80-гӀа шераш дар уж. Цу хана со Шолжа-ГӀалий тӀа вахар, литературни передача дӀаяхьа вехаш, гӀалгӀай меттала передачаш еча редакце болхлой кхайкар сога каст-каста. Наьна меттала передачаш дӀахьош вола диктор-маӀа саг вацар цига. Кхалнах-м бар, вайна дика бовзаш бола Янданаькъан Лидаи Малсаганаькъан Тамараи. МаӀавча наха цига балха бахка цатигар, хетаргахьа, дувзаденна дар алапи кӀезига хиларца. Дезал кхаба безаш вола къонах соцаргволаш моттиг яцар из. Укхаза сайна бӀаргадайна цхьа хӀама дагаух сона. Нохчий редакце диктор вар куц-сибат долаш, телевизор чу Ӏохайча хоза товш, къаман мотт а ховш вола зӀамига саг. Рыночни экономика яха болам вай мехка болабенна дукха ха йоацаш, Шолжа-ГӀалий тӀарча дулх дохкача базар тӀа вахар со. Геттара чӀоагӀа цецваьннаваьце а, тамаш йир аз, цига дайнача хӀамах. Диктор хинна из нохчий зӀамига саг латтар, базар тӀа дулх дохкаш. Кхетаде хала дацар, хьалуча алапех хӀама ца хулаш, дезал ца кхаьбача ца воалаш, из цига дӀаэтта хилар. Геттара зама а нах а кегалуш латта ха яр из.

Сона хезар, гӀалгӀай редакце диктор-маӀа саг балха хьаийцав, аьнна. Эггара хьалха са керта чу ена уйла яр: даьра, вац хьона из ха яха, дезал болаш саг, саг йоалаянза зӀамига саг хургва-кх из. Цхьаь саг воахавала тарлора цигара хьалуча ахчах. Дуккха шераш дӀадахачул тӀехьагӀа, Мухьмадага хаьттар аз:

— Цига духхьашха балха венача хана, алапи фу дар хьа?

— Алапи 90 сом дар, царех хьаэцаш хиннар 81 сом мара дацар, — аьлар цо.

Газете е журнале балха волча сага, алапел совгӀа гонорар яккха йиш яр (яздаьча хӀамах луш бола мах). Бакъда телевидене диктора цу тайпара аьттув бацар. Цига луш хиннар духхьал керда хоамаш дешарах, тайп-тайпара передачаш дӀаяхьарах луш хинна ахча дар.

ДӀауйла ел оашош, нагахьа санна квартира лаца езе, 30-40 сом дӀадала дезар бетта. Наькъа дала дезар, цу хана ший доалахьа машен йолаш телевидене болхло наггахьа мара вацар. ТӀадувха, даа, дикан тӀа-вон тӀа ваха ма везий. Цудухьа ваьннавар из нохчий зӀамига саг балхара дӀа, хӀана аьлча диктора балхал лоархӀамех а безагӀа а хийттабар цунна ший дезал. Сога хаьттача, из нийса а дар.

Кастта вайра сона, вайзар къаман телевидене керда диктор. Юкъерча дегӀара, гӀийло, тоабаь кӀуж, тӀаювхаш европейски костюм йолаш, гӀалгӀай метта шаьрвенна зӀамига саг вар из. Вешта, цунна ца хайча хьанна ховргбар из мотт, наха чӀоагӀа лоархӀаш, сий деш хиннача вежарий Дибар-моллаи Ӏумар-моллаи овлан тӀара ма варий из. ХьаннагӀчо фуннагӀа дувце а, моллай тӀехьенаш кӀоарггара хьабоагӀа къаман мотт дика ховш хиннаб дукхагӀбараш, арахьа лийнначаргара дӀаийккхача.

1960 шера Караганде ваьв, Ганенаькъан Ӏадрахьмана Баширеи Мужеча ваьхача Овшанаькъан Ӏумара Маремеи дезале. Сибре Ӏобигача хана, уж баьхаб Акмолински областерча Акуль яхача станце. ВорхӀ бер хиннад цу дезале: ялх воӀи йоӀ Зухраи. Мухьмад эггара воккхагӀа хиннав. Вешта аьлча, мехках бахара халонаш дӀаяьлча баьб уж берригаш. Цу хана вайна цӀадахка мукъа бенна хиннаб, моцал, шелал хиннаяц; хьай хьаштдолча дӀа-юха ваха йиш йолаш хиннав хьо, мехка доазон чухьнахьа. Деша отта йиш хиннай, цхьаккха духьале йоацаш, мехках баьхача нахах ва аьнна тӀехьашка ца воаккхаш. Къаман паргӀато яьнна зама хиннай из. 1961-ча шера цӀабоагӀа цар дезал, цу хана денз Шолжа района Алхасте яхача юрта баха совц. Цига чакхйоаккх цо юкъера школа. ДӀахо деша вода Краснодарерча культуран институте, юххьанца болх бу юртарча культуран цӀен художественни кулгалхо волаш. Пхе шера институте заочно деша а дешаш, цхьацца балхаш а деш, яккха йийзар сискал. ПхелагӀча курсе деша вагӀар из, 1988 шера телевидене гӀалгӀай редакце диктора (маӀача сага) яхь дӀакхайкаяьча хана. Шийна фу дулу, фу хов хьажа а, цу къовсаме ше толий хьажа а лайра Алхастерча зӀамигача сага.

— Дукха барий гӀалгӀай диктор хила безам бараш? — хетт аз Мухьмадага.

— Кхойтта саг-м вар, — цецваьккхар цо со.

ХӀана дар са цецвалар, кхыметтел радио диктор волаш, йӀаьххача хана из болх баь Овшанаькъан Ӏалаудин а цу шерашка цига кхы болх бе ца а мега, арахьа дӀа а ухаш, мехкдаьтта доахача бригадаца къахьега волаваеннавар. Из а алапи кӀезига хиларах хержа никъ бар. ХӀаьта, конкурсе дакъа лаца безам болаш 13 саг хилар, тамаш йолаш хӀама дар.

Яхь чакхъяла гаргӀертача висараш 2 саг мара хиннавац: Ганенаькъан Мухьмади вайна вовзаш вола, тӀехьагӀо гӀалгӀай радион а телевидене а диктор хинна, дукха ха йоацаш вайцара къаьста Коазой Аслани. Жюре багӀача, телевидени йовзача наха Мухьмад дикторалла хорж. 1988 шера дӀаволавенна, 1994-ча шерга кхаччалца, из болх беш хьавоагӀа из. Фу тайпа болх бар бе безаш хиннар, малагӀа декхараш латтар цунна хьалхашка? Цкъа-дале, керда хоамаш деша дезар. Уж дешаш вола саг мишта хила веза вайна дика ховш да. ЧӀагаргабар санна мотт лувш, дош мел чоалхане дар аьнна шек ца лелхаш, теливизор чу товш, цӀенхашта волаш, моллагӀа чоалхане хӀама хилча а шийна доал деш, караийца гӀулакх довзаш хила веза. Вешта, дуккхача телеканалашка болх беш бола нах, Советски Союз йолча хана хиннарех вӀалла тара а бац лебеча метта а дувхача барзкъанна а. Балха гӀалаташ дувлийташ а моттигаш нийслу. Укхаза дагаух сона дукха хай йоацаш Нохчий телевидене нийсденна хӀама. Бус тӀеххьара деча кердача хоамашка ладувгӀаш вагӀар со. Диктора, тӀеххьара хоам баь яьнна, Ӏадика йийцар. Бакъда микрафон, дӀа ца йоаеш, йитаяр. Цунна мала бехке вар сона хац: из дӀайоае декхарийла вар режиссёр, звукорежиссёр е диктор ше. ДӀахо цар цу чу деш мел дола къамаьл эфире гӀолла дерригача дуненна дӀахезар:

— Яьй, мича дахар шо?.. Мичад шо яьй?...—тувлъенна, хьунагӀа йисача санна, цӀогӀа хьекхаш яр керда хоамаш дийшар. Из йита а йита, цу студе мел вар веддавар мотт сона, иштта ца хилча, уж лехаш, кхераенна хьувзарг мича яр из. Хьалха цу тайпара хӀама нийсделча, балхара дӀаваккха а тарлора. Цул совгӀа, мотт ховш, дешаш нийса дешаш, тохар харцахьа ца деш, хила везар диктор. 90-ча шерашка дар из. «Останкино» оалача 1-ча телеканала диктора, керда хоамаш дешаш, вай къаман цӀи, тохар харцахьа деш, йийшар; «ингýши» аьнна. Сона чӀоагӀа новкъа хилар из, цудухьа цу дикторга телеграмма яхьийтар аз, тӀехьа тӀайоагӀача хана цо гӀалат дергдоацаш. Уж санна дола гӀалаташ хӀана дувл? Телевиденера болх дика цахарах, мотт кӀоарггачара цабовзарах. ХӀаьта а Мухьмада дика вӀаштӀехьадоалар аьнна хет сона, керда хоамаш а передачаш а е. Цаховр дӀахатта йоккха журналистий поалхам йола нах бар цига: Шаденаькъан Султан, Малсаганаькъан Рашид, Мартазанаькъан Лейла; диктораш Янданаькъан Лида, Малсаганаькъан Тамара. Цхьайола передачаш е цар гӀо дора. «Телевизионни хьаьша-цӀа» яха передача Лидас кийчйора, кагирхой передача Тамарас дӀахьора, литературни передачаш еш хиннар со вар, телевидене балха веце а.

Динца ювзаенна передачаш вӀалла я а яцар цу хана. ХӀанз-м дукхагӀйола ха цар дӀа ма лоаций: имамаша деш дола хьехамаш, маьждигера рузбан ламаз гойтар, КъорӀа дешар, дин цӀайшта хетадаь вӀашагӀкхетараш, царех тарра кхыдараш. Мухьмада яхачох, эггара хьалха «ПӀаьраска бийса» яха передача хьаяьр а дӀайихьар из хиннав. Цу заман чухь Нохч-ГӀалгӀайчен муфтий хинна ГазабаевгӀар Шахьид-Хьажа хьа а вийха, цунга ясий а дешийташ, дӀайолайир из передача. ДӀахо, вайна ховш ма хиллара, экрана тӀара дӀа ца йоалаш, хьайоагӀа из. Цул совгӀа, цу лостамагӀа еш йола кхыйола передачаш а тӀакхийттай. Иштта моллагӀа передача дӀаяхьа а кийча вар диктор, нагахьа санна из гӀалгӀай меттала яле. Цкъаза литературан йоазошта юкъера хьаийца цхьацца сценаш увттайора цо, культуран бӀухо а театральни говзал йолаш а ше хиларах. Къаьстта а белгалдаккха деза, цӀихезача нахаца хулаш хинна вӀашагӀкхетараш, уж бовзар каст-каста нийслуш хиннилга. Цу тайпара вӀашагӀкхетар Осканаькъан Сулумбикаца долча хана, даьха сурташ а да Мухьмадага. Царех цхьадараш аз шоана а довзийтаргда тахан.

Ший квартира а йолаш, Шолжа-ГӀалий тӀа, хоза болх бе дӀаволавеннавар из. Амма республика йоха йолаелча, дуккха нах шоай фусамех а балхах а бехар. Царех цаӀ вар ала мегаргда Башира Мухьмад а. 1989 шера институт яьккха ваьннавар из. Нохчий республика дӀакхайкаяьчул тӀехьагӀа дикка ха а яьнна, тӀом болабелча мара араваланзар из Шолжа-ГӀалий тӀара. 1997 шера Алхасте цӀавоагӀа из. Хьалха хинна болх укхаза бацар, цудухьа къахьега волалу ГӀалгӀай республикан юртбоахамеи кхачани министерстве, хьу лораеча балха инженер волаш. Фу дар кхоачашде дезаш хиннар? Хьунаш мишта лелаю хьежа везар вайцигарча хьун боахамашка, тӀахьожам лоаттабе а харцахьардар дӀадаккха декхарийла бе а безар. Эрсий меттала аьлча, ревизор хиннав из. ДӀахо из лийста, цо къахьийга моттигаш бе-бе я. Мухьмад хиннав Костромской областе предприниматель, Краснодарски крае Павловски района социально-культурни Центра административни отдела кулгалхо, цигарча культуран управлене водитель. Мантурова яхача гӀалий тӀа болх беш волча хана, Заьзганаькъан Мухьмада Мурад президенталла хорж, цо ший къаман гӀулакхага хьожаш хургва, аьнна, тешам а чӀоагӀо а луча дийнахьа, цу гӀалан хьакимаша совгӀаташ дахьаш, цӀавайт Башира Мухьмад. Паччахьалла хержача Мухьмада Мурада оал цунга, цигара хьай гӀулакхаш даьхе, цӀавола. Укхаза болх лургба хьона.

Ше хьунца лелаеш хинна бизнес йите, 2006 шера цӀавера из. Хьу ерригача Россе хӀана кхахьийтац аьнна дӀакхухьийташ, къахьиййгад цо цига. «Хьо телевидене хилча бакъахьа хетар сона», — оал республикан кулгалхочо. Ииштта кхоач из ГТРК. Цу хана председатель хиннача БӀарахой Салангире Мухьмада редактора болх лу цунна. Лакхе хьоахадаьча шера 1-ча июне балха дӀаэц из, 2009-ча шера апрель беттага кхаччалца къа а хьег цига. Цу хана цо юкъейоалаяьяр керда передачаш. Царех яр «Лораде Ӏалам», «Эздел», кхыяраш.

Юха а болх хувца безача отт. ХӀанз цо къахьег Москверча «5-ка» яхача тикан дохкархо-консультант, цигарча ха деча предприяте цхьан смена воккхагӀвола болхло вола. Тайп-тайпара тикаш, ресторанаш, банкаш, кхыйола моттигаш яр цар лораеш хиннараш. 2019 шерга кхаччалца къахьег вай мехкахочо цига. Мухьмад шозза саг йолаяь ва. 1993-ча шера цун фусам-нана хилар Мартазанаькъан Аьсетах. Цо ваь ва цун воккхагӀвола воӀ Хаваж. Цул тӀехьагӀа йоалаяьча Мочкъий- ЮртарчаТӀоаршхой Амантий кхо воӀ, цхьа йоӀ да. Берригаш школа яьккха баьннаб. ХӀанз-м Мухьмадах даь-да а хиннав. ВиӀий Хаважа ший а да виъ воӀ, цхьа йоӀ.

Бе-беча паччахьалкхен совгӀаташца белгалбаьхаб цун къахьегам. Къаьстта а ала лов, из «ГӀалгӀай республикан культуран гӀорваьнна болхло» яха цӀи лелаеш хилар. Карарча хана Мухьмад вахаш ва ше кхийнача Алхасте. Ха дӀаяхай, воккха хиннав, хувцавеннав. Диктор хиннача Мухьмадах дукха тара вац тахан. Сона а вовзанзар бӀаргавайча. ХӀаьта а гӀалгӀай телевидене исторен чухьа, геттара йоккха моттиг еце а, ший моттиг йолаш ва из. Цо дагалоаттаву из, Нохч-ГӀалгӀай телевидене хинна диктор санна.

Заьзганаькъан Мурад культуран сийдолча болхлочун цӀи дӀалуш ва Мухьмадá

Зейтанаькъан Тимури Ганенаькъан Мухьмади