СоагIапча юккъе латт, цIихезача революционера Гардананаькъан Торкхо-Хьажийна хетадаь сийленг. Торкхо-Хьажа имам хиннав СоагIапча, цул совгIа мехка къаьда а хиннав. Граждански тIом болча хана, цо гойта денал, майрал тахан а диц ца луш, боккхагIчар а зIамагIчар а хьоадеш а дувцаш а да. Дукха дика гIулакхаш карагIдаьнна саг ва из. Iаламсаг хиларал совгIа, денал долаш, ший къам, ший мохк, Даьхе езаш, цIихеза къонах хиннав.
Цу тайпарча наьха цIераш адамий дегашка ях, шергара шу массаза дала керда а ювлаш. Цудухьа тахан а из дагавоагIараша дийцачох гуш да, цун сий лакха лоаттадеш хилар. Из хиннав цIихеза революционер, цу ханашка денал хиларах белгалбоалаш хиннача нахах хиннав из, яхаш, дувц юртхоша, Iаьдалцардар, нахацардар цхьатарра бехктокхаме дIахьош а хиннав. ГIалгIай къаман шарIан керте лаьттав из. Цхьа ха йоагIа къонахчунга, долаш дола денал гойта дезаш. ДIадахача бIаьшерен ханашка, уж моттигаш дукха а нийсъеннай. Царех хиннай деникинцаша тIом тIабенар. Царна духьала тIом баьб Торкхо-Хьажас. Мангало буц хьокхаш санна, бIухой легабеш лаьттача тIем тIа, Торкхо-Хьажас ший дакъа юкъедихьар моастагIа вохавеш. Цига шийна уллув цхьаькха ший юртхо Аькхмед-Хьажа а волаш, говраш тIара Iо ца боалаш, моастагIчун бIуна духьаллаьттар уж. «Юртара цаI хилча а тоъаргда яхь, денал долаш», - оалаш хезад вайна. Из, бIарччача юрта меттел, мехка а хьалхаоттаве мегаргволаш саг хиннав, яхаш, дувц цох СоагIапча депутат волча Галай Умалата. Дукха дика нах хьабаьнна юрт я СоагIапче, уж мо болча къонахий сийна, шоай юртахошта а мехкахошта а карагIдаьннар диц ца де, аьнна, хьайийллар Йовлой Къурейша укх юрта музей. Цу музее го йиш я, вай бувцача къонахий сурташ. Уж-м дукха а да, хьалтеха доахкаш. ДIаяхача ханашкара атта тахан корадергдоаца цу ханашка гIорбаьнна хиннача наьха сурташ, къаман вахаре лелаяь къаьнара хIамаш, дукха гIирс ба тахан музее го йиш йолаш. Буро магIара, нийсагIа аьлча ДIаьхача къухара, Онгуштара Iоволавенна, ТIой-Юрта, Сурхо тIа, Оалкама, ше хIанз вахача СоагIапча кхаччалца йолча дукхача кхыча юрташка гIолла, цу наьха цIераш меттаоттаеш, къахьийгад Йовлой Къурейша. Цу юкъе ба Тоаркхо-Хьажа, Аькхмед-Хьажа, кхы уж мо бола къонахий а. Уж ба хьалхарча а шоллагIча боккхача тIем тIа дакъа лоацаш хинна вай даьй. Вайна дика хов Сийлахь-боккхача Даьймехка тIом лаьттача шерашка, дуккхача вай мехкахошта, цар цига гойтача тIема говзалах, царна карагIдаьннача гIулакхех Советски Союза турпал, аьнна, цIи яла оттаяь хиннилга. Уж вай бIухошка хьацакхачара бахьан да, вай къам тийшача балхах мехкахдаккхар.
СоагIапче, дукха яхь йола къонахий баьха, ший тайпара истори долаш, юрт я. Укх юртхой атта доацача вахарах язду «Беке къонгаш» яхача ший романа тIа халкъа йоазанхочо Боканаькъан Ахьмада. Из доацаш а, цун кхыча романаш тIа хоалу СоагIапченца овла бола дувцараш. Юххьанца Ногцард яхаш хиннай из. Бер чу иллай из хьалхарча ханашка, цхьабола гIалгIай Истмале (Турци) дIабаххалца, цул тIехьагIа, царех цхьабараш юха Даькъастен чу баьнначул тIехьагIа, Iойиллай СоагIапче. Из чIоагIдеш дийцар укх юртарча тхьамадаша, царна юкъе депутат Галай Умалат а вар. Юрта Iочуоттача латтача сийленга тIа СоагIапча 1863 шера Iойиллай аьнна латт, иштта дале а, наха яхачох, ер юрт кхы а хьалхагIа йиллай, цу хана йоазув а башха дегIадена хиннадац, наха шоайла дIа-юха ювцача ханех мара ховш хиннадац из. Галай Умалата дийцар тхона: «Хьалха укх юрта гIолла говрбаьри чакхвоалаш хилча, юрта йистте ше кхаьчача, тIера Iо а ваьле, говра юхь лаьце, юрта юкъегIолла Iочакхвоалаш хиннав. Из дувзаденна хиннад, юртхошца лерхIам хилар хьагойташ долча куцаца. Иштта лоархIаш бола къонахий баьхаб укх юрта», - аьлар цо.
Исторега хьежача, гуш да уж нах тахан а юртахошта дагабоагIаш хилар. Царех хиннаб Iилма дийша бола цIихеза моллаш: Галай ИбрахIим, Келиганаькъан Осман, Боканаькъан Бексолта. Карарча хана а барт болаш, шоай хIама сийленца дIадахьа гIерташ, нах бах укхаза.
«Хала хете а, тахан латташ йола зама дикка хувцалуш йоагIа, е наха шоай харцбаьнна дезал юхатоха хац. Царех малагIа нийса да е дац оалалургдац сога, бакъда молхашца кегабенна вай кагирхой кхетабара болх юхасеца ха енаяц тхога. Се наха хержа юрта депутат хиларах тарра, аз а иштта тха юртарча боккхийча наха а цу даькъ тIа къахьег. Сатувс оаха из зулам вайна юкъера дIадаларга», - йоах Умалата.
Дукхача хана денз, ший овла а болаш, этта яьнна юрт лоархIаш, дика гIулакхаш карагIдувлаш бола къонахий баьхача СоагIапча барт а цхьоагIо а хиларга сатувсилга я. Де дезар цаI да, кIаьд а ца луш, харцбаьннараш юхатохаш, цхьана дIаайтта къовсам лоаттабе беза вай. ХалагIча ханашка укх юрта сий доаккхаш лаьттарий цIераш йоацаяр вай декхар да. ТIехьенга даим цох хоам беш, из хьалхадоаккхаш хила а деза вай. Из кхоачашде таро я вай; нагахьа санна массане цхьана, къамах, мехках дог лазаш къахьегаш хуле.
Сий доаде а, сий даккха а йоккха юкъ эшац, хIаьта даьккха даьнна сий лораде аттагIа да. Сий долчар сий цIаккха а ма довлда, яхийла цар цIераш, бIаьшерашка кердаювлаш!
