Ӏилман наькъа юхьигаш
Вай мохк тохкаш йола институт хьахинна 95 шу дуз укх шера декабрь бетта
Вай къаман Ӏилма агара даьнна зама я ала мегаргда 1926 шу. Цу шера Буро тӀа хьаяь хиннай мохк тахкарца ювзаенна институт. Кхыдола дуккха дика хӀамаш деш санна, из хьае дагадехар а хьаелла гӀерташ къахьийгар а хиннав гӀорваьнна гӀалгӀай Ӏилманхо, политически болхло Малсагнаькъан Кураза Зоврбик. Цун оагӀув хьаллоацаш а, института болх дийнбеш а хьабаьхкаб, вай къамах бола нах санна, кхыча къамий дикагӀбола викалаш а. ГӀалгӀай хьалха хинна а дола а вахар довзаш, хьинаре къахьийгарех хиннаб Л. Семёнов («ГӀалгӀай а нохчий а халкъа багахбувцам»), И. Щеблыкин («ГӀалгӀай говзал хӀамай культура чурташка»), Г. Мартиросиан («Лоаман ГӀалгӀайче»), иштта кхы дӀахо а.
Цу хана хьахулаш латташ хиннай моттигера интеллигенци а. ДӀаболабаьча балха хьинаре юкъебоагӀа литературан классикаш санна вайна тахан бовзаш бола Малсаганаькъан Оарцхо, Исмейланаькъан (Йовлой) Зархмат, Малсаганаькъан Дошалкъа, Озанаькъан Салман, кхыбараш.
Ювцаш йола институт болх беш хиннай 1934-ча шерга кхаччалца. Нохчех вай Ӏотехачул тӀехьагӀа, цун доалахьа мел хинна хӀама дӀаденна хиннад нохч-гӀалгӀай институтага. Карарча хана, юххьанца мо, ший фусам кораяьй цунна хьамсарча ГӀалгӀайчен лаьтта. ГӀалгӀай Республика хьаяьчул тӀехьагӀа, цхьан юкъа Наьсаре болх беш хилар вай Ӏилманхой, цул тӀехьагӀа Магасерча «Неон» оалача цӀагӀа, юххера а Малсагнаькъан Дошалкъий цӀерагӀча урам тӀа цунна хьалдаьд доккха а паргӀата а цӀа. Из хьайича денз цу чу къахьегаш хиннаб вай толашагӀбола Ӏилманхой: исторически Ӏилмай доктор, профессор Мужахой Макшарип, истроически Ӏилмай кандидат, профессор МутаӀаланаькъан Тимурлан, филологически Ӏилмай кандидат, профессор Дахкилганаькъан ИбрахӀим, филологически Ӏилмай кандидат ЦӀечой (Тенканаькъан) Лида, кхыбараш. Тахан цо лелаю вай къаман хьалхара этнограф хиннача Ахриев ЧхьагӀа цӀи. Меттаца, литератураца, багахбувцамца дувзаденна, Ӏилман кӀийлен тӀа кхелла дукха йоазош арадаьхад цо ше хьахилча денз.
