Болх цун атта бар оалалургдац сона. Цехера кӀийле бетон йилла а шийла а хулар. Говраш хахккал йоккха цехаш йӀохае магацар котельнена. Хетаргахьа, цудухьа каст-каста цамогаш хулар из. Къаенначул тӀехьагӀа, гош дикка лелаш дацар, лохера даим шелал хьаллаттарах. Иштта къахьегаш бар цу чура беррига кхалнах а маӀа нах а. Уж цхьа эзар ворхӀ бӀаь гаргга саг вар, кхаь сменах болх беш. Цхьабараш хӀанз а дагабоагӀа сона, нанас хьабувцаш хиларах. Заводера хьаенна беш дӀае арадаьлча, из еррига аре хьалъяьккха боахкаш хулар цигара болхлой, бе-бе ялаташ дӀадувш: дукхагӀа дӀаювш хиннар хьажкӀаи коартоли яр. ХӀанз «105 массив» оалача моттиге телар царна бешамаш, лаьтташ дика а дар цигара. Дукха гаьна воацаш воаллаш хулар гӀийла, юкъерча дегӀара, элтара кий тулла къонах, из Эккажнаькъан Яхьья вар. Лакхарча дегӀара а волаш, пхьарсашка низ болаш хиннар Товтанаькъан Руслан вар. Сурхо тӀара Исмейланаькъан Муса а хулар ший дезалца къахьега вена. Иштта бӀаьсти къахьега арабоалар, тӀехьагӀо завода директор хиннача Таймасханаькъан Хажмурада йижарий. Берригаш а бийца варгвац. Цхьа дезал санна, барта бар аьнна хет сона завода тхов кӀалха болх беш хинна тайп-тайпара ханаш йола нах.

Цкъаза нана йолча ваха везаш моттиг хулар, цу заман чухь го йиш яр цехий начальникаш хинна Чуранаькъан Батарбик, ЦӀолой Идрис, Ӏарчакханаькъан Къамбулат, Тимарзанаькъан Башир, кхыбараш. Болх «кхехкаш» болга хьахайташ, тата латташ хулар массанахьа. Къаьстта дика къахьегарца белгалваьнна вар слесарь-лекальщик, Къахьегама ЦӀеча Байракха орден лелаяь Нохч-ГӀалгӀай Республикан Лакхехьарча Совета депутат, НГӀАССР гӀорваьнна машинашъер Котанаькъан Ахьмад; Сийлен Хьарак яха орден енна, СССР Лакхехьарча Совета депутат, токарь Дзормотанаькъан Муса, коммунистически къахьегама ударник, НГӀАССР Лакхехьарча Совета депутат, СССР профсоюзий ХVӀӀ съезда делегат, слесарь-сборщик Сутиганаькъан Насапхан, цун фусам-да Султиганаькъан Шимоаха, иштта кхы дӀахо а. Къаьстта ала доагӀа завода кулгал деш хиннача сагах лаьца. Къам Сибре дигача хана, Казахстана доазон тӀа хиннача Петропавловскерча сайранарча школе итт класс йоаккх Малсаганаькъан Арсмака. 1951 шера толамца дийше воалл кемаш деча промышленноста чуйоагӀача механически техникуме. Цигара из хьожаву кемаш деча эшаш бола говзанчаш кийчбеча Ленинградерча институте. Амма, мехках баьхача нахах хиларах, из цига дӀаэцац. Дешанза Ӏергвоацаш волча гӀалгӀай зӀамигача сагах, дукха ха ялале Алма-Атерча юртбоахама института студент хул. Цу балхаца дукха дог дӀаувш воацандаь, шоллагӀча курсера ший каьхаташ хьа а ийце, Омске вода Арсмак. Машинаш еча институте дӀаотт.

1958 шера из чакх а яьккхе, инженер-механик хул цох. Къахьегама никъ дӀаболабу Шолжа-ГӀалий тӀарча «Красный молот» оалача заводе. ХӀаьта 1959 шера Наьсаре хьае йолаяьча завода кулгал де оттаву. Ше цига къа мел хьегача юкъа (1978 шерга кхаччалца), болхлой бокъонаш лораеш, цар аьттув баргбар деш, чакх а ваьннав. ХӀаьта а цхьацца кхоачамбоацараш-м нийслора заводе болх беча наьха вахаре, уж директора бехках ца хила а тарлора. Цкъа балхара чуеча, леткъаш яр нана, шийна дала доагӀача алапех цхьа дакъа хьаденнадац, яхаш. Со-м цу хана школе деша вагӀаш кӀаьнк вар, цӀаккха лоткъам язбаь а вацар хьакимга. Шолжа-ГӀалий тӀа каьхат язде аьлар цо сога цу хьакъехьа.

— Директора тӀаяха езар хьо? — фуннагӀа даь а из ца язде гӀертар со.

— Цеха начальникага а, профкомага а, директорга а аьннад, — дар сона хезар, — хӀама хилац.

— ТӀаккха-м яздергда, — аьлар аз. Нанна доагӀаш дола алапи хьа ца луш соцадаьлга а, къахьегача сага бокъонаш толхаяьлга а дийцар аз. Юххера, яздаьдар, бӀаьхийчар наьха хьакъ дуача Америка мича дах вай, аьнна. Из каьхат парте Наьсарерча райкоме хьал а дайта, цигара инструктор вена хиннавар заводе. Директора наьнага хаьтта хиннадар:

— Малав хьона из каьхат яздаьр?

— Фу бе ва из, моллагӀа вале а, цу тӀа дувцар харцо йоацаш хилча? — аьнна, са цӀи ца йоаккхаш Ӏийнаяр нана. Соцадаь хинна ахча-м хьаделар цунна.

Эрий ара, хьажкӀийи коартолийи кхаш хиннача моттиге, хьалъе йолаяь завод 1962 шера 30-ча сентябре хьалъяь йоал. Балха юхьиг дӀа а йолаеш, заводе хьаду С-455 оала токаца лела бурош. Цу ханах лоархӀ предприяти хьаяь шу. ДӀахо дӀайодача хана, цо арахецача хӀамай цӀераш дукхагӀа хул: токаца лела инструменташ; итт тайпара хӀама тоадеш, шаьрдеш йола машенаш; боахаме а вахача-лелача а эша товараш; СО-106, СО-107 яха тхов туллача гӀо ду машенаш, кхы дӀахо. Цун доалахьара лаьтта 8 гектарага дӀакхоачар. Тайп-тайпарча цехашка кхаь сменах къахьегаш бар наьсархой. Цахаддаш болх бора сборочни, механически, литейни, инструментальни цехаша. ТӀехьагӀа хьатӀаю СОМ, спеццех оалараш.

Хьаде доладу кхыметтел тӀема герзаш. Царех дар вай «лимонкаш» оалача дӀандаргий тӀера аьшка гомаш. Завод вай мехка мел накъайоал, цо фу пайда бу ховргдар цкъа мукъагӀа цун наӀарга нийсвеннача сага. Йоккха стенд яр управленена хьалхашка: заводагара гизгий мазаш санна дӀа-юха долхар из кхыча, доазол арахьарча, мехкашца ювзаш дола такаш. Цох ха йиш яр укхаза хьаю хӀамаш дунен 33 мехко эцаш а царна чӀоаггӀа эшаш а хилар. Цунга хьежжа дар завода ший а цун тхов кӀалха болх беча наьха а вахар. ВӀалла цига болх ца беча наха а чӀоагӀа накъайоалар из. МоллагӀа насос, хьайра, машенах йоалла, трактора эша оатхал ехача; хӀанз мо атта дацар базар тӀара е тика чура из эца. Уж хулаш а яцар цу заман чухь. Цу тайпара моттиг нийсъенна саг эггара хьалха заводе водар, гӀо деха дагахьа. Цун юхь а йора, шоашта могачох эшаш йола деталь хьайора, из ехачул дикагӀа хулаш, моттигаш нийслора цкъаза. Хий ийккхача-м дукха сагота хила везацар, из ийккха моттиг хьаахка моге, заводе балха волча моллагӀча сага цу сахьате аьшках хоамат хьа а йий, эззе дӀакъовлар тӀоадал тӀаювла моттиг. Цу тайпара балхаш деш дайнада сона дуккхаза литейни цехе болх беш хиннача БӀарахой Висангире. Массанена аьттув болаш, массанега цун дика кхоачаш дар Ӏоахарганаькъан ГӀапура цӀерагӀа йола завод Наьсаре хилар. Воккхача революционера, къечарна паргӀато яккха гӀерташ лийннача денал долча гӀалгӀачун цӀи лелайора цо.

Завод Наьсаре хьалъяь хилар бахьан долаш, чӀоагӀа эргадаьлар шахьара малхбузехьара дакъа. Болхлошта хьалде доладир вӀаштӀардаь цӀенош, тикаш, столови. Бульварни оалаш хиннача урам тӀа дар уж. Пхи цӀа хилар царех бухсоццаш. Цар чу вахар директор ше а, цун заместитель хинна Албохчанаькъан Ахьмад, цехий начальникаш, мугӀарера болхлой: Налганаькъан Беслан, Исмейланаькъан Мурад, Чопанаькъан Ахьмад, Имагожанаькъан Ӏалаудин. Цхьабола района хьакимаш а бар цу цӀеношка бахаш. Масала, парте райкома хьалхара секретарь ГӀаьстамаранаькъан Султан, кхоалагӀа секретарь Тутайнаькъан Ӏамархан, райисполкома председатель хинна Зурабанаькъан Мухьмад, районе дика вовзаш хинна Оздой Мухьмад-молла, Бохтарнаькъан Султан, царех тарра кхыбараш. Къаьстта а дика накъадаьлар уж цӀенош наьсарерча хьехархошта. Арахьара тӀабаьхкача хьехархошта общежите хьисапе дӀаеннаяр массехк цӀа дола йоккха квартира, цу цӀеношка вахаш вар гӀалий тӀарча № 4 йолча юкъерча школан директор Шадажанаькъан Борис а цун дезал а, № 1 йолча юкъерча школе наьна мотт, литература хьехаш хинна Бераханаькъан Жабраил.

Дикка бокъо яьлар деша даха ха яланза долча берий. Цар йоакхо а еш, болхлой берашта лаьрхӀа хьалйир йоккха берий беш. Мел эшача хӀаманца Ӏалашъяь яр из чухьнахьара. Иштта хоза тоадаьдар ков, ловза моттигаш а йолаш, догӀах е малхах лачкъа кхоале а йолаш, дар из, суртанчаша пенаш тӀа фаьлгашка дувцача хӀамай сурташ а даьхка.

Духхьал цига болх беча наха накъаяьнна ца Ӏеш, завода дикаш дӀакхоачар берригача наьсархошка. Масала, физкультурах вола инструктор волаш, цига къахьега волавеннача Мерешканаькъан Яхььяс дукха йоккха йоацача подвала чу хьаелл дзюдо секци. Цу чура боккхий спортсменаш арабаргба аьнна дагадацар цхьаннена а. Бакъда, дукха ха ялале, йоккхийча яхьашка дакъа лаца а ухаш, толамаш даха болабелар кхувш боагӀа спортсменаш. Цул совгӀа, вайцига а хулар Кавказе дахача къамаша дакъа лоацаш дола спортивни къовсамаш. Завода актови зале мел дола гӀанд ара а даьккха, цу чу иштта яхь чакхъяьккха дагадоагӀа сона, цунга хьожаш хилар со а. Яхььяс дӀадоладаь лоархӀаме гӀулакх дегӀадоагӀаш латтар денгара денга, шергара шерга. Хьахила болабелар спорта мастералла кандидаташ, мастераш ЦӀолой Ӏийса, Хамхой Хьасан, хӀаьта Пхьарчанаькъан Мухьмадах Европа чемпион хилар. Карарча хана цун цӀи лелаеш я дзюдох йола Ерригроссийски турнир. Кхы а дукха спортсменаш кийчбир Мерешканаькъан Яхььяс Наьсаре а, цул тӀехьагӀа Казахстане е болх беш, Ала деза Наьсарера дзюдох йола зал цун цӀерах йолга. Яхьья хӀанз а волаш ва, ТӀой-Юрта вах из.

Сакъердамерча а пайданерча а хӀамаех дизза хулар завода болхлой берий вахар а. Цхьа шу дӀадодацар тха нанас «Сердало», «Пионерий бакъдар» яха газеташ хьа ца яздеш, иштта царца хьакхухьар тхона «Лоаман Ӏуйре» яха альманах а. Царех гӀо хулар къаман йоазонхой бовзача даькъе, мотт шаьрбеш бола болх а дика тӀехьале йолаш хулар. ЗӀамига кӀаьнк волча хана денз, газета редактораш, цун корреспонденташ бовзаш вар со, къаман газет хьаяздайташ хилар бахьане. Литературан а культуран а кердадараш дикагӀа довзар. Ше сома деце а, литературан жовхьарех диза хулар альманах а. Иштта берашта аьхки салаӀа даха путёвкаш телар. ЧӀижка яхача нохчий юрта яр «Зорька», «Лоаман фо» яха шиъ пионерий лагерь. Цу моттигашка кхозза салоӀаш хилар со, нанас заводера ах маьхах енача путёвкаех. Цига дукха хӀама довзар кхувшбоагӀарашта.

Воккха хинначул тӀехьагӀа а цхьацца бувзамаш хилар са къахьегама пхьоалленца. Тахан мо дагадоагӀа, РСФСР заслуженни артист, поэт, иллиалархо Хамхоев Ахьмади сеи цигарча къахьегамхошта хьалхашка байташ еша даха. Тхо тӀаийцар вар профкома кулгалхо Местой Хьасан. «Сердало» газета корреспонденталла балха вахачул тӀехьагӀа, цигарча дикагӀболча болхлоех цхьацца йоазош деш а моттигаш хулар. Белггала дагадоагӀа сона, айса Султигнаькъан Насапханах йоазув даь. Укх тӀехьарча хана, завода 55 шу дузаш, статья язйир аз, предприяти таханарча дийнахьа малагӀча хьала тӀа я дувцаш. Иштта аз язъяьяр «Сийдолаш баьха нах» яха Ӏарчакханаькъан Жабраила Къамбулата хетаяь очерк а.

Ца хьоахайича нийса хургдац, завода юххе хьалъяь хинна ГПТУ-14 оалаш хинна училище, тахан цун цӀеношка я политехнически колледж. Цхьан хана цу чу кийчбора заводе къахьегаргдола слесараш, токараш, цул совгӀа водителаш, трактористаш, иштта кхы дӀахо а. Цхьаннахьа деша отта вӀаштӀехьа ца даьнна кагирхой цига деша болхар, хӀана аьлча тракторий курсашка доккха стипендеш дар. Царех цхьабараш бакъбола трактористаш а хиле дӀаболхар. Цу училище деша ваьгӀав ХӀирий Паччахьалкхен «Алан» яхача халхара ансамбле къахьийга, ХӀирий Республикан заслуженни артист Саганаькъан Мурад. Заводе болх байтанзар цунга, халхара говзал лакха йолаш хиларах. Юххьанца «Вайнах» оалача ансамбле а, тӀаккха «Алане» а хьех из. Цига къахьегаш йӀаьхха ха а яьккхар цо. Кхыбола районе цӀихеза нах а бар цун тхов кӀалха болх беш. Масала, Наьсарен района футбольни команда яр. Цун дикагӀвола футболист санна лоархӀар Дахкилганаькъан Борис. Ший тӀеххьара шераш спортахи физкультурахи йолча районни комитета кулгалхо волаш даьхар цо. Иштта цига къахьийгарех ва Россе гӀорваьнна гӀишлонхо санна вайна вовзаш вола, Магасера «Неон» хьаяь Аьстамаранаькъан Хьамзат.

Ха дӀаяхарца, хьахилар бӀарчча заводской район.

— Мича вода хьо? — аьнна хаьттача, цкъаза хаза тарлуш дар кердача хьисапе луш дола жоп.

— Заводе вода, — оалар бера е воккхагӀчо. Цун маӀан дар завод йолча районе вода яхилга.

Кастта укхаза хьахилар наха салаӀа гӀандаш оттадаь аллея, йӀайхача хана морожни яа, шийла хий мала йиш яр цу моттиге. Баха а болх бе а тӀаухаш бола керда нах а цу оагӀорахьа мара совцацар. Сона дагадоагӀа, керда вайта милице начальник, подполковник Зангенаькъан Саварбик; военкомата болхло, танкови тӀема доакъой майор Анохин, эрсий мотти литературеи хьехаш хинна хьехархо, поэтесса Лаьнанаькъан Марем, гӀишлонхо хинна Мартазанаькъан Ӏайна, поэт Хьоашаланаькъан Ӏаьла ший дезалца цига ваьха. Наха езаенна, хоза хеташ моттиг яр «завод». ХӀанз а аллее техача гӀандаш тӀа багӀаш хул тайп-тайпара ханаш йола нах. Хетаргахьа, цар къамаьл хила тарлу цхьан хана завода хиннача лерхӀамах, цунна карахдийннача доккхача толамех лаьца. Дукха хӀама да укхаза бахача наьха дувца а дагадоха а.

СССР Лакхехьарча Совета депутат, Сийлен Хьарак яха орден лелаяь завода токарь Зармотанаькъан Муса

Нохч-ГӀалгӀай АССР Лакхехьарча Совета депутат, СССР профсоюзий ХVӀӀ съезда доакъашхо хинна слесарь-сборщик Султиганаькъан Насапхан

Нохч-ГӀалгӀай АССР Лакхехьарча Совета депутат, Къахьегама ЦӀеча Байракха орден лелаяь, НГӀАССР гӀорваьнна машенашъер, слесарь-лекальщик Котанаькъан Ахьмад