIата гIалгIай къонача поэтий юкъара книжка делар аз, цу тIа эггара хьалха латтар аз язъяь байташ. Цигарча шахьарашка Гамбурге, Бремене, Штутгарте къахьегаш хул Мустафа. Цо хьаяьй ше вахача мехка а цул арахьа а массехк компани. ГIо даьд, гIалгIай къаман сий даккха гIерташ. Бакъда укх йоазон юкъе политиках дувца лацар сона, цудухьа цо ООНаца, Европарламентаца дувзаденна леладаьча гIулакхех хьоахадергдац аз. Дезал а воI-йоI а да йоах Мустафай.
Ше миччахьа вахе а, гIалгIай къамах ше хьаваьннилга дицлуш вац аьнна хет сона вай мехкахо. Цу хьакъехьа цо дийцад ше интервью еннача Донченко Юлия яхача журналисткайга. Мишта вах хьо, аьнна, шийга деннача хаттара жоп луш, Мустафас аьннад: «ТIехдика вах со. Театр дац са, тIаккха бокъонца вола режиссёр ва-кх со (вел)! Оаха хьакхолл театральни а кинон а проекташ, объявлени яле, царна лаьрхIа актёраш вIашагIтох. Уж актёраш хила беза Iомалуш а хIама довзара тIера а. Са театре болх бераш ба алхха немций актёраш.
Эмигранташца беча балхах пайда гуц сона. Со Германе вах, цудухьа цигарча вахарца, театраца дIаIема хила веза са. Нагахьа санна са театре эрсий актёраш хургбале, тIаккха Германе сенна бу болх? Цу тайппара аьттув боалаш, болх дIаоттабе ховргдар сона Россе а».
Юххера, сай йоазув чакхдоалаш, са ала безам ба, Джабраила Мустафа вайна массанена вовзаш а везаш а волча театра актёра а иллиалархочун а, Беканаькъан ИбрахIима нанас ваь воша ва, аьнна. Мичча хана цкъа цIа а вена, вай театра болх цо кердача лагIа тIа боаккхаргхиларах теша безам ба. Аьттув балба цун режиссёра новкъа, наха езалургйола спетаклаш кхолла.
