Вай мехка культуран лоархIамех дола дакъа дIалаьца, хьайоагIаш я библиотекаш. Уж дукха а тайп-тайпара а я: берий, боккхагIчар, юкъара, Iилман, юртара, гIалий тIара, иштта кхы дIахо а.
ТIеххьарча хана кIеззига тоалуш, эргадоалаш доагIа цар хьал. Хьалха царех дукхагIъяраш къаьнарча, биркъеча, кхыметтел наьха доалахьарча цIеношка яр. ХIара юрта хIана дац аьнна хьалдаьд культура керда цIенош, цар чу моттиг кораяьй библиотекашта а. Цул совгIа, библиотекаш я хIара ишколе, колледже, техникуме, училище, университете. Уж ерригаш дIалаьрхIача, боккха низ ба царна беннар. Укх тIехьарча хана интернета дикка Iоткъам бойя а, библиотекашкара цхьадолча даькъе моттиг дIаяьккхаяле а, хIаьта а книжкашцара наьха безам бахаш ба. Вай мехка сий долаш хиннаб даим а библиотекашка болх бу нах. Духхьал кхалнах хинна ца Iеш, цар чу къахьегаш хиннаб шоай хана, деша говзал йола къанахий а. Масала, царех цаI ва вайна массанена дика вовзаш вола Иван Андреевич Крылов. Кхычахьа болх беш хиннаваларе, иштта кIоарга литература дайза а, говзаме кIоанолгаш язъяь а ца хила тарлора цо.
ДукхагIча даькъе библиотекашка къахьегараш кхалнах ба, царца ба юкъера, лакхара дешараш дийша нах. Вай Сибрера цIадаьхкача хана денз, цу балха тIа болаш, наьха хьашташ кхоачашдеш хьабаьхкаб итташ, бIаьш гIалгIай мехкарий. Царех цхьаннех дувца безам ба са укх йоазонца, из я Пхьилекъонгий Хьадиса Султана (1909-1989) йоI Людмила. ГIалгIай мехка цIихезача а сий долча а цIагIара хьаяьнна саг я Людмила. Цун да Хьадиса Султан дика вовзаш ва, вай мехкахдаьхача хана юха цIадахкара никъ лехаш хиннача нахах цаI хиларца. Дийша а гIулакхаш тIа лийнна а саг хиннав из. 1924 шера ишкол яьккхачул тIехьагIа, из деша ваьгIав Буро тIа хьайийлла хиннача гIалгIай хьехархой техникуме. ДIахо цо балхаш даьд Буро тIа а Пригородни-Кхале а, дешар наха юкъе доаржадеш. Кхы а лакхагIарча дешарга кхайдав Хьадиса Султан, аспирантуре деша отта ловш, кийчон курсаш а яьхе. Дона-тIарча-Ростоверча Лоаман Iилма-тохкама института аспирантуран исторически отделене деша вода из, чакх а йоаккх. Кулгал деча балхаш тIа хиннав, вай Сибре дигале, № 6 йолча Шолжа-ГIалий тIарча ишколанна, цул тIехьагIа гIалгIай хьехархой техникума керте лаьттав. Вай мохк бохабаьчул тIехьагIа, цун дезал баьхаб Казахстана Кокчетав, Петропавловск яхача шахьарашка. Цу Петропавловски областе ваь ва со а. Цул совгIа, 70-ча шерашка цига хила а из го а йийзай са цIаькха.
Цигара вай юха цIадахкийта гIерташ, къахьийгача хьаькъал долча, дийшача нахаца волаш, къаманна эггара чIоагIагIа дагадоаллаш хиннар кхоачашде гIерташ хиннарех цаI ва Султан. ГIалгIай къаман кхелах дувцаш, КПСС ЦК яздаьча каьхата кIалха кулг яздаьрех а хиннав из. Дукха балхаш даьд цо мах беча моттигашта кулгал деш, партийни а советски а гIулакхаш тIа хиннав. Хийржав горсовета, райсовета, Нохч-ГIалгIай Лакхехьарча Совета депутаталла. Цу Султана йоI я Людмила. Из яь хиннай 1944-ча шера ардара бетта 19-ча дийнахьа Кокчетаве. Цун нана Долакханаькъан Зоврбика Iайшет хиннай.
ГIалгIай йоIах эрсий цIи мишта тиллай дувца безам бар са лоацца. Хьадиса Султанеи Зоврбика Iайшетеи дезале хьалхарвар воI хиннав. Из а вай мехка дика вовзаш вар. Пхьилекъонгий Руслан Советски эскара полковник волаш, эскаре къахьегаш вар вай республика хьаеча хана, цул тIехьагIа цигара цIа а вена, ГIалгIай Халкъа Гуллама керте эттар из. Таханарча дийнахьа из воацаш ва, хала хете а. ЙоI йича, цох цIи мишта тулларгья яха хаттар эттад даьна-нанна хьалхашка. Юххера а, цар лаьрхIад, «Руслан волаш ма вий вай, Людмила аьнна дIатулларгья-кх». Иштта цар дезале хьахиннав Александр Сергеевич Пушкина фаьлгацара шаккхе турпал. Ше а дийша хиларах тарра, ший дезал а дийша хилар ловш хиннав дезала да. Журналиста Къоастой Башира язъяьча «Вахара никъ» яхача очерка тIа белгалдаьккхад, из библиотекара балха тIа мишта кхаьчай. Цу тIа аьннад: «МоллагIча кхувш воагIача, кхетам чу воагIача хIара сага уйлаш тайп-тайпара хул. Вахар довзара, каралоацаргбола къахьегама никъ малагIа ба хара тIакхувш хул уж. Цу гIулакхех лаьца шоай нийсархошца, даьшца, ноаношца, вежарашца дагабувлаш хул. Из ха берашта, кхувш боагIарашта халагIчарех цаI я. Цу хана хьехам бала, цар дича бакъахьадар дIахьеха, уж нийсача новкъа баха саг нийсвалар Iалаьмате боккха лоархIам болаш да. Иштта гIулакх нийсделар Султана Людмилайца а, 1958 шера ворхI класс чакхъяьккхачул тIехьагIа. ДIахо ишколе ца дешаш, шийна вахаре накъаяргйола професси каралаца лаьрхIар цо, ше беча балхаца айхха бувзам болча дешара заведене заочно деша а дешаш. Ше фу дича бакъахьа да ца ховш, из шекьювлаш хиннача халача хана, берашха кхувш йоагIача Людмилайна чIоагIа накъадаьлар дас Султана даь хьехар. Ший йоIа библиотекара говзал караерзайича бакъахьа хеташ хилар из. Цхьабакъда Людмилас а чIоагIа къоабалдаь тIаийцар ший дас яхаш дар, хIана аьлча из ше а чIоагIа тIакхувш яр художественни литература дешара...»
Сога кхаьчай Людмилайна «РСФСР гIоръяьнна культуран болхло» яха цIи ялийта дагахьа, Шолжа-ГIалий тIарча Чехов А. П. цIерагIча республикан библиотекан директора язъяь биографически справка. Цо яхачох, Людмила 1958-ча шера деша эттай Кокчетаверча библиотекашка болх беча наьха техникуме. Дешаш йоллаше, болх баьб цо, Петропавловскерча областной библиотеке къахьега Iомалуш. Цига кхаь шера Iомаелча, 1961-ча шера цу шахьар тIарча технически библиотеке болх бу цо дIахо. Цу хана хIанз а цIабахканза хиннаб уж Сибрера, цхьабола дезалаш цIабахка мукъа бенначул тIехьагIа а массехк шера баьхаб арахьа. Ишттачарех хиннаб Хьадиса Султана дезал а. 1962 шера мара даькъасте кхаьчабац уж. Меттаоттаяьча республикан столице, Шолжа-ГIалий тIа баха совц. Цу шера денз, столицерча библиотеке балха араяьле, къахьегаш хул йоI. Дукха ха ялале, цунна вовз Шаденаькъан Арсмака Султан. Эггара хьалхарчарца деша а этта, Нохч-ГIалгIай хьехархой паччахьалкхен институт яьккха, хьехархочун болх баь, эскарера цIавена хиннав из. Цхьа дезал хиле, вIашагIкхет гIалгIай йоI-зIамсаг.
Бакъда 1964 шера Хьадиса Султан а цун дезал а дIаболх Шолжа-Кхалерча Сипсой-ГIалий тIа, хIана аьлча дезала да балха хьожаваьвар цигарча исполкома кулгалхо волаш. ХIаьта Людмилаи цун фусам-да Шаденаькъан Султани гIалий тIа бисар. Султанах тIехьагIа «Сердало» газета, телевидене, нохч-гIалгIай книжни издателствон болхло хул. Книжни издательстве балха волаш, вайзар из сона. Корректор а хинна, массово-политически литературан редактор а хинна, из керте латтача дешара-методически литературан редакце кхаьчар со. Султан воккхагIвола редактор вар, со — мугIарера редактор. Тха декхар дар ишколашта лаьрхIа меттах а литературах а дола книжкаш ханнахьа арадахар. Цхьан кабинете къахьегаш хилча, дезалашца дувзаденна а цхьацца хIама дIа-юха оалаш хул. Султана каст-каста хьоахадора, ший фусам-нанна цкъаза цIенга хьажа, пхиъ маIа саг лелаве, балха аха хала хилар. Из елхаш а ха йоагIа, оалар цо. Людмилайи Султанеи виъ воI вар, пхелагIа Султан а волаш, пхи маIа саг вар цIагIа. Цу кхалсага царга хьажа мел хала хиннад кхетаде вIалла хала дац, гIо дергдолаш йола цаI хинна а йиIиг цахиларах. Тха дезале вар кхо кIаьнк, дагадоагIа, тхоай нана мишта латкъаш хулар. Заводе станока тIа латта а тхога кхаьннега хьажа а хала дар цунна. Цудухьа оалар, цаI мукъагIа йиIиг хиннаялара са.
Тхоашта из къамаьл ца дезе а, оаха кхетадора мел хала да нанна, цудухьа тхоай хулаш дола гIо де хьожар тхо цIагIа де дезар деш, беш лелаеш, тика тIа долхаш, иштта кхыдола, тхоашта дулургдола гIулакх деш. Цу хьале хиннай Людмила а, бераш кхувш доагIача хана. Наггахьа, цхьацца гIулакх этте, Султан волча балха чуотта езаш хулар из. Цкъаза делкъийна баа кхача бахьаш а нийслора.
Шолжа-ГIалий тIа Коталон проспект Iокхоачалуча яр «Грознефтяная» оала моттиг, цига яр автобуса а троллейбуса а остановка. Гонахьа дукхагIдараш 5-зза вIаштIара даь цIенош дар, царех цхьанне чу бахар цар дезал а. Ха дIа мел йода, ше каралаьцача балха тIа лакхлуш хьайоагIар фусам-нана. Йоккха а дукха отделаш йолаш а яр республикан керттера библиотека. Цхьан хана, студент волаш а цул тIехьагIа а, цига книжкаш деша а цхьаццадолча кхыча гIулакхашта а аха вийзав са. Цун дуккхача болхлошта юкъе наггахьа нийслора гIалгIай кхалнах а, масала, сона дагабоагIа Iалбакханаькъан, Чербажанаькъан тайпан цIераш лелаяьраш, царца къехьегаш яр Шаденаькъан Людмила а.
Цига балха енача хана, библиотекара гIонча яр из юххьанца, 1963 шера цох хул библиотекарь, кхы а кхо шу даьлча — йоккхагIйола библиотекарь. Болх бе йолаенна 10 шу даьнначул тIехьагIа, кулгалде оттаю из, хувцаш лелаеча гIон фонда. Цу балхах лаьца «Хьехамчах дола дош» яхача ший статья тIа Шаденаькъан Людмилас яздаьд, «из керда гIулакх дар тха балха тIа, цо дIадекъар мехкарча библиотекашта пайда ца эцаш латта, белггаларча къахьегамца дувзаденна доаца литература, книжкаш хувцара дунен халкъашта юкъерча балхаца дакъа лоацар». Из болх Iомабеш, шийна чIоаггIа гIо-новкъостал даь саг санна белгалъяьккхай Людмилас шийл хьалха из болх лелабаь СулаевгIар Обой йоI Киса. Цу отдела болх вIаштIехьабаьккхар а дIаболабаьр а, аьттонца дIабихьар а из хиннай, яхаш, белгалдоаккх цо ший йоазон тIа. Людмилайна из гIулакх Iомадаьр, цу балхаца шаьръяллалца оагIув хьаллоацаш хьаенар хиннай из нохчий кхалсаг. Бувцаш бола болх 1984 шу хьатIаккхаччалца бу вай мехкахочо.
Цул тIехьагIа, МБА оалача отдела керте оттаю из. Библиотекашта юкъе бувзам лоаттабеш, цигара литература дехаш хоам боагIе, из лоаттадеш къахьега дезар хIанз. Масала, Наьсарерча библиотеке эшаш дола книжка деце, из лехаш лела везацар, цхьан библиотеко вокх библиотекага хоам бохьийтар, эшаш дола книжка дехаш, цига дIаваха ца везаш, книжка хьо ваххача хьакхоачар. Вешта аьлча, чIоагIа аттача даьккхадар дезаш дола книжка лахара гIулакх. Нохч-ГIалгIай республика йоххалца, цу гIулакха тIа хилар Султана Людмила. Цу заман чухь цо гIо дир дуккхача Iилман болхлошта, инженерашта, технически лостамагIа къахьегача кхыча наха, юртбоахама болхлошта, лакхарча дешара моттигашкарча, техникумашкарча хьехархошта, студенташта. Шоай балха говзал лакхъяра чIоаггIа эшаш дола литература, шоаш бахача моттигашкарча библиотекашка гIолла хьаэца йиш хулар цар, царна хьалхара, дIа-юха аха ца безаш, из болх библиотекараша беш хиларах. Ше къаман-мохк тахкара отделе балха йолча хана, Людмилас наха юкъе шерра довзийтар мехка культурах, экономиках, промышленностах, гIорбаьннача нахах, йоазанхоех, цар йоазонех дола литература.
Цу балха тIа йоллашехь, дезала хала дукъ тIалатташехь, Москверча паччахьалкхен культуран институте деша а яхе, заочно из чакхъяккха низ кхоач цу хьинар долча кхалсага. Дикка гIо дора цо тайп-тайпара вIашагIкхетараш кийчдеча эшаргдола методически наькъаш белгалду новкъосал оттадеш, дешаш болча наха лаьрхIа кхетаченаш кийчъеш, литературан библографически гойтамаш вIашагIдехкаш.
Царех цхьадарашта Нохч-ГIалгIай книжни издательстве кепа техаяр. Масала, царех дар «Нохч-ГIалгIай сийдола къонгаш» (1976), «Нохч-ГIалгIайчен шахьараш», иштта кхы дIахо а.
Дукха къахьийгад Людмилас, Iилман тохкамаш деш болча наха гIо деш. Нохч-ГIалгIай республикерча библиотекай ганзашка, цу даькъе Чехов А. П. цIерагIча библиотеке, хиннадац нохчий а гIалгIай а дIадаха вахар, Кавказ тохкаш кхелла литература, цу моттиго дикка чоалхнебоаккхаш хиннаб Iилманхой къахьегам. Цу лостамагIа къахьегача Iилман болхлошта гIо-новкъостал дар духьа, Шаденаькъан Людмилас бувзамаш оттадеш хиннад мехкарча кхыча библиотекашца. ХIара шера МБАга гIолла мехка йоккхагIйолча библиотекашкара хьаийдеш хиннад Iилманхошта исторех, этнографех, археологех дола тохкамаш де таро хулийташ дола литература. Библиотекай массе тайпара болх тоабар духьа, каст-каста йодаш хиннай республикан бе-беча кхалешкарча библиотекашка, царна гIо деш хиннад литература дIа-юха хувцара, кхыча библиотекашца бувзамаш оттадара балха тIа.
МоллагIча дарже ше яле а, нахаца Iимерза, хоза гIулакх леладе ховш, наха тIера саг хиннай Султана Людмила. Цу хьакъехьа цо ше иштта яздаьд: «Ткъаь итт шу совгIа йолча хана, Чехов А. П. цIерагIча библиотеке болх беш, дуккхача нахаца доттагIал а хоза бувзамаш а хьахиннадар са. Хоза дагалоацамаш дисад са дег чу директорех: Голикова Инна Фёдоровнайх, ГабисовгIар Паце Тамарайх, сайца къахьийгача Натарова Антонина Александровнайх, Карпова Лилия Михайловнайх, АльтамировгIар Зурайх, Iаьленаькъан Зарайх, АлдамовгIар Фаризайх, Махмудова Тамарайх, Подколзина Нинайх, Ведажанаькъан Фатимайх, кхыбарех...»
Духхьал книжкаш леладаь ца Iеш, кхыча дуккхача лоархIамеча балхаш тIа накъайоалар «чеховка», иштта цIи йоаккхар цу библиотеках наха юкъе. Масала, дуккха литератураца, йоазанхой юбилейшца ювзаенна лоархIаме моттигаш йора цига. Тахан мо дагадоагIа, Янданаькъан Хамарзий Жамалда ваь ди цига дездаь, из дувзаденна дар поэта 70 шу дизарца. Иштта са таро хилар Хамхой Элмарзий Ахьмада 70 шу дизарца ювзаеннача сайрен юкъе дакъа лаца а. Кхы дукха дар библиотекаца дувзаденна дика хIамаш, моттигаш. Царех массанех а кIеззига даьлла а дакъа доаллар Людмилай а, цунна уллув къахьегача кхыча кхалнаьха а.
Шолжа-ГIалий тIара арабаьнна, Нохч-ГIалгIай республика ехачаул тIехьагIа, Сипсой-ГIалий тIа хьалбаьхкабар Султана а Людмилай а дезал, виъ воI: Азамат, Руслан, Зоврбик, Темарлан. Цкъа Магасе кхийтача, Султанага хаьттар аз:
-Миштад шун Сипсой-ГIалий тIара вахара хьалаш?
-Къонгаша вIаштIара даь доккхий цIенош хьалдаьд, цар чура дом баккха гIерташ, гош текхадеш лелаш я фусам-нана, — аьлар цо.
Аз кхетадаьчох. цIеной паргIато йолаш бах уж хIанз. Султана 86 шу даьннад, Людмила 80 шерга кхача йоалл. Шаккха могаш-маьрша ба, наггахьа царга телефон тоха езаш моттиг нийслу, цар могашалах хайча, дикахетар хул.
