Ше-ший ханачухь гучабувл керда говзанчаш. Царна юкъе белгала ба йоазанхой. Советий Iаьдал долча хана, царех оалар «адамий синой инженераш» аьле. Уж ба уж, шоаш бахача е баьхача заман куцаш, говзача йоазонашца, тIехьа доагIача ноахалашта дита а дуташ а къахьегаш хьабоагIараш. Дунен дуккхача къамий доккха начIал дола, каьхата метта говза йоазанхой хиннабецаре, мел къе хургдар халкъий истори.
Ховш ма хиллара, вай къаман литература хьахиннад, 1923 шера гIалгIай кепайоазув вIашагIделлача хана. Юххьанца зIамигача жанрашкара (стихашкара, лоацача дувцарашкара, лоацача статьяшкара) дIа а болабенна повесташка, романашка, пьесашка кхаьчаб гIалгIай йоазанхой. Укхаза аланза далац, вай йоазув хьа а хилале, эрсий меттала яздеш нах вай хинналга. Цу хьакъехьа массайтта Iилман болх ба язбаь. Цар цIераш шерра йовзаш я.
Iилманца бакъдаь да, адамаша дувца метташ кхаь тайпара хилар: йоазон метташ, къона йоазув долаш, йоазув доацаш. Царна юкъе вай гIалгIай мотт, къона йоазув долчарех ба. Эрсий меттала аьлча «младописьменный». ХIаьта йоазон истори Iалаьмате чоалхане, шира, кIоарга да. Массайтта эзар шу хьалха загал-йоазув (клинопись) леладаьд. Цул тIехьагIа заман башхалашца керда йоазонаш хьахиннад дунен дуккхача мехкашка. Вай замах дукха йоазон системаш я адамлено пайда эцаш лелаеш. ХIаьта гIалгIай кепайоазув кириллица ларде да (1923-1938 шерашка латинница ларде хиннад). Вай хIанзара алфавит кириллица ларде а долаш, 46 алапах латташ да. Цунца ялх грамматически гойтам ба, ялх ха я, бархI падеж я. Долче, цо вай метта йизза кхоачо ю. Цудухьа ала лов, гIалгIай меттала яздеш дуккха а йоазанхой болга. Царех я тахан вай укх йоазонца хьоахаяь Iахильгнаькъан Зарета а. Вай метта говзал, чулоацам, кIоаргал, хозал ювцарех йоацаш шийна ховш я из. Цудухьа цо гIалгIай меттала деш дола йоазонаш, атта дешалуш а наха дезалуш а да.
Из яьй Iахильгнаькъан ТIохага Хьусенеи Атабе Хьаваи дезале. Заретай ши вошеи ши йишеи да.
Чернореченское яхача юртара ишкола йистеяьккхача, Буро тIарча Къулбаседкъа ХIирийчен университета химико-биологически факультет йистейоаккх Заретас. ЦIагIара зIамагIбола вежарии йижарии боча лелабу боккхагIболча вежараша Джамалайласи Сай-Саьламеи. ЗIамига болча хана да-нана доацаш уж биссарах, цар беркате йIовхал эшийтац цу шинне, зIамагIчарна.
Лакхера дешар дийша йистеяьлча, кердача фусаме кхаьче, ший дезал хьахул цун. Ала деза, боккхача, шин сесаго баь дезал болча фусамерча, воккахгIволча воIаца Заретай вахар дувзаденналга. Итт вошеи йиъ йишеи, да-нанеи, дуккха а кхоачара гаргара нахи болча дезале нийсъенна яле а царна ийшача метте наьна когаметта отта а ховш, цар хьамсара нус а йолаш хьайоагIа из. Вайна ховш да гIалгIай несий декхараш мел чоалхане, бехктокхамеи а дукха а да. ХIаьта ше а дезала нана я из. Цун виъ дезалхо ва. Кхоъ воIи цхьа йоIи. Уж хIанз шоай дезалаш а болаш бахаш ба хьаьнала къа а хьегаш. Цу виъъе дезалхочо лакхера дешар Iомадаьд.
Цхьабакъда, вахара куцаш атта хиннадеце а Заретай-м аьттув боал кхолламе къахьега а, ший балха аха а, эздий нус хила а. «Наьха цIен тIа (маьре) яхача кхалсага вахара ираз, цун ший кара да», оалар вай боккхагIчар. Цун маIан да, ше чуяхача дезала а, лоалахой а, гаргарчар а лерхIам беш хилча, цунна яха атта хургда яхалга. ХIаьта къона нускал долча хана денз, ше езийташ, хозача гIулакхаца йолаш, балха тIа, цIагIа-ара шийца къамаьл долаш мел болчарга ше лархIийта а ховш, уж а лоархIаш хьайоагIа из.
Кастлушха Аьлтий-Юртарча ишколе хьехархочун говзалца къахьегаш хул къона кхалсаг, 198I шера денз 1994 шера кхаччалца. Ше Iомаяьр химика-биолога говзал яле а, цу дешарах кхоачам бац цо. Цудухьа 2011 шера йистейоаккх Москверча Дуненхалкъашта юкъерча Академически института юридически факультет. Дунен дешарах боала пайда боккха болга ховш йолча Заретас, хадданза къахьег шийна ховш дараш дIачIоагIдеш, ца ховр хьаIомадеш, кердадоахаш.
Цхьа къаьстта боча гаргало я, дуккхача йоазоний а книжкай автор йолча кхалсага, ший хьамсарча гIалгIай меттаца. Духхьашха ший йоазонашта эрсий меттала кепаетта йолаенна яле а наьна меттала шийна язлургдолий-те яхача уйлах йола шеко, вIалла гарга йитац цо, боккхагIчар хьехамца. Цудухьа ба цун йоазон мотт а лебеш бола мотт а гIалгIаша лебеча боараме хозеи кIаьдеи.
Кхувш воагIача хана хIаранена лов цаI дале а йоазув де. Метта хозал йовза лар а керда йоазув де хар а лоархIаме хиларах цхьаболчарех йоазанхой хьахул. Цу хьакъехьа Iилманхочо белгалду: «....Наггахьа саг виссац вайх, къаьстта ше къона волча хана, цхьацца говзаме произведени, масала, стихотворени, дувцар, эпиграмма е кхыча тайпара дола говзаме йоазув де безам тIа ца бодаш, цу хьаькъе ший низ а, хьинар а ца тоахкаш.
ХIаьта цу тайпара говзаме произведени хьакхоллилга массанена а хIана хетац аьнна дикка атта а, сиха а, моллагIча сага а вIаштIехьадаргдолаш дола гIулакх хетарах, дукхагIча даькъе наггахьарча сага мара вIаштIехьадалац из хIама доаггIача тайпара кхоачашде.
Цудухьа оалаш да из, йоазонаш деш бараш мел дукха бале а, бокъонцара йоазонхой геттара кIезига хул аьнна, хIаьта кхы а кIезигагIа хул ший халкъа литература дика дегIадоаладе а, из кхы а лакхагIча лагIа тIа даккха а карагIдаьнна бола йоазонхой.
Цун бахьан да, ший замалахьа бахача наьха дагардар бокъонца зе а дувца а дуккхачар уйлаши хьашташи гойта, цар духовни вахар хьахьокха моллагIча сага карагIа ца доалаш хилар. ДIаяхача замашкахьа а, хIанз а из дуденнадац, цо мел дукха йоазонаш дарах, бокъонца волча поэта мара...»
Зарета бокъонца пэтически говзал йолаш хилара масалаш ди-денга мел доал гучадувл цун йоазонашца, книжкашца, цох яздеча Iилман балхашца. Бера хана денз говза аьнна дош дукха дезаш, гIалгIай метта мах а хам а бовзаш, из дика лебеча дезалера ше хиларах тарра, цун йоакхо еш хул из. Хадданза поэтически боараме уйлаш хул цун сакхетаме лелаш. Цхьабакъда уж нахала яха лоархIа ца еш, цхьа юкъ яьккхай цо, эхь хеташ а ший йоазоний дикалах шек йолаш а. Дале а мелла къайла илла эздий уйла, ший бахьан хьаэтте наха дIайовз, сага оамалашца, цун вахара куцашца, цо нахаца леладеча хозача гIулакхашца.
Заретай эггара хьалхарча йоазонашта кепатехай 2011 шера.
ГIалгIай мотт а эрсий мотт а цхьатарра дика ховш йолча йоазанхочун произведенеш, тайп-тайпарча кепайоазон изданешка IотIаяьхай. «Яздеш вар ца яздича Iелац» яха алар, цунна доагIаш да ала мегаргда. Цудухьа хадданза ший сакхетамо хьалоаца хоза уйлаш литературни кепе ерзаеш къахьегаш йоалл из. Iахильгнаькъан Заретай йоазонех Iарчакхнаькъан Сале белгалду: «...Литературанна ше юкъеена дукха ха еце а, бакъда арадийннача книжкашка, йоазонахошта юкъе ший моттиг хьалацарга диллача, из боккхагIчарна тIехьакхийнай, цхьадолча даькъе хьалха а яьннай...»
Йоазанхочун новкъа яьнначул тIехьагIа, ший болча аьттонца, вай къаман мотт, йоазув, гIалгIай эpдела куцаш дIадовзийташ дукха къахьийгад Заретас. Цунна дола тешалаш да, из дукхача юкъарлен вIашагIкхетаршка дакъа лоацаш хинна хилар.
Цу тайпара къахьега атта доацалга хов йоазонца вувзавенначоа. ХIаьта цун тарлу цу тайпара болх дIабахьа.
Вай лакхе хьоахадир, Заретас гIалгIай а эрсий а меттайл цхьатарра дика язду аьнна. ХIаьта таханара ер къамаьл, цо а цунах а гIалгIай меттала даьча йоазонех да. Тарлой, дIахо йодача хана эрсий меттала а яздергда вай, йоазонхочун вахарах а кхолламах а. Дика йоазув моллагIча адамий меттала хилча башхало яцар. Ше-шийна ховча меттала дешаргдар из хIаране. Цхьабакъда вайна-м гIалгIай меттала хилча лоархIаме да уж йоазонаш. Хьалхара стихай гуллам «Безмахи безарехи» цIи йолаш кепатехаб 2011 шера. ТIаккха 2013 шера арадоал Заретай «Ханахи, вахарахи, кхелахи» яха йоазон гуллам. «Дагара дар» аьле цIи а тилле 2015 шера кепатох цхьаькха книжкана. 2016 шера гIалгIай меттала арадоал «Хьалхара такилг» цIи яр.
Ва нах, стихаши лоаца дувцараши мара кхы йоазонаш даь деций-те авторо? яха хаттар отта тарлу. Яздаьд. «Воаллаше а валац когабухьара» яхача гIалгIай кицан терко еш санна цхьа ха а яьккхе, Заретас 2021 шера кепатехе арахец «Гаьнара безам» цIи йола роман. Роман! Цун чулоацамах мел дола йоазонаш укх наькъа дувца аьттув бац вай. Цхьабакъда цу романа лоархIам боккха болга шеко яц. ХIана аьлча, укх тIеххьарча ткъаь иттех шера, цу жанре дола йоазонаш, геттара кIезига арадийннад вайцига, къаьстта гIалгIай меттала.
«...Духхьал байташ язъяь ца Iеш, дукха дувцараш а яздаьд цо, хетаргахьа кхы а яздергда...» йоах тохкамхочо. Шеко а йоацаш, укхаза из, бакъхинна дIаэттад. Дукха къахьег Заретас ший йоазон говзал лакхъеш а уж наха дIадовзийташ а.
Вай даьй кица да: «Дер дайна ма вагIа вуссалва» яхаш. ВIалла а дер дайна Зарета ца ягIалга а ягIаргйоацалга а цо хьадовзийтад, хадданза кхолламе къахьегарца, хьакъ долча вIашагIкхерашка дакъа лацарца. Вай республике, Москве, Казахстане, Кисловодске, ГуржегIа, Киргизе хиннача, кхолламца бувзам болча сайренашка дакъа лоацаш хиннай из массайттаза. Цул совгIа вай йоазонхоех цхьанне керда книжка арадаьнна е из ваь ди дездеш дIахьоча, кхоллама сайре еш долча вIашагIкхетаре, хьинаре дакъа лоацаш, цунах а цун йоазонех а шийна ховр ца хьоахадеш Iац из. ГIалгIай-Мехка юкъарлен вIашагIкхетарашка а дакъа лоац цо. Таханарча денга ГIалгIай Республика йоазаохой Союза правлене доакъашхо а хоржаш ший, новкъосташа тешам белар цунна, цу йоазанхой юкъарлен керда кулгалхо хоржача дийнахьа. ХIаьта массехк шу да из РФ Йоазанхой союза доакъашхо йола. Цхьаькха цхьа дика куц да Заретайца. Цунна Iалаьмате хийра да «со», «аз» яха дешаш. Цудухьа цо наха луш дола совгIат къайлагIа дIалу. Малаш ба ца ховча наха аьлча мара ханзар сона, из вайцигарча могаш доацача берашта реабилитаци яра центре а массайттаза яхар санна йодаш, царна могаш доацача берашта совгIаташ луш моттигаш цун хинналга. Хетаргахьа из дош хьоахадарах сона раьза ца хила а тарлу Зарета. Дале а саго даь дика кхайкадар, эздийча оамалца лоархIаш хиларах, бехк ца хила а мег сона.
Ший йоазонашца, вай къаман эздий куцаш дIадовзийташ къахьегаш я из. Укх деношка, берашта лаьрхIа «Дошо зама» цIи йола, керда книжка арадаьннад Заретай, гIалгIай меттала. Укхаза белгалде деза, берашта лаьрхIа дола йоазонаш де, геттара хала долга. ХIана аьлча боккхийчар уйлаш, сакхетам царна дIабовзийта ца а гIерташ, берий оамалга вала веза царна яздеш вола йоазанхо. Заретай из дика вIаштIехьадаьннад. Ховш ма хиллара берашта лаьрхIа дола гIалгIай меттала йоазонаш: стихаш, кIоанолгаш, дувцараш, дагардергаш, сихаоалргаш кIезига да. Цудухьа боккхача лоархIаме да, вай берашта лаьрхIа цхьа книжка арадалар а. ХIаьта дукхагIа арадувларе-м дика ма дарий уж. Укхаза белгалде дезаш цхьаькха хIама да. Из да 2018 шера ГIалгIай Мехка Изобразительни музее цо вIашагIтехача теникий гойтам хинналга. Шийна бераш дукхадезарах, царна (къаьстта йиIигашта) хозахета уж ловзоргаш дукха я цун. Еррига а 80-нел совгIа я уж. Цар башхало я, Заретас уж вай Россе Мехка дахача къамий барзкъаш тIадийха кийчъяь хилар. Цу гойтаме дакъа лацарах цунна диплом делар.
Вай хьоахаде деза Заретай, эрсий меттала дола йоазонаш а дуккхача гулламаш тIа арадаьнналга:
1.Журнал "Литературная Республика«.№ 2, 2017, М.2017.С.13-24
2.Большая книга лауреатов литературных конкурсов МГО Союза писателей России 2017, М. 2018. С. 20-25.
3. Год добровольца. М. 2018.С.4-8.
4.Судьбы 100-летия. М.2018.С.8-11.
5.Признание в любви. М.2018. С. 122-129.
6.Ингушская лира. М.2018. С. 130-137.
7.ПРОЗА. Современная литература народов России. М. 2018 С.183-187.
8.Книги настоящего и грядущего. Интервью с Заретой Ахильговой. Литературная газета. № 40. 2-8 октября 2019.
ХIаьта, шийна гIалгIай мотт санна, эрсий мотт а дика ховш хиларах, цо эрсий меттала даь а да йоазонаш:
Зарета Ахильгова. О времени, о жизни, о судьбе... М. 2013.
Зарета Ахильгова. Откровение. М.2015.
Цун мел долча книжкашта юкъе белгала ба «Хьалхара такилг» цIи йола, гIалгIай меттала бола, стихаи лоацача дувцарии гуллам. Из книжка ГIалгIай Мехка кепатеха да цун. Кхы дIахо мел дола книжкаш Москве арадийннад.
Укхаза къаьгга белгаданза далац, цо массайттаза телевизионни а радио а передачашка дакъа лаьцалга а цох шийх лаьца йола передачаш хинналга а. Царга хьажа а ладувгIа а безам болчо «Зарета Ахильгова» яздаь, Ютуб-канале хоам бича хоалу уж.
Iахилгнаькъан Заретай кхолламахи вахарахи, эрсий меттала даь а йоазонаш да, вайцига арадийнна а:
Мадина Оздоева. Времен невидимые нити, газета «Ингушетия», 29 июня, 20I6, № 89-92;
Я. Патиев. 100 писателей Ингушетии. М. 2019. С.264-265.
Мадина Оздоева. Литературный вечер Зареты Ахильговой в Москве, газета «Ингушетия», 31 января, 2019, № 9-12;
Мадина Оздоева. Пока жива поэзия, газета «Ингушетия», 4 апреля, 2019,№ 45-48;
Мадина Оздоева. Счастье — это когда тебя ждут дома, газета «Ингушетия», 21 мая, 2020, № 19;
Мадина Оздоева. Труд во благо родины, газета «Ингушетия», 31 марта, 2022, № 12;
Шеко йоацаш да моллагIча сага а йоазанхочун вахарах мел дар ала а язде а аьттув баргбоацалга. Цудухьа, тарлучох кхоллама никъ белгалбу куцаш мукъах яздича а кхоачам бе мегаргбар аьнна хеталу.
Iахильгнаькъан Заретай йоазонех дола къамаьл дIахо хьош аланза далац, из ший йоазоний уйла а еш, хадданза къахьегаш йолга. Белгалданза далац цхьаькха а, авторо ше моллагIа произведени язъеча хана, вай багахбувцама жовхIарех а пайда эцалга.
Хьусена Заретай юкъарлен къахьегаме дакъа лацара а кхоллама а лакха мах хоадабаьб. Цунна дуккха а сийлен грамоташ, моаршал хаттара адресаш деннад. Царел совгIа 2017 шера Бишкеке (Киргизе), цунна еннай: «Кыргызстана Халкъий Ассамблея сийлен доакъашхо хилара» значок; «Россе ноаной» Комитета дипломаца мейдилг еннай цунна; 2017 шера Алмате, Казахстанерча Россе Генеральни Консульстве цунна еннай «Даьхенна а казачествана а хьалхашка карахдийннарех» яха Орден; Москва города СовгIатий Комитето 2013 шера «Мехкахошта хьалхашка карахдийннарех» яха I степена орден; Россе йоазанхой съезде «Даьймехка литературана тешаме амал дарах» цIи йола мейдилг а диплом а деннад; «Акха Дивизе» леладаьраш сакхетаме дуссаргдолаш къахьегача«, Региональни отделене Президента мейдилг еннай, диплом а долаш; 2019 шера «2019 шера Поэт» кубок йоаккхаш котало яхь цо; 2018 шера ГIаьбартой-Балкхарой Республике «Алтын къол» (Дошо кулгаш) яхача фестивале дакъа лоац; 2017 шера Москве хиннача Россе Халкъий Вай заман Литература Фестивале дакъа лоац; 2018 шера цо дакъа лоац, ГуржегIарча Анаклия цIи йолча городе дIайихьача Кавказа а Закавказье а Халкъий поэзе Фестивале; 2019 шера 1 феврале Москверча Библио-Глобус цIи йолча книжкай двореце, цун кхоллама сайре хиннай.
ХIаьта аланза далац, Заретай «Гаьнара безам» яха, 2021 шера кепатеха арадаьнна книжка довзийтар (презентаци) Къаман библиотеке укх шера 17 марте дIаяхьарах. Цига дукха нах бар, цу даькъе Заретай дезалий дезалаш а болаш. Цига дукха совгIаташ луш, дегчура доагIа ловцаш доахаш, зизаш луш белгалбаьккхар цун кхоллам.
«Книжкаш уж дешаргдолчарна ма яздой йоазанхоша. Цудухьа уж нахага дIакхачар, дIадовзар лоархIаме да» яха уйла яр, вIашагIкхетаре къамаьлаш даьчар йовзийтар. ХIаьта Iахильгнаькъан Заретай йоазонаш довза ловчоа, уж дийшача дукха керда уйлаш, эздий вахара масалаш, говза аьнна дош короргда. Цудухьа вай ях, цо ший йоазонхочун декхар дика кхоачашдаьд.
Наха пайда эцаргболча йоазанхочун беркатеча новкъа дукха толамаш даха аьттув балба хьа Зарета оал вай, таханара ер йоазув дерзадеш.
1.Мальсагов Або. «Чахкиев Капитона вахарахи кхолламахи», «Литературни ГIалгIайче», № 3 (37), 2006, ОагI.91.
2. Арчаков С. Кхоллама новкъа. Газет «Сердало», № 96-97 (12431-432), 2020 шера 11 июле.
3.Арчаков С. Кхоллама новкъа. Газет «Сердало», № 96-97 (12431-432), 2020 шера 11 июле.
4. Iахилгнаькъан Зарета. Дошо зама. М.2022.
Мерешкнаькъан Султан, РФ Йоазанхой союза доакъашхо.
Аьлте-Юрт, 08.04. 2022.
