Вай Сибрера цIадаьхкачул тIехьагIа, хьалхарча итт шера дукха хIама эргадаьлар Наьсаре. Наьха боахамаш тоа ца лойя а, бакъда керд-керда тикаш хьахулар массехк урам мара боацача цун лаьтта. Вешта, хIанз а да-кх из иштта, хьо дIа мел хьежача, къаьстта наькъа йистошка урагIъух массехк гIат дола тикаш. Нах баха, сискал яа гIерт, болх бе, хIама тIадоагIаргдола моттигаш лех, цудухьа хьахулаш яр цу хана а хIанз а хьалъеш хинна тикаш. Юххьанца, сона дагадоагIачох, Наьсарерча хьайран (мельзавод) юххе йоккха книжкай, дешара товарий тика яр. КIеззига IоэгIаваьлча, цIермашина станце коа дIачуластача яр цIермашиннаькъахой тика. Со геттара зIамига волча хана, ишколе а вханза вар со цу заман чухьа, книжкай тика яьгар.
Цхьачар цох цIи техай йоахар, вокхар ше яьгай йоахар, Iаьдало цу хьакъехьа малагIа соцам бир сона дагадагIац. Тхоашта юкъерча кIаьнкашца се цига ваха хинна дагадоагIа сона. ЦIи йоае гIерташ дIачудийттача хихи яьгача хIамай кIурзахи цхьа ший тайпара Iаьржа худар хиннадар. Тика чу дIачу а даьнна, кога бухь Iетташ лаьттара хIамаш гучайоахаш, оахош уж гулъяь дагадоагIа сона. Цигара чувоагIаш, бIарча дисача арифметиках леладеш хиннача палочкай пачка ера аз. Вешта аьлча, из яр са бера ханара «микрокалькулятор», царца Iомалора зIамига дешархой таьрахьаш лархIа. Из тика ягарах тамаш елга дацар, вай мехкахдахале наьха хиннача къаьнарча цIеношка яр из. ЭгIара кхача бохкаш хинначох хьалха «Билана тика» оалаш хиннад йоах, из сона дагадгIац, бакъда «ГIапура тика» цох оалаш хинна-м сов дукха ха а яц. ГIапур Элжаркъанаькъан вар. Из сона дагавоагIа лакха, куц-сибат долаш, сомо оаз а йолаш вола къонах санна, мичча хана цу тика чу чувахача, кIай халат дувхаш гургвар из.
Цига дохкар барзкъа, кIада, буа кхача, къаьстта цIихеза яр из тика эггара чам болашагIа йолча Iаьржача маькхаца. Из, сона бера хана хезачох, Сипсой-ГIалий тIара хьалкхухьаш яр цIермашиннаькъахошта лаьрхIа. ДIачуваьлча готта, лоацо уйче а йолаш, магIахьа зIамигача цIалга чу яр из, виъ-пхи саг цу чу нийсвелча, дIа-хьа верза моттиг хилацар. ДукхагIболча наьсархоша цигара е базар тIара ийбора кхача, маькх.
1962 шера Наьсарен малхбузехьарча оагIорахьа «Электроинструмент» яха завод хьалйича, цунна гонахьа хьахилар дукха йоккха йоаца нах баха моттиг (посёлок), юххьанца цига хьалдир шозза вIаштIара даь цIенош, юххе дIаьха цхьа гIат дола тикай цIа дир. ХIанз тикаш шоаш меттел, уж хинна моттиг а йисаяц цига. Цу дIаьхача цIагIа кхоъ тика яр. Эггара магIахьа яр кхача бохка тика. Цу чу болх беш бар МутаIаланаькъан Шукурбии Мадинаи. Шукурби юкъерча дегIара, текхано саг вар, кIеззига хьалхьайза иро мераж а йолаш, хIаьта Мадина герга юхь йолаш, куц-сибат долаш, наьха безам тIабодаш йоI яр. ЦIаккха цар саг Iехаваьв, мах совлен баьккхаб оалаш хезадац сона, зIамига волча хана денз.
Наха чIоагIа эша, хиланза даргдоаца хIама даим цар тика чу хулаш дар: яьшкашкара налха, дикагIбола колбаса, массехк тайпара маькх, шекар. Уж хIамаш эца йиш йолаш вар моллагIа наьсархо. Бакъда тикаш кIезига хиларах йIаьха аргIа оттар цу тика наIарга, дохкархо а, дукхагIча хана, цаI мара хилацар болх беш. Шукурби цу тикан хьаким лоархIаш вар. ТIехьагIо цу чу балха ера цхьаькха йоI — МутаIаланаькъан Радимхан, из а яр нахаца Iимерза а кIаьда а саг, бакъда хиланза ца даьлча, цIимхара хила а могачарех яр из.
ШоллагIйола тика яр цIагIа-коа эша хIамаш йохкаш, вай «хозяйственни тика» оал цох. Цу чу болх беш вар Сурхо тIара Исмейланаькъан Мажит. Завода болхлошта лаьрхIа дар цу чу хулаш хинна йоккха дифицит йола товараш. Барзкъаш дутта машенаш, пылесосаш, барзкъаш тега машенаш, цу мугIарера кхыдола хIамаш массанега хьакхоачаш дацар. Заводе болх беча нахага мара дохкацар уж, царга а кхоачам боллаш дукха, мел эшарашка дохка вIаштIехьадалацар, тика чу кIезига хьачукхахьар бахьан долаш. Из завод Iойиллачахьий цун механически цехе болх беш хиннача тха нанас халла ийцар цу чура барзкъаш дутта, герга, чу кхесторг доалла машен. Цу тика тIара тха цIенга кхаччалца из гиелла яхьаш венавар тха наьна-воша, цIаккха дицлуц сона сай бIаргашта хьалхашка латта из сурт. Иштта «Маже тика чу» хулар хьастамаш, белаш, жIовнаш, из мо йолча тика чу цу заман чухьа хила хьакъ мел дола хIама.
Юххера, цIа Iоакхоачалуча, саьн тIа йоаллар берий теркам эггара дукхагIа тIаозаш хинна тика. Цох «Дауда тика» оалар. Цучу болх беш бар мар-сесаг: Коазой Дауди цун фусам-нана Хьаштаранаькъан Марети. Вай цIихеза хиннача Iилманхочун, историка, йоазанхочун Коазой Нурдина даи нанеи дар уж. Чуваьлча вокхарел йоккхагIа яр из тика. МугIара хьаллатташ йола кизга витринаш магIахьара, «Г» яха алап санна, гола а техе дIаластар. Эггара хьалха тха теркам тIаозаш хиннар цу чура хьайоагIаш хинна хоза хьаж яр, цох атта ховргдолаш дар из дуфеи пудареи тика йолга. Цул совгIа, кердача кIадай хьаж а хулар цу чу, хIана аьлча диткъача а сомача а кIадай тупаш ядаш хулар, юххе уллаш уж дусташ йола дахчан метр йолаш. Цу чура дикаш а кхоачар тхога цхьайолча хана. Масала, нанас юххьанца ишколе ухача тхона цу чура ийцаяр лакхе пластинкаш лекха проигрыватель йоалла «БIаьсти» («Весна») яха радиола. Хьалсоггашехь, набарах сомавоала саг санна, лотабеннача ший баьццарча «бIаргаца» хьахьожар из тхогахьа, тIаккха йолалора цхьацца кердадараш дувца е иллеш даха. Цунга гIолла байзар тхона гIорбаьнна хинна вай республикера артисташ Цисканаькъан Идрис, Хамхой Ахьмад, Дагаев Валид, Магамедов Султан, Буркаев Мовлад, Караклаич Радмила, Магомаев Муслим, Ободзинский Валерий, «Орэро», «Гая», «Песняры» яха вокальни тоабаш, цар а кхычар а дукха пластинкаш яр тха цIагIа. Юкъ-юкъе фаьлгашка а ладувгIар.
Къаьстта боккха тоам бир тхона цу тика тIарча наха, нанас телевизор ийцача хана. Наггахьарча цIагIа мара яцар цу заман чухьа телевизор. «Рекорд» аьнна хьалхашка яздаь, Iаьржа-кIай хьокхаш яр из. Бакъда тикашка хулар селаIад мо бесаш дола плёнка, Iа из телевизора хьалхашка Iоэллача, цо массехк бос болаш хьокхар моллагIа хIама. Цу заман чухьа каст-каста гойташ хиннар хокейи, балети, дукха сереш йола кинофильмаши дар. «Виъ танкисти цхьа жIалии», «Капитан Тенкиш» яха сериалаш геттара чIоагIа езаеннаяр, тайп-тайпара ханаш йолча наха. Царех сери йолча хана, арахьара чубахка гIерташ, цунга хьажа безам болаш, хулар уж. Иштта укх тика чу дар дегIа тIара хоза а цIена а хила гIо деш дола гIирсаш: кIодарч, тукаргаш, мIараш цIенъю херхилгаш, хоза хьаж йоагIа сапаш, дуфи, одеколонаш. Тахан санна дагайоагIа сона, Кармен тIалатташ хинна цу чу каст-каста гуш хинна одеколона шушинг.
Цу тIара сурт хоза хетар сона, иштта хоза хетар феца из хьадетташ йола цу тIа йоагIаю бургац. Чубаьхкача нахаца даим белабенна, Iимерза бар Дауд а Марет а. Цар тика чу дукха лийннав со, бе-беча хIамашка хьежаш, дуккха ха йоаккхаш, цIаккха а уж гIожа йистхинна дагадагIац сона берага а боккхагIчарга а.
Ха дIаяхарца, завода дукха гаьна йоацаш, хьайийллар цхьаькха тика. Из яр Бульварни урам тIа ( хIанз Базорканаькъан Идриса проспект) даьча кердача пхезза вIаштIара даьча цIен кIалха. Цу цIагIа дукха хьакимаш а баьхар цхьан хана. Масала, сона дагадоагIа цу чу парте райкома хьалхарча секретара ГIаьстамаранаькъан Султана, кхоалагIча секретара Тутайнаькъан Iамархана, райисполкома председатель хиннача Зурабанаькъан Мухьмада дезал баьха. Цу тиках (чувоалаш уйче а йоацаш, цхьа цIа дар из) цхьачар Мехьте тика оалар, вокхар оалар ЯрагIе тика. Шаккха а, МутаIаланаькъан тайпан а волаш, ши воша вар уж. Мехьти чIоагIа куц долаш, хоза къонах вар, нахага велавенна мара йист а хургвацар. ЯрагIи кIеззига бегаш болаш, хьона вIалла дагадоацар хьадергдолаш вар.
Бакъда из а вож а мах бара гIулакх дика Iомадь вар. ЯрагIех цкъаза анекдоташ дувцар заводагахьа бахача наха, из ше а вар сакъердам, беламедар дезаш. Иштта дар царех цаI:
«ТIоа эца дагахьа банкилг яхьаш, енай цхьа йоккха саг.
— Хьаботтал, кIаьнк, тIоа, — аьннад цо. — Дукха ма ботталахь.
ЯрагIе банка йиза гаргга беттаб, эцархочун дехар дукха теркал ца деш.
— Хьахьий, — аьнна, хьакховдаяьй тIайх йиза пхьегIа.
— Ма дукха беттар Iа ер, сов дукха безац сона! — аьнна, леткъай йоккха саг.
— Из гIалат вай дIанийсдергда, — аьнна, банка юха хьа а ийца, массехк къург баь, ах дIаменнаб тика чу латтачо. — Тоъаш бий? — аьннад йоах ЯрагIе».
Нахага йистхилар Iимерза дар ЯрагIе. Кхалсагаца къамаьл дойя:
— Йишилг, — аьле мара йистхилацар.
МаIача сагаца къамаьл дойя:
— Вошилг, — хозаргдар даим.
Дукха ха я цу тика чу кхыбола нах латта, хIанз йолаш а болх беш а я из, бакъда архитектура кIеззига хувцаеннай. ХIанз лакхача лагIаш тIа тIавала веза цу чу чуводаш хилча, хьалха цхьа лагIа мара дацар цун, из а геттара лоха дар. Мехьти а ЯрагIи а шаккхе дIаваьнначул тIехьагIа, цу тика чу цар дезлхоех нах латт аьнна хезар сона. ХIанз а ба цу чу болх беш къона кхалнах, къаьнача, эггара хьалха цу чу болх баьча наьха уж фу хул хац сона. Уж а цар овлан тIара хила мегаш ба,
Геттара цIихеза яр Наьсаре «Культмаг». Из Аьлтий-Юрта Iочукхоачача яр. Цу чу лаьттараш Къоастой, Дзейтанаькъан бар. Тхо дахача моттигера гаьно яр из, магIа йистера эгIа йисте ваха везар цига кхача безам бале. Из цу ханарча тикашта юкъе эггара йоккхагIа яр. ДукхагIа цу чу хулаш хиннараш спортивни товараш дар: боксёрий кулгахйоахкоргаш, бийнаш детта хьалъэхкаш бола «кхор», испандераш, штангаш, гиреш, гантелеш, спортивни барзкъа, когагIирс, массе тайпа бургацаш. Бакъда кхыдола товараш а хулар цу чу: велосипедаш, цун чархаш, камераш, насосаш, фонараш, мотоцикла а машений а оатхалаш, иштта кхы дIахо а. Из тика ахча мара хIама ца эшаш яр, кхы мел дар цу чу долаш дар.
Иштта къаьнара кхачан тика яр цу оагIорахьа, цу чу болх беш яр Малсаганаькъан АсмаI, цун гIонча йолаш къахьегаш яр ГIазданаькъан йоI Рая.
Боккха, эггара шерагIбола урам бар Наьсаре Магистральни оалар. Цун цIераш кхозза хувцаеннай, сона дагадоагIаш. Цул тIехьагIа В. И. Ленина цIерагIа урам хилар цох, хIанз Кхоартой Жабраила цIерагIа ба из. Цу гонахьа вIалла тика яцар. Садови урами Магистральнибари вIашагIкхетача моттиге дукха йоккха йоацаш кхачан тика йир. Цох бе-бе цIераш йоахар, цхьачар цох «баьццара тика» оалар, баьццара басар хьекха ардакх тIатеха из йоландаь, вокхар «Зале тика» оалар, эггара хьалха цу чу болх беш хиннача кхалсага цIерах.
ТIехьагIо цу чу болх бе вера Харсенаькъан Нурдин, дикка ха яьккхар цо цу чу къахьегаш. Берашта чIоагIа дукха дезаш цхьа хIама дар цу тикан а, Орджоникидзе урам тIа хиннача Цхьорой Халата («Мархьаба» базар йиллараш цун къонгаш ба) тикан а, кхычар а. Яьсса шушаш дIаиййора цар. Шушаш ерригаш Iоакъингах яь яр, бертиг ехайий а хьаже, дIаэцар шуша, е ахча е товар хьалора цунна когаметта. Уж дуккха Iоайийя, царех шоашта эша хIама эцар бераша. Ха дIаяхарца, кIезиг-кIезига доалаш, дIадаьлар шушаш дIаийю гIулакх, пластикови шушаш яьлар, уж а вожаш а йоассаелча дIакхувса баьлар нах, тикашка дIа ца эцандаь.
Иштта къаьнарча тикаех цаI яр Наьсрерча районни газета редакцена а военкомата а юхе хинна универмаг. Цу чу юххьанца мессехк отдел яр. Барзкъаш, кIадаш, берий ловзоргаш, дешара эшаш дола гIирсаш хулар цу чу дукхагIча даькъе. Цу чу болх беш хннача дохкархоех яр Наьсаре бахача ГIазданаькъан саг. Цунца къахьийгараш дукхагIа къона мехкарий бар. Ши моттиг йицлуц сона цу тикаца ювзаенна. Со Наьсарерча № 1 йолча юкъерча ишколе ваьгIав 1-10 классашка, вешта аьлча, итте класс цхьан ишколе яьккхай аз. Цхьан дийнахьа классе чуенача хьехархочо аьлар:
— Бераш, вай ишколе музей хургйолаш я, цу чу Iооттае мегаргйолаш хIама шоай цIагIа яле, из хьая мегаргья шоана.
Музее дIаяла ер ма йий аьнна хIама тха цIагIа яцар. Цкъа ювцача универмаге нийсвелар со. Цу чу латтар Николай Васильевич Гогола бюст. Лоа санна кIай а хоза а хийтар сона из. Чу а ваха, боккхагIчаргара ахча даьккха, из ийцар аз. ШоллагIча дийнахьа ишколерча музейна елар. Со цига деша мел вагIача хана, кхоалагIча этажа тIа хиннача музее латташ вар эрсий гIорваьнна классик.
ШоллагIа моттиг а йицлуц. Тхоца цхьан классе дешаш йола йиIиг яь ди дар. Цунна совгIата фу лургья ца ховш, вар со. Тика чу фуд хьажа вахача, цхьа хоза хIама дайра сона. КIор санна Iаьржача пластмассах баь зIамига рояль бар, цун ногIар хьалъайдича герга кизгилг доаллар, рояла яьшка чу пудар чудехка оагилг дар. НогIар хьалделла а IотIакъовла а йиш йолаш дар. Из рояль белар аз йиIига, яьча денца из даькъалаювцаш.
ТIехьагIо Наьсаре хьалйир берий тика («Детский мир»), заводера универмаг, гастроном, Московски урам тIа хинна йоккха универмаг, цунна юххера универсам.
Дуккхача шерашка болх беш, наьха хьашташ кхоачашдеш, хьабоагIар итташ бола хьаьнала дохкархой: Iарчакханаькъан Хьава, БIарахой Лиза, БековгIар йижарий, Ужахьанаькъан (Лаьнанаькъан) Тамарий, Чемарзанаькъан Лема, Хуценаькъан Ахьмад, Далганаькъан Алик, кхыбараш.
Беррига тиканчаш цIайца даькъалабувца лов.
