Цу тайпара цхьа йоазув даьдар Раяс районе дика йовзаш а массанена езаш а йолча ТӀоманаькъан Мухтара Тамарайх. Района газета тӀара (№ 10, 8 март, 1997) еш аз «Лор — Мухтара Тамара» яха йоккха йоаца очерк. «Цкъа, из-м ма дий цхьа ткъо шу хьалха, гаргарча сагá больнице тӀехьаяхар со. Палате чуяьлча, кхо воккха саг вагӀар, машара тӀехьа къамаьл деш. Цар ювцар шоашта дарба деш йола лор а отделене кулгалхо а ТӀоманаькъан Мухтара Тамара йолга кхетадир аз. ХӀанз а тӀехьа дицлуц сона царех цхьанне аьнна дешаш: «Вайна дарба де унахцӀенонна ца моге; ший хозача, сатедеча дешаца, тӀая а ладувгӀа а харца, Тамарас дерзадергда вай. Из гучаяьлча, лазар а дицлу. Чу массаза йоагӀа, дегагӀоз а дарбанга сатувсар а дахь цо. Цхьаннена ца ховча беса, лазар гаьнадаккха хов цунна. Из тамашийна йоӀ а бокъонца йола лор а я...»

Иштта хоза дешаш корадаьдар журналиста «ГӀалгӀайче» яхача паччахьалкхен халхара ансамблаца къахьегаш йолча Мержой Аьсетах ала а. Шолжа-ГӀалий тӀарча культпросветучилищен хореографе отделени яьккха, МагӀалбикерча культуран отделе къехьегаш хиннаяр Аьсет. Республике халхара ансамбль вӀашагӀйоллаш йолга хайча, цига балха йоагӀа йоӀ. Биъ бетта даьга из дӀаала ца юхьаш, балха иха хиннаяр из. Юххера а, дӀаала дезача кхоач гӀулакх. Дас, кхы лувш хӀама ца оалаш, йоӀа тоам хургболча тайпара дӀадерзаду из гӀулакх. Цу тайпара кӀаьда, дег чу дужа дош корадаьд Раяйна халхараш деча Чуранаькъан йижарех Томайхи Розайхи, БайрамовгӀар Маринайх ала.

Вахар духхьал цхьан сакъердамах лаьтта Ӏац, цунна юкъе хул халонаш, балаш, гӀайгӀаш. 90-гӀа шераш долалуш, кӀезига хиланзар уж вай къаман вахаре а. Боахамех беха, болх боацаш, чуӀе фусам йоацаш, лелаш эзараш нах бар. Из дерригача къаманга дена хатар дар. ГӀайгӀа ена боахкача наьха оагӀув бар хьаллаца безаш. Цу лостамагӀа Раяс даь йоазош а кӀезига дацар. Масала, царех дар «Вай дегаш делхаш да»: «...Буро тӀа Ватутина улицагӀа бахаш хиннаб Ӏаьленаькъан дезал — пхи бери, мари, сесаги. Массехк да вахаш, ков хиннад уж баьхар. Ӏаьленаькъан Ювсапа дувц шоашта тӀаэттар. «ПӀаьраска дийнахьа сайранга леста ха яр из. Автоматашца, гранаташца, кхыдолча герзаца кийчъенна хӀирий бандаш йолаелар шоаш хьалххе а белгалдаьхача гӀалгӀай цӀеношкара нах арабаха. Автомат хьаккхе, нах арабаьхе дӀабугар, цул тӀехьагӀа болалора наьха хӀамаш машинаш тӀа йотта, тӀаккха цӀеноех цӀи тохар». ДӀаязъяь машинай номераш яр Ювсапа бейоахкаш — 40-50 ГА, 32-25 ГА».

Цу хьакъехьа да цо даь кхыдола йоазош а. Царех да «Дагалаттар диц ца деш хургда вай», «ДӀалуш волчун кулг къий ма лулда», «Дега йӀовхал — наха», «Шедолчох баркал хилда», царех тарра кхыдараш. Фусамех беха лелача нахах йоазош даь ца Ӏеш, шийна могаш дола гӀо-нокъоcтал а дора цо. Газета редакце цу заман чухьа каст-каста воагӀаш, журналистаца дагавоалаш, шийна эша цхьацца хӀама дувцаш хулар Олмазанаькъан Гирихан. Сона ховчох, цун дезал барака чу дӀанийсбе гӀо а дир газета болхлочо.

Рая яь хиннай 1942-ча шера май бетта 9-ча дийнахьа Наьсар-Кертерча Муцолганаькъан Салманеи Олмазнаькъан Соняйи дезале. Нана дийша хиннаяц, бакъда дас НКВД школа яьккха хиннай, цо болх баьб цу лостамагӀа республикал арахьа, нийсагӀа аьлча Таганроге. Сибрера вай цӀадаьхкачул тӀехьагӀа, из деша яьгӀай Наьсарерча № 2 йолча юкъерча школе, цига яьккхай цо бархӀ класс. ТӀеххьара ши класс Шолжа-ГӀалий тӀа яьккхай. Цул совгӀа кхы а кхо дезалхо хиннав Салмана, къонгаш Аюп, Йоакъап, йоӀ Аза. Царех цхьа Аюп мара висавац таханарча дийнахьа. Шолжа-ГӀалий тӀа микрорайоне вахар из, карарча хана — Наьсарерча «Камазцентр» оалача моттиге. Из вовзаш а, цунца къамаьл хинна а ва со; Шолжа-ГӀалий тӀа вахача хана. Цул сабарегӀа волаш саг вайнавац сона, ер ди доаккхаш; хӀаьта сабар, боккхача наха яхачох, ялсмален дӀоагӀа да.

Школе дика дийшачох тара да Раяс, хӀана аьлча цун аьттув боал МГУ журналистий факультете деш отта. Бакъда из чакхъяккхац цо. Нана, цхьацца бахьанаш оттарца, цхьаь юс; цунца саг хила везаш хиннад гӀулакх. Москвера, нанна юхе хилар духьа, Шолжа-ГӀалий тӀарча Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен хьехархой институте хьахьожаяйт цо ше, кхоалагӀча курсе денз, цӀагӀа дешаргдолаш. Укхаза гучайоал вайна цун хозагӀча оамалех цаӀ. Сога хаьттача, керттера оамал я из, моллагӀча сагаца хиланза яргйоацаш. Да-нана лоархӀаш, царга хьожаш хила веза саг, ший хулачох. Хала хете а, массане хулаш яц из оамал, Дала даькъалаваьча сага мара. Филологически факультет яр цо яьккха хиннар. Заочно ягӀар йоӀ деша; цунца цхьана, ше цӀаеча денз, «Сердало» газета редакце журналиста болх беш а хул из. Цу хана цига къахьегаш хиннаб къаьна журналисташ Лаьнанаькъан Керам-Хьажий Мустафа, Къоастой Махьмада Башир, Пхьилекъонгий Аьдалгире Ахьмад, Маькенаькъан Абукара Асхьаб, Котанаькъан СаӀадалий Султангири, Пхьилекъонгий Идрис, Аьгенаькъан Хьамид, Боканаькъан ХӀаме Ахьмад, кхыбараш. Вешта аьлча, гӀо де, хьехам бала нах хиннаб цунна уллув, балха тӀа Ӏоаяь йоккха поалхам а йолаш. Амма дукха байтанзар цунга «Сердало» газета редакце болх. Салмана Рая ех Сурхо тӀа кхийнача Овшанаькъан Хасолта Къамбулата. Буро тӀа юртбоахама институт яьккха, дукха ха йоацаш къахьега волавеннавар зӀамига саг а. ДӀахо цо къахьийгар Наьсарерча ПМК инженер-механик волаш, совхоза Пхьилекъонгий-Юртарча отделенена кулгал деш, «Экажевский» совхоза керттера инженер волаш, Сурхо тӀарча «Маяк» совхоза директор волаш, Наьсарерча кирпишкаш еча завода керте латташ, «Чечингсельхозэнерго» генеральни директор а ГӀалгӀай республикерча РАПО кулгалхо а волаш. ГӀалгӀай МТС хьа а яь, цун кулгалхо хилар, цигара пенсе вахар Къамбулат. Вешта аьлча, хьакимаша а мугӀарерча наха а лоархӀаш, хьаькъал долаш саг вар Хасолта Къамбулат. Карарча хана из воацаш ва, кхелхав Раяй фусам-да 2011 шера март бетта 13-ча дийнахьа.

Тахан мо дагадоагӀа сона, Рая эггара хьалха сайна бӀаргаяйна. Са цу хана даггара даьннадале а 7-8 шу мара даьннадацар. Овшанаькъанга вар со. Хетаргахьа, таьзет долаш моттиг яр из; хӀана аьлча, сона гуча хана, Ӏаьржа хӀамаш ювхаш дар дукха ха йоацаш дена нускал. Юххьанца уж баьхар Московски урам тӀа, хӀанз Наьсарера «Сбербанк» йолча даьгӀача пхезза вӀаштӀардаьча цӀен 3-ча этажа тӀа. Ши цӀа долаш квартира яр мотт сона царна енна хиннар. Цун маьр-нана яр, Саганаькъан Хьава яхаш. Сурхо тӀа цун виъ воӀ, цар дезалаш бахе а, Раяс ше йолча Ӏойоалайир йоккха саг, хӀана аьлча из яр цун эггара зӀамагӀволча воӀага ена нус. ГӀалгӀай Ӏаьдал миштад аьлча, нана зӀамагӀчо лелае, кхаба езаш да. Шоай декхар кхетадора аьнна хет сона воӀа а несо а, да ваьхача коа бахаш шоаш беце а. Готта-м яр цу квартире, хӀаьта а боккхий нах ца лаьрхӀача балацар.

Маьре еначул тӀехьагӀа, Салмана Рая балха отт «Ленина никъ» яхача районерча газета редакце. Вешта аьлча, «Сердало» газета редакцера, «Ленина никъ» яхача редакце балха дӀахьожаю аьнна техадар цунна приказ. 1966-ча шера денз, цига болх беш хилар из. Цул совгӀа, Наьсарен района радиопункт лелайора цо. Районе мел дола кердадараш довзийтар цо Ӏуйрийна 6-7 сахьат даьлча, алхха наьсархошта лаьрхӀа деча радиохоамашка гӀолла. Цун йоккхагӀйолча йоӀа Лилианас дувц: «Духхьал керда хоамаш довзийта ца Ӏеш, районе хьа мел баьхкача хьаьшаша дакъа лоацар цо еча передачашка. Концерташ кийчдора, районерча бе-беча кулгалхоша къамаьлаш дора районерча бахархошта хьалхашка. Хала дале а, уж шаккха болх цхьана тарбеш, царех кайоалаш хьаера из».

ДӀахо дӀайодача хана, цӀен паргӀато йоагӀа царга. Шоай квартира ковнаца хийца а хийце, Наьсарерча цӀермашин станцена гаьна боацаш, баха болх уж. Дезал хьаболабелча, хьалха хиннача фусаме Ӏе низткъало хургдар. ХӀаьта уж Раяйи Къамбулатеи ворхӀ вар: ши воӀи пхи йоӀи. Берригаш дийша а балхаш тӀа а ба. Къонгех цаӀ къаьстав. Массийтта шу да Мухьмад воаца, Рустем вай республике вахаш ва. ЙоккхагӀйола йоӀ Лейла санна йовз массанена, бакъда цун бокъонца йола цӀи Лилиана я. Из цӀи шийх хӀана тиллай дувцаш, цо аьлар: «Шолжа-ГӀалий тӀа бахача хана, тха наьна неш хиннай Болгарера баьхкача гӀишлонхой йиӀиг. Цун цӀи Лилиана яхаш хиннай. Цун сийна тилла я са цӀи. Цар халкъа турпал хиннай мотт сона, иштта цӀи йолаш.» Лилиана лор я, цо къахьийгад № 9 йолча Шолжа-ГӀалий тӀарча, Буро чурча районни больницашка терапевт, отделене заведующи йолаш. Иштта 17 шера, тӀема лор йолаш а, болх баьб цо. ШоллагӀйолча Заремас Лоаман юртбоахама институт яьккхай, ший дас санна, цул тӀехьагӀа, банке болх бе Ӏомалуш, Москвера школа яьккхай. Къахьегаш Магасерча Центробанке я. Фатима юрист я. Республикан Лакхехьарча суде къахьийгачул тӀехьагӀа, Наьсарерча суда председателалла хьожаяьй из В. Путина ший амарца. Мадинас лакхара кхоъ дешар дийшад, цу даькъе экономиста а юриста а дешараш долаш. Из вай республикан администраце а паччахьалкхена а бокъонашца ювзаеннача (правовой) отделе къахьегаш я. Юххера, Аза ГӀаьбартой-Балкхарой лорий институт яьккха, медицински Ӏилмай кандидат я, из Москве яхаш а, Россе унахц1енон министерствон академика Е. И. Чазова цӀерагӀча ФГБУ НМИЦК керттера Ӏилман болхло а, кардиореабилитацех йолча отделене кулгалхо а я.

Лакхе аз ма аллара, Рая сона йовзаш яр бера хана денз. Нохч-ГӀалгӀай республика йоха йолаелча, Наьсаре хьалва вийзар са, итт шера Шолжа-ГӀалий тӀа ваьхачул тӀехьагӀа. Районерча газета керттерча редактора Дидиганаькъан Бексолта Бориса ше волча балха хьийха, корреспондента декхараш кхоачашдеш хилар со массехк шера. Цу хана Салмана Раяи сои, юкъе ниӀ йоацаш, вӀаший юххе йоаллача шин кабинете къахьегаш дар. ДӀачуваьннача ши истол латтар, царех цаӀ Раяй дар, вокхан тӀа корректор йола Галай Лида ягӀар. МагӀа хьалчуваьлча готта кабинет яр. Юххьанца Вешкаранаькъан Мухьмади сои дар цу чу. Мухьмад дӀавахача, Гасаранаькъан Бахьаудинага кхаьчар цун моттиг. ХӀара дийнахьа яхар мо; Рая го а, цунца къамаьл де а йиш хулар. Тайп-тайпара чулоацам болаш хулар цо деш дола йоазош. Лакхе дийцарел совгӀа, цо кийчдора «Гергача истола» гонахьара къамаьлаш«, хьакимашцара интервьюш, литератураца дувзаденнараш. Хала ха яр из. Республике дӀакхайкадаьдар бийсан 10 сахьат даьнначул тӀехьагӀа ара лела бокъо ца луш дола хьал. Кхераме яр ара лела. ХӀаьта а тхона (района газета редакцен блхлошта) лаьрххӀа пропускаш хьаеннаяр, республикан коменданта кулг яздаь. Цар бокъо лора журналисташта моллагӀча хана дӀа-юха баха. Дуккха дика журналисташ а бар цу хана тхоца болх беш: МИМО яьккха хинна Беканаькъан Ахьмад, МГУ яьккха вола Саганаькъан Ӏалихан, фотокорреспондент ПхьогӀой Салман, юртбоахама отдела кулгалхо Саганаькъан Султан, Бузуртанаькъан Къурейш, Албохчанаькъан Мухьмад (Король ца аьлча, сагá вовза а вовзацар). Газета балха юкъе йоккха моттиг дӀалоацаш дар Раяс хьега къа. Из яр СССР, цул тӀехьагӀа Россе журналистий Союза доакъашхо, къахьегама ветеран, нана-турпал.

Керттера редактор Дидиганаькъан Борис пенсе вахачул тӀехьагӀа, йӀаьххача хана дӀакъайла лаьттар цун хиннача кабинета ниӀ, керда хьаким хьа ца вайташ. Цхьан дийнахьа халкъа йоазанхо Чахкинаькъан Идриса СаӀид вера редакце, къайла лаьтта кабинет хьа а йийлла, цу чу чубахар хьаьшеи Раяи. Дукха баьгӀар уж, цхьацца-шишша дувцаш. ХӀанз из дӀавахача, цу чу шоашцара кхалсаг юсаргья мотташ, гӀадбахабар берригаш. Цох керттера редактор хургья яха къамаьлаш а дар, дукхача хана денз хозаш. Бакъда района хьакимий уйлеи тха уйлеи вӀашагӀкхетача хиннаяцар. Газета керте оттавир МГУ журналистика факультет яьккха вола Колой Османа Халат. ЭгӀазъяхарах цхьа грамм хӀама доацаш, хьалха мо ший декхараш кхоачашдеш яр из. Дукха ца говш, со редакцера дӀаваьлар. Дикка ха яр сона газета болхлой бӀарга ца гу. 2020 шера дар из. Овшанаькъан Къамбулатах а Раяйх шийх а язде дага волаш, телефон техар аз цунга. Сона ховра, из хӀанзалца лелаш а унахцӀено во йоацаш а йолга. Сай уйла, телефон тохара бахьан аз дӀадийцача: «ТӀехьагӀа къамаьл дергда вай. ХӀанз капельница оттаяь улл со», — аьлар цо. Геттара хала лазар хург мичад цунах кхийттар, аьнна, хийтар сона. Оаз а кхы эргаяланза, хьалха хиннар яр. Бакъда цхьа ха яьлча, аз техача телефона жоп луш, саг вацар. Вовзача цхьан зӀамигача сагага (цун гаргара вар из):

— Рая фу деш я? — хаьттача; ийрча «кхаъ» бар цо сога баьккхар.

— Хьо маьрша, Рая кхелха массехк бутт ба, — аьлар цо.

Муцолганаькъан (Овшанаькъан) Салмана Рая кхелхай 2020 шера июль бетта 14-ча дийнахьа.

Муцолганаькъан Рая

ТӀехьашка уралаттар — Салмана Рая, хьалхашка багӀараш: йиша Аза, нана Олмазанаькъан Элберда Соня, воша Йоакъап