Шоанахой Тухана ИбрахӀим ваь хиннав 1957 шера Казахстана Кустанайски областа Чеховка яхача юрта. Вай Сибрера цӀадоагӀача шера ваьв ала а мегаргда цох. Бакъда цар дезал кӀеззига тӀехьагӀа баьннаб мехка. 1959 шера, кӀаьнка цхьа шу ах шу даьлча, хӀанз шоаш бахача Гикало урам Ӏокхоачалуча баха ховш уж. Хоза, барттайна дезал бар Саламий Туханеи Пхьилекъонгий Ӏаьлий Маремеи бараш. Тухан, мехках кхийттачул тӀехьагӀа, «Назрановский» совхозе ха тӀа волаш а иштта цхьацца кхыдола лаьттанца дувзаденна балхаш деш а, дезала напагӀа тӀадахьаш лийннав. Доахан леладе а дика кайоалаш хиннай цун. Ялх дезалхо, хӀама ца эшийташ, хьалкхеве атта дацар цу заман чухь къаьстта а. ХӀанз мо атта къахьега, бизнес лелае аьттув бацар. ДукхагӀа деш хиннараш лаьттанца дувзаденна хала балхаш дар. ХӀаьта цун фусам-наьна Марема да Пхьилекъонгий-Юрта юртда а хинна, сий долаш саг хиннав. «Дунен дешар дийша еце а, хьужаре деша яьгӀа, КъорӀа шаьра ховш, ламаз-марха цӀена долаш, саг яр тха нана. Ше яллалца йолча хана, КъорӀа дешаш чакхъяьлар из», — йоах ИбрахӀима. Ши вошеи ши йишеи доккхагӀа долаш, дезале пхелагӀа хиннав из, цул зӀамагӀа цхьаькха воша хиннав цар. Вешта аьлча, виъ воӀи ши йоӀи хиннад Туханеи Маремеи кхедаьраш. Мичча беса кхебаь ца Ӏеш, наха накъабаргболаш, бизза нах хургболаш, кхебаьб цар цар уж. Эггара воккхагӀвола Башир Наьсар-Кертерча ГУПа директор хилар. ШоллагӀа Райхьант яр, хала хете а, карарча хана йоацаш я из. Ши-кхо шу да из дӀаяьнна. Марет кхоалагӀа я, Буро тӀара еха Ӏоеча денз, ший дезалца Наьсаре яха Ӏийнай из. КхоалагӀа Жабраьил ва. Из дика вовз аьнна хет сона наьсархошта. Ӏоахарганаькъан ГӀапура цӀерагӀча «Электроинструмент» завода ЖКХ, Наьсарерча пенсионни фонде къахьегаш хиннав из. ИбрахӀимал тӀехьа воагӀа Дауд, из нотариусе болхбаь ва. Царех хӀаране, шоашта караенна моттиг, шоаех бола тешам бовргбоацача тайпара лелаяьй.

1965-ча шера деша вахав тхо шиъ, лакхе аз хьоахаяьча школе. Ийс шера хӀара дийнахьа гуш, тхоайла зувш, вӀаший къамаьл доагӀаш, хулар тхо. Цхьа тамашийна оамал йолаш вар ИбрахӀим. Мел эгӀазваха е цхьан хӀамо саготдеш хиларах, из бӀаргавайча воасталора моллагӀа саг. Цу тайпара юхь-сибат, оаз, оамал Дала енна саг вар из, зӀамига волча хана денз. Цо оалача хӀамах ца теша-м вӀалла дага а дохаргдацар. Цунца цхьан классе дешаш бар тӀехьагӀа цӀихеза хинна нах: «Сердало» газета керттера редактор, «ГӀалгӀайче» яхача ГТРК председатель хинна БӀарахой Мухьмад, Наьсарерча № 3 йолча юкъерча школан физрук хинна Итазанаькъан Мухьмад, кхыбараш. Школа яккха цхьа шу дисача заман чухь, ийс класс а яьккха, Наьсарерча № 2 йолча юкъерча школе дӀавахар из, итт класс цига йоаккхаргйолаш.

Школа яьккхача, Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен университета филологически факультета къаман отделене деша отта вода зӀамига саг. Кхыча дешашца аьлча, эрсий мотт, литература; гӀалгӀай мотт, литература хьеха лаьрхӀа вар из юххьанца.

«Шин экзаменах 4-аш яьхаяр аз. КхоалагӀа истори яр. Тахан а дагадоагӀа сона «Куликовски тӀом» яхаш дар са дувца дезаш хиннар. Шиъ оттаяь, араваьккхар со. Дика кийчвеннавцар мотт сона се. ХӀанз а тӀехьа новкъа да сона из, дӀадувцаш ваггӀаше, шиъ ӀотӀаоттайир сона, — дагалувц цо уж ханаш. — Цигара араваьнна цӀавоагӀаш, се цӀа мишта венав хацар сона. ВоллахӀий-биллахӀий, се мишта а сенца а венав ма хацар сона. ХӀанз а, из дагадоха велча, дагадохалац сона, се цӀермашинаца, машинаца е гӀаш вера. ЧӀоагӀа новкъа хиннадар сона из».

ДӀахо фу дергда, яхаш, дукха уйла янзар цо. Цхьа кура-сонта боацаш нах бар цар цӀагӀара хьа мел баьннараш, кхело шоашка хьакховдадаь моллагӀа гӀулакх леладе ховргдолаш, цох кхоачам бергболаш бар уж. Наьсарерча ГПТУ-14 оалача училище хиннай трактористийи комбайнёрийи курсаш. Цига деша вода из. Ах шера дийшача, хьал-таро дика йоацандаь, нана могаш йоацандаь, дукхагӀбола вежарий-йижарий деша багӀаш боландаь, цигара хьа а ваьле, етта кирпишк еча заводе къахьега вода. Цигарбар мел хала болх ба шуга дувца дезац аьнна хет сона, тха нана хилар цига балха цхьан юкъа, из болх сов хала болаш, дукха ганзар из цига. Бакъда ИбрахӀим цу хана къона а низ болаш а хиннав; цул совгӀа, сона хеташ, цар тайпан саг вар цу юкъа завода хьаким а. «Цига вахá, из болх бир аз, — йоах наьсархочо, — тӀаккха доагорах ваха къахьийгар, гӀалгӀай болхача тайпара». ДӀахо Китайцарча доазон тӀа уллача Забайкальски тӀема округе эскаре гӀулакх а даь, дешарга кховда школа яьккха пхи шу даьнначул тӀехьагӀа мара вӀаштӀехьадалац. Эскаре волаш биъ бутт баьккхача, взвода командиралла оттаву вай мехкахо. Старшина мара воаццаше, цунна тӀадилла хиннар воккхагӀволча лейтенанта гӀулакх дар. Цу моттиго юха а хьахьокх, нах ИбрахӀимах тешаш, моллагӀа цӀенхашта болх цунга бала кийча хиннилга. «Эпсараш тоъаш бацар цига. Сай 28 сом алапи а долаш, цхьан шера ах шера взвода командир хилар со, — дагалувц цо. — Са кара хиннача наха юкъе лакхара дешар дийша 8 саг вар».

ЦӀавоагӀаш старшина яха цӀи йолаш вар зӀамига саг. ТӀема хьакимаша язъяь характеристика, деша е балха дӀаэца могавеш дола тешал дар цунга. ЦӀавена цхьа шу доаллаше, 1978-ча шера дӀавоал дезала да Саламий Тухан. ХьаннагӀчо фуннагӀа оале а, да дӀаваьлча, саг цхьа оагӀув боацаш вус. ШоллагӀбола оагӀув нана я. МоллагӀча хӀаман хьалхле лелаеш вола ши саг ва уж. Уж дӀабаьлча, цар мел хинна декхараш дезала ӀотӀадувш. Атта гӀулакх дац из. ХӀаьта 1999 шера нана йоацаш а вус ИбрахӀим. ВагӀа йиш йолаш дацар этта хьал, цхьаннахьа балха ваха везаш дар. Цу хана гӀоръяьнна яр вайцига «Электроинструмент» завод. Балха отта вахача, грузчикалла мара дӀаэца тиганзар. Шийца эскаре хинна татре Абдурашидов Рашид волча Ульяновске ваха лаьрхӀар цо, цох фухха хуле а. Цу хана цу гӀалий тӀа Москверча Ерригсоюзни юридически института филиала керте латташ вар вай мехкахо Боголанаькъан Хьамида Мухьмад. Цига а доккха гӀулакх кхачац зӀамигача сагага, трамвайно-троллейбусни парка 1-ча разрядах вола слесарь хул цох.

Дукха ца говш, мехкарча МВД реформа е йолаю. Дикка айду алапи, хьалха 70 сом ийдаьчо хӀанз 140 сом ийдора. Бакъда, балха дӀаэцаш хилча, къахьегаш хинначара, эскаре гӀулакх деш хинначара дика тешал дезар. Иштта цо къахьийгача коллективо милице балха дӀаэца могавеш а хила везар зӀамига саг. Уж деррига каьхаташ хиларал совгӀа, ИбрахӀим гӀаьле озаш, къаракаъ молаш вацар. Цо болх баьча парке иштта саг лаха хала дар. Цудухьа цигарча хьакимашта цо милице болх бича бакъахьа хийтар. ВӀалла дага хиннадацар цунна цига къахьега. Ара Ӏай 40-45 градус шелал йолаш, юхь йохьаяьяр ва мехкахочун. Мух чӀоагӀа шийла хулаш хиннаб цигара. Даьллахь, укх шийлача подвала чу воаллачул дикагӀа да-кх сона милице вахача, цӀена болх а ма бий из, аьнна, раьза хилар ИбрахӀим бокъонаш лораеча нахах дӀакхета. Цул тӀехьагӀа, 3-4 бутт балале милице дӀаийца, балха аравоал из. Цу тӀа саца лаьрхӀа вацар хьинар дола наьсархо.

Юридически институте деша ваха дагахьа, ялх бетта йолча кийчон отделене курсашка вода. Саг йоалаянза вола из трампарка общежите вахар. Милице балха вахача а, из моттиг ют цунга, хьо укхаза вахаш хилча, зуламаш а кӀезигагӀа хургда, аьле. Къаракъ молаш, бокъонаш телхаеш хиннай цу чу бахача наха. Коменданта дика гӀонча а хиле дӀавода из. Ульяновскерча Ленински района ОВД 1400 милиционера юкъе цхьа воккха саги вай мехкахои мара старшина цӀи йолаш саг хиннавац. Цхьа бутт боаллаше, милице школе деша вохийт. Ялх бетта цу школе дешаш волаш а, цӀенхашта гӀулакх тӀадулл цунна. Взвода командира заместителалла хьожаву Шоанахой ИбрахӀим. Командир эрсе хиннав, взвода чувоагӀача 40 сага юкъе вай мехкахо цаӀ мара старшина хиннавац. Вожаш сержанташ, ефрейтораш, рядовойш — тайп-тайпара хиннаб. Цига дешача юкъа, балхах мукъавалийтавар ИбрахӀим.

1980-ча шера юридически институте деша отта хьож из, цунга хиннача каьхаташка хьежача, массайолча экзаменех кхоъаш яьхача тоъаш дар институте чакхвала. Конкурс йоккха хиннай цига, цхьан метте деша отта гӀерташ 25 саг волаш. Тухана ИбрахӀим укх наькъа чакхвоал, деша дӀаотт. 1982 шера балха тӀа лакхву из, лоткъам эцарах вола инспектор ву цох. ЗӀамагӀвола лейтенант а хул цох. Кхы а цхьа шу даьлча, следователа болх Ӏомабеш, 1985 шера институт яьккха воал. Цу гӀулакха тӀа 1988 шерга кхаччалца къахьег цо. Боголанаькъан Мухьмад института хьаким вале а, шийвар-наьхавар къеста ца веш, массанеца цхьатарра хиннав, цудухьа цу оагӀорахьара гӀойле хург ма йий сона, аьнна, даха дог хиннадац. Деша дезаш хиннад, хьай хьаькъалах, низах тийш а волаш. Моральни оагӀорахьара гӀо-новкъостал хулаш хиннад ректор гӀалгӀа хиларах. Кхы а баьгӀаб цига вайцигара кагий нах деша: ТӀумхой Руслан, Овшанаькъан Темарлан, Аьгенаькъан Мухарбик. Уж боккхагӀа хиларах, дийша а хьалхагӀа баьннаб.

Тухана ИбрахӀим цӀавера 1988 шера, наьна а вежарий-йижарий а гӀонча хила дага волаш. Цу хана капитана дарже вар из. Шолжа районе следователа болх кхоач цунга. 1989-ча шера Наьсарерча РОВД 3-ча отдела кулгалхочун балха тӀа хьожаву. ДӀахо РОВД начальника заместитель хул. Харцахьарча наха деш дола зуламаш кӀезига хиннадац Шолжа районе а Наьсарен районе а. Массе тайпара уж тохкаш, къахьийгад ИбрахӀима. Каст-каста нийслуш хиннад питам лелабарца, саг тӀехьагӀа леш моттиг нийсъяларца, къоалаш дарца, гӀаьр лелаярца, Ӏаьдала рузкъа лечкъадарца дувзаденна гӀулакхаш. Иштта новкъа нийслуча хатарашца дувзаденнача гӀулакхашка а хьажа везаш хулар. Атта болх хиннабац из, цхьацца вахара кхераме йола моттигаш ювзаенна хиннай цо деча хӀаманца. Цунна тешал деш да, ИбрахӀима балха тӀа нийсденна хинна ер масал. Наьсарен районе саг вийна хиннав 11-за урс теха. Кашамашка из Ӏо а вилла, дӀабаха хиннаб зуламхой. Кхыча следователа тӀадилла хиннад из тахкар. ХӀанз бакъдунен чу ва из, цудухьа цун цӀи йоаккхаргьяц вай. Техка-техка, уж урсаш ше Ӏийттад цо шийна, аьнна, гӀулакх соцадаь хиннад. Венначун йишас лоткъамаш яздеш хиннад, из харцахьа да, яхаш. Юххера, цу кхалсага дехар а даь, из гӀулакхага хьажар ИбрахӀима тӀадиллад. Прокурора юхь ю цу кхалсага. ДӀатехкача деррига кхыча беса хиннад. Гуча а ваьккха, ийс шу суд яь хиннай саг вийначоа. Из гӀулакх бакъахьарча оагӀора чакхдаккха ший низ дӀакхачарах доккхал ду следователа.

Меграционни балха тӀагӀолла зуламаш деш а, уж тохкаш а дукха къахьийгад Шоанахой ИбрахӀима. Вайцига дена хиннад Шотландера дуга. Вагон хьаеча, из «доаханна юаяь» хиннаяр. Кхыча беса аьлча, наха дӀадекъа дезаш хинна ялат, телхандаь хьайбашта дуадаьд, аьнна, къайладихьа, цох шоашта пайда баь хиннабар. Даьла тӀаволча сага дергдолаш хӀама дий из?! Царех тара моттигаш следователа дукха нийслуш хиннай. Ткъаь цхьайтта шера следствеца вувзавенна къахьийгача ИбрахӀима дукха хӀамаш бӀаргадайнад.

ДӀахо вай мехкахо оттаву республикан паспортно-визови гӀулакха кулгалде. Министра Овшанаькъан Башира аларах, из моттиг хьае йолаю вайцига. Цхьан шера цига хинна, юха зуламаш тахкара гӀулакх караэц цо. Дика кийчдаь, массехк сага дакъа лоацаш, деча зуламашта духьала къовсам лоаттабеча отделе дӀахьожавайт ИбрахӀима. Подполковник волаш, 4-5 шера болх бича, МВД министра заместитела дарже къахьег цо. Цу хана ший вахаре нийсъенна цхьа моттиг йицъе магац эпсарá. Боад къовлабенначул тӀехьагӀа, 9 сахьат даьннача хана, телефон техай цунга. Шин-кхаь отдела начальникаш а хиннаб цига, дувца къамаьл хозаш. «Исмаилов Лаьча яхаш, саг соцаваьв ТӀой-Юртарча перекрестке. Ше каравá тигац цо, укхаза нах бовргболаш ба». Цу сахьате цига хьалвахав министра заместитель. ДӀакхаьчача укх республике мел йола наряд цига хиннай: ГИБДД а кхы мел яр а. ВоагӀ-воагӀачо, машен Ӏо а оттаеш, тӀаваха моттиг йита хиннаяц.

Хьаэттача бригадни инарал а волаш, дунен халкъашта юкъе лохаш а волаш, саг хиннав вож. Шийца кхоъ-йиъ машен джипаш а йолаш, герзашца кийчбенна нах хиннаб уж. МагӀалбике водачара соцаваь хиннав из. Герз хьатӀалаьца латташ изи герзаш дӀатӀалаьца латташ ераши хиннаб. Вожаш, шоай тӀем тӀа лелаш, нах хиннаб; ераш, милиционерий тепчилгаш мара кара йоацаш, лаьттаб. Ше дӀа а вовзийта, МВД Ӏочува веза хьо, оал цунга Тухана ИбрахӀима. Вокхо ва тигадац. Ший сий лохлуш санна хийттад цунна, из никъ хьой. Дикка из дӀакхетавеш, къамаьл даьд министра заместитела: хьо Ӏочу ца воагӀе, укхаза дукха нах бовргба, кагийча наьха цӀий ӀогӀоргда, сенна деза хьона из. Ше дӀавохийтаргвоацилга хайча, раьза хиннав хьаьша министерстве Ӏочува. 1998-ча шера хиннад из. ДӀацӀавохийт из хьакимаша. Кхычар фу даьд хац сона, бакъда ИбрахӀима ший декхар дизза кхоачашдаьд. Из бахьан балхара дӀа а воаккх из. Укхаза фу ала деза сона хац. ХӀаьта а МВД министра хьалхарча заместитела дарже меттаоттаву из. ТӀеххьарча 20 шера полковника сийдола цӀи лелаю вай мехкахочо, 2007 шера денз, юридически Ӏилмай кандидат ва из, университета хьехархочун болх бе а кхийнад цун. Ше пенсе вахавале а, салоӀаш вац эпсар. Укх шера 1 сентябре ший доалахьарча кхозза вӀаштӀардаьча цӀеношка керда колледж хьайийллай цо Наьсаре. Цун директор ва Шоанахой Тухана ИбрахӀим. Цо яхачох, из я Къилбаседа Кавказа бе-беча къахьегама доакъошта эшаш бола болхлой кийчбергбола колледж. ГӀалгӀай республикан министерствон лицензех хьаяь, дешара керда фусам я из. Из хьае дагадехар Тухана ИбрахӀим ше ва. Колледжа филиал хургья МагӀалбике. Наьсаре 300 саги МагӀалбике 160 саги деша хьаэца лерхӀ цар. Хьехархой 20 саг хургва. Уж, яхь дӀакхайкаяь, дикагӀвар къоаставеш, хьаэцаш ба. Царех цхьабараш хӀанз а хьехархой болх беш ба кхыча моттигашка. Уж дукхагӀча даькъе школашка, университете, медколледже, кхыча колледжашка къахьегаш ба. Царна юкъе йоазанхой а ба, масала, ТӀой-Юртара Дударанаькъан Макка. Из эрсий мотти литературеи хьехаш хургья. Иштта йоккха поалхам йолаш, дуккхача хана Наьсарерча № 1 йолча юкъерча школан директор а хинна, саг я завуча болх бергбола Пхьилекъонгий Хьасана Лида. Лакха говзал йола хьехархой ба МагӀалбикерча филиале болх бергбараш а.

Шо-шоай отделенега хьежжа хургья кагирхоша дешаш йоаккха ха. Ийс класс яьккхача а цхьайтта яьккхача а отта йиш цига деша. Ийс класс яьккхарий 3 шераи 9 беттаи деша деза, цхьайтта класс яьккхараш дешаш хургба 2 шераи 10 беттаи. Коммерчески кӀийле йолаш да цигара дешар, вешта аьлча, мах тела безаш. Масала, медйижарий дешар дешачар шера 55 эзар сом дала деза. Кхы а ши отделени я, из мах тела безаш. Кхыча лостамех деша оттараша 45 эзар сом тела деза. Бакъда, дешархо бо дале, цунна дикка гӀойле хургйолча тайпара оттабу мах. ХӀаране вахара хьалашка, таронашка хьежжа леладу укхаза из гӀулакх.

ИбрахӀим шозза саг йолаяь ва. Хьалхара цун фусам-нана хиннай Гаьгенаькъан Макка, цо ваь ялх дезалхо ва полковника. Из кхелхача йоалаяьй цо Къамарзой Аьсет, цун цхьа йоӀ я. Уж берригаш вахаре дӀанийсбеннаб. Царна юкъе ба бокъонаш лораеча моттигашка къахьегаш бола нах, лораш, дизайнераш, кхыбараш. Сий де мегаргдолча цӀен тӀара хьаваьннача Тухана ИбрахӀима, цӀена хьабенаб ший вахара никъ. ДӀахо цун вахаре хоза, иразе денош дукхагӀа хилар ловш, чакхдоаккх аз сай йоазув.