«Дика хьехархо яр из. Даим, ший говзал лакхъе гӀерташ, хьайоагӀар; шийна караденнача гӀулакхах бола бехктокхам кхета а беш. Берашта мишта хьеха деза, малагӀча наькъах, гӀирсах пайда эца беза хӀара урока тӀа, гӀонна кхы тӀа эшаш дола малагӀа хӀама юкъедоаладе деза ховра цунна. Дешархоша дикагӀа кхетадергдолча тайпара, цар Ӏилманцара чам совбоаккхаш дора цо шедар. ХӀара бера дег тӀа бода никъ лаха гӀертарах, кхыча хьехархой балхах тара йоацаш, дешархошта ховр дикагӀа гучадаккха таро хулийташ, яр цун моллагӀа урок. Тайп-тайпара хьаькъалаш долча берашца болх бе бийзаб цун, бакъда, кердача хьисапе хьеха гӀертарах боккха пайда а боалаш, шо-шоай ханашка а хьаькъала таронашка а хьежжа Ӏилман дух тӀа довла гӀерташ хулар цо кхеду бераш. Ший балха тӀа цо пайда эцаш хинна гӀирсаш дар: кердадар довзийтар, берий унахцӀенонна Ӏаткъаргбоаца никъ харжар, Ӏомадеча хӀаман боарамга хьежжа цун мах бе хар. Тохкама а проекта а кеп йолаш хулар, «Эрсий а гӀалгӀай а меттай кердадараш довзийта аьттув хулийта кечалаш» яхача темах цо бу болх...» — иштта могаяьй шийца къахьегаш хинна Ювсапа Хадижат школан кулгалхочо.

Духхьал дешархой кхетамаш, хӀама довзар лакхдаь ца Ӏеш, уллув къахьегача хьехархошта гӀо деш хьаенай из, цу новкъа ше Ӏоаяь поалхам йовзийташ. Иштта чулоацам бола къамаьл (доклад) даьд цо, кердачох пайда мишта эца беза дувцаш, тайп-тайпарча Ӏилман вӀашагӀкхетарашка. 2007-2008-ча дешара шера денз, йийлла урокаш чакхйоах, ше урок мишта лу белггала дӀагойташ. Наьна мотт хьехарца ювзаенна говзанч-класс ала мегаргда царех. Цу лостамагӀа бола болх, вайцига баь ца Ӏеш, цо Москве а Шолжа-ГӀалий тӀа а баьб, шийна ховр кхычарна а хайча бакъахьа хеташ. Республикерча хьехархой говзал лакхъяра курсашка лекцеш ешаш а я Ювсапа Хадижат, 2003-ча шера денз. Парламенто а паччахьалкхено а могадарах, Ӏоахарганаькъан ЧхьагӀа цӀерагӀча Ӏилма-тохкама институто орфографега хьажа вӀашагӀтехача нахах цаӀ яр из. Мотт хьехаш гӀо мел дергдола хӀама гулдаь, кепа теха, «ТӀоаргацилг» яха книжка арадаьккхад Хадижата. Иштта цо беча балхо гӀо даьд дуккхача ийс класс яьккхача дешархошта мотт кӀоаргагӀа бовза, Ӏомабе. Цун балхах пайда баьннаб 5-9 классашца къахьегача хьехархошта а. «Дешархочоа гӀо ду книжка» а арадаьккхад цо. ГӀалгӀай литературах, меттах дола дешаргаш, тоа а даь, кепа тоха кийчдеча нахаца хиннай. Вай республикерча дешара литературан мах бечарца а къахьийгад.

Хадижат яьй 1968 шера 3 январе Шолжа района ГӀажарий-Юрта ваьхача Балайнаькъан Махьмада Ювсапеи ГӀоандалой Хасой Маретеи дезале. Берашта юкъе йоккхагӀа хиннай из, цудухьа зӀамагӀболча вежарашка, йижарашка хьажара декхар а кхоачашде дийзад. Дерригаш а бархӀ хиннад уж, хала хете а, карарча хана царех шиъ къаьстад. Ши вошеи йиъ йишеи да уж тахан.

Геттара доккха дешар дийшадеце а, хӀаьта а дийша саг хиннав дезала да. Цо Наьсарера техникум яьккха хиннай. Тайп-тайпарча шерашка «Коммунизмага бода никъ» яхача колхозе къахьийгад цо ревизи еча наха керте латташ, зоотехник волаш, шурий-товарни ферман кулгал деш. Могашал кӀеззига эшаелча, хьун хаьхо волаш болх баьб. Хасой Марет Ӏаьдала болх бе мукъа ца хинначох тара да гӀулакх. Из, цӀа-ков леладеш, бераш кхедеш, яьллай. Къаьстта а белгала хиннай из, хьаьша-да лархӀарца, доаггӀача тайпара цунна тух-сискал оттадарца. Цу юккъегӀолла маха баккха, хӀама тега ха кораеш хиннай фусам-нанна. Из кулгаговзал, сага гӀо доацаш, ше Ӏомаяь хиннай цо. ХӀанз а, йоккха хинначул тӀехьагӀа, дукха ца боаккхе а, кӀезиг-кӀезига маха баккха карахдоал. ЗӀамагӀболча йиӀагаша наьнагара хьаӀомаяьй из говзал. Ӏашатеи Раисаси нускала барзкъа тегаш йола моттиг хьайийллай, къаман барзкъа тийга ца Ӏеш, европейски дувхар а ду цар. Маха дика баккха ховш я Мадина а, бакъда цо ший дукхагӀйола ха, нокхарий леладеча мара гӀо деш, йоаккх. Мустафа ший да санна хьун хаьхо ва. ЗӀамагӀвола Мухьмад машенаца гаьнара наькъаш деш, мовхьаш дӀа-юха кхухьаш ва.

Дерригача брашта юкъе, лакхара дешар дийша цхьа Хадижат мара яц. Цо 1991-ча шера Л. Н. Толстой цӀерагӀа Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен университета филологически факультет яьккхай; эрсий меттеи литературани, гӀалгӀай меттеи литературани хьехархо хургйолаш. ХӀаьта 2002-ча шера хьехархочун-психолога дешар а дийшад цо Ставрополе.

Къахьегама никъ Ювсапа Хадижата дӀаболабаьб 1985-ча шера. БархӀ шера ше деш яьгӀача школе, балха дӀаийца хиннай из, дешара тӀехьадусача берашца къахьега а, 4-ча классашка «Ӏалам довзар» яха Ӏилма хьеха а. 1986 шера деша эттача, болх цхьан юкъа бита бийзар, хӀара дийнахьа университете дӀа а ухаш, дешаш хилар бахьан долаш. Пхи шу даьлча, юха а № 1 йолча шоай юртарча школе берашта наьна мотт, литература Ӏомаде йолалу из. ТӀера ца йоалаш, 29 шера цига къахьийгад вай мехкахочо. Цул совгӀа, цунца тарбаьб номераш 2, 4 йолча юртарча школашка баь болх а. Карарча хана, 2020 шера 1 сентябре денз, Ювсапа Хадижат Къарашой-Черсий республикерча Усть-Джегуты яхача гӀалий тӀарча № 5 йолча юкъерча школе эрсий мотт, литература хьехаш я. «Земски хьехархо» яхача программах болх бе йолаеннай из цига. Дувцача шера хиннача «Вай заман урок» яхача яхье котало яккха аьттув баьннаб цун.

Методически болх вӀаштӀехьабаккхара говзал къаьстта лакха я Хадижата. Дешархошца а хьехархошца а цхьатарра къахьега хов цунна. Ше дер, хьехар Ӏилман моллагӀа дакъа дале а, берий кхетамашка, хьаькъалашка хьежжа деш хиннай из даим. Иштта теркам тӀабохийт цо дешархой эзделца, нийсача хӀаманца, гӀулакхаца хилийтара, уж бакъахьара уйла е Ӏомабара, хьинар долаш, мохк безаш кхебара. Урока йиллача ханах дика пайда эц, болх чоалхане хиларга хьежжа, урок дӀаяхьара боарам цунца нийсбу. ТӀехдаьнна хала, могашала Ӏаткъаргдола хӀама доацаш, сакъердам баргболча тайпара хьех цо Ӏилма. Мультемедийни проектора гӀонца довзийт цхьаццадола хӀамаш, иштта электронни тренажорашка гӀолла Ӏомаду цхьадар. Цунга хьежжа дукхагӀа хул дика дешаш дола бераш. ТӀехьарча кхаь шера уж 49 процентага дӀакхаьчад. Цо болх беча классашка даьгӀача бераша толамца дӀалу эрсий меттах йола ЕГЭ.

Ювсапа Хадижат дакъа лоацаш хиннай «2003 шера хьехархо» яхача яхье. Из котъяьннай «Дешар — 2006» яхача хьехархой къовсаме. 2007, 2008 шерашка наьна метташ хьехарий яхьашка дакъа лаьцад, цига «Хьехархо — кхетам лур» яхача даькъе толаш хиннай. Цунна шийна а цо хьийхача берашта а дукха баркалаш кхайкадаьд, дипломаш тийннад, тайп-тайпарча яхьашка лакхара говзал, хьаькъал гойтарах. Дика дӀабахьа хов цунна дешар кхетам баларца дувзадеш бола болх, гӀалгӀай литература дезадалийта а карахдоал, мотт шаьрлургболча балха нийса лостам лу. Диазза классай кулгалхо хиннай из, царех шиъ, 5-ча классагара дӀайолаенна, школа яккхалца лелаяьй. Беррига цун дешархой вахаре дӀанийсбеннаб, йоаггӀаш йола моттигаш хьа а лувцаш. Школера дӀабахача а, шоай классан «наьнацара» бувзамаш, хоада ца деш, дийна лоаттаду цар.

Ювсапа Хадижат я «Российски Федераце юкъарча дешара сийдола болхло», из цӀи цунна 2005 шера еннай. ХӀаьта 2009 шера денз, ГӀалгӀай Республикан гӀоръяьнна хьехархо" я из. Диъ шу даьннад къахьегама ветеран йола а (2018). Шийна ховчох кхоачам баь ца Ӏеш, даим кердадар Ӏомадеш, хьаенай из вайцигарча хьехархой говзал лакхъеча институте, Россе халкъа доттагӀала институте, кхыча моттигашка. Ший балхах дувцаш, Ювсапа Хадижата яздаьд: «Дешара никъ белгалбоаккхаш, аз эггара чӀоагӀагӀа теркалдаь хӀамаш да: из кердача хьисапе хилийтар, школа дегӀаахара программа йовзар. Цу гӀулакха керттера да хьехархо, болх ховш, дика хьабеш, хилар. Российски дешар тоадара хьакъехьа аьннад, шийна карахдоалачох бизза пайда эца ховш, кердадар кхетаде могаргдолаш, вахаре нийсденна дешаш бакъахьарча оагӀорахьа къестаде низ кхоачаш вола саг кхевеча хана, хьалхарча аргӀагӀа из Ӏомаве веза метта гӀирсех пайда эца. МоллагӀа чоалхане моттигаш яшха ховш хила веза из, вешта аьлча бувзам лоаттабе Ӏомаве веза метта гӀонца. Цудухьа шоай уйлаш хьаала а дӀаязъе а уж Ӏомабар, литературни метта лоаттам бовзийтар, геттара лоархӀаме хет сона. Иштта лоархӀаме да дешархочунна ше хьавовзийта хар, каьхат, анкета, заявлени язъе хар, хаттар дала, моллагӀча хӀаман тӀагӀолла къамаьл де хар, ший хьаькъалца йоазув кхолла могаш хилар...»

Дешархой гӀулакхаш тохкаш бола болх бу хьехархочо, цу гӀулакха, ше кулгал а деш, школерча методически цхьанкхетарца «Мониторинго дешара новкъа аьттув боаккх» яхача деша тӀа къахьийгад цо дуккхача шерашка, хӀанз а хьег. Цо эрсий мотт, литература хьеха бераш дешарах 100 процент лоархӀадеш да. ХӀаьта алхха дика дешарий процент 72-78-га дӀакхоач. Из ала йиш я, цо гӀалгӀай мотт, литература хьийхача классех а. Укхаза дикала процент 83-га дӀакхоачаш хиннай. Цунга хьежжа, дуккхача кӀаьнкий а йиӀигий а аьттув баьннаб наьна мотт, литература хьеха кийчбеча факультете деша отта а, из чакхъяккха а. Царех ба Арчхой З., Овшанаькъан З., Чопанаькъан А., ГӀарбакханаькъан Малика а Мадина а, Йовлой З., Мовсарова Э.

Цхьаццаболча цун дешархой, ийс шера дешарах йола наьна меттаца ювзаенна а; цхьайтта шера дешарах йола эрсий меттаца ювзаенна а, экзаменаш, лакхара балл йоаккхаш (84, 91. 94, 95), дӀаяла вӀаштӀехьадаьннад. Хьинаре дакъа лаьцад цар школерча, муниципальни олимпиадашка, хӀаьта Йовлой Заринас республикански яхье хьалхара моттиг яьккхай. Филологически факультете деша отта аьттув баьннаб цун. Дакъа лоацаш хиннад бераш цхьаццайолча Ӏилман конференцешка. Тайп-тайпара чулоацам а цӀераш а йолаш да цар даь тохкама балхаш: «Петербурги Доашаденна Лоамаши», «Война и мир» яхача романа тӀа автора шийгара дувцар, «Сага даь дика хӀама лар йоацаш дусаргдац», «Предложене кертерза маьженаш. Къоастам», и. кх. дӀ. 2006 шера цо кулгал деш хиннача 11 «а» классе 28 дешархо хиннав. Школа чакхъяьккхача, уж берригаш вузашка, техникумашка деша айттаб. Карарча хана, дийша а баьнна, халкъа боахама бе-беча доакъошка къахьегаш ба уж. Из ала йиш я 2005-2012 шерашка цо кхебаьча дешархоех а, цул совгӀа царна юкъе ва шиъ профессиональни спортсмен.

Классан кулгал деча сага къахьегам боккха лоархӀам болаш болга гу вайна, из болх беча наха 5 эзар сом алапи тӀатохарах. ХӀаьта а кхоачам хиллал дика биц из дуккхача хьехархоша, хьалха шоаш хинначул эргабаьннабац. Ювсапа Хадижата цу лостамагӀа чӀоагӀа лорадеш, теркалдеш массехк хӀама да: дешарал совгӀа кхыдола хӀама довзийтар; Ӏомадечун лоархӀам, маӀан тахкар; вахарца, къахьегамца хоттабенна, ше эргаваргвола, тоалургвола никъ лахар; нахацара бувзам а эздел а леладе хар; берий дай-ноаной раьза хургболча тайпара болх бар.

Ювсапа Хадижатаца цхьацца вӀашагӀкхетараш хиннад са тайп-тайпарча шерашка, хьехархой говзал лакхъеча курсашка, дешара книжкаш тоадеча комиссена юкъе волаш. Аз тамаш еш дар цун оамалца хинна эхь-эздел. Сага тоам хургболча тайпара мара йистхилацар из миччахьа яле а. Цунца цхьана из дика кхетар ше деча хӀамах: хьехархошта хьалха къамаьл дойя а, меттаца е литератураца дувзаденна дешаргаш тоадойя а. ЦӀаккха йицлац сона говзал лакхъеча курсашка нийсъенна цунца ювзаенна цхьа моттиг. Улга йисте къамаьл деш, урок дикагӀа мишта яла еза хьехархой Ӏомабеш, яр Ювсапа Хадижат. Сона юхе ягӀача хьехархочо (Янданаькъан яр из):

— Сали, хоза йий из? — хаьттар сога.

— ДӀаяла, фу дувц Ӏа юккъегӀолла? — соцаде хьежар со из къамаьл, бакъда цох пайда хиланзар.

— Хьаалал хьай, хьона хоза хетий из? — шийчун тӀара ялацар са новкъост.

Тха гӀар хеза, хьабийрзар курсашка баьхкараш. Йист ца хилча Ӏеваланзар со:

— Хадижат, — аьлар аз, — укхо фу йоах хой хьона? Хьо хоза йий йоах...

ЦӀийелар а елаялар а вӀашагӀъийра хьехархочун юхь тӀа, белабелар курсашка ладувгӀа баьхкараш а. Ше безаме саг хиларах тарра, сога гӀожа хӀама ца оалаш, дӀадерзадир цо тха къамаьл, кхы а чӀоагӀагӀа ше тхона езайолийташ. Иштта хул хьаькъал дола саг.

Ювсапа Хадижатах дола са къамаьл дизза хургдацар, нагахьа санна из нана хилар хьоаха ца дича. Цун воӀ кхийнав. Йовлой Илез болх беш ва Магасерча ГИБДД. Из а, эздел, гӀулакх ший дегӀах доаллаш хургхиларах шеко яц са, хӀана аьлча бокъо яц цун во хила, иштта дикача наха юкъе кхийна хилча.

Балайнаькъан Ювсапа Хадижати цун балха новкъостийи