МоллагIа саг шийна гонахьарча нахах тараверз, зIамига волча хана денз. Нагахьа санна уж нах харцача хIаманца боацаш, къахьегамца хьоашал долаш бале, царех тара хул кхувш воагIар а. БоккхагIчар гойтараш во масалаш дале, уж хьаэца тарлу царна гонахьа кхестача кагехбараша. Мухьмадах вахара новкъа беттабеннараш дика нах хинначох тара ба. Цун ший дá а, Хьамзата Хьажбикар, юртарча «Октябра 40 шу» яхача совхоза шурий-товарни ферман бригадир хиннав. Оамал тохкаш, денал, къонахчал довза эттача санна, цхьацца моттигаш отташ хул моллагIча сага вахаре. Нийсъеннай уж Хьажбикара новкъа а, цо лелабаьча балха тIа а. ХIаьта а ворхI дезалхо хьалкхеве низ кхаьчаб цун. Уж а дукхагIбараш вай Сибрера цIадаьхкача атта доацача хьалхарча шерашка кхебаьб. Цудухьа ва Мухьмад а халонех бIа ца къожабеши, де веннар хьаде кайоалаши. Цул совгIа, цхьаькха бехктокхаме декхар кхоачашде дезар цун, ше дезале воккхагIа хилар бахьан долаш, зIамагIболча вежарашта: Ахьмада, Ювназа, Iусмана, Руслана; йижарашта: ВахIидата, Радимхана — наькъа къулба хинна латта везар. ВоккхагIвар нахá хьалхаваьнна водача сагах тара ва, цо уж нийсача новкъа баха тарлу е харцахьа чубига тарлу. Иштта декхар дар Мухьмада хьалхашка лаьттар а. Ше зIамига волаш денз хьабена никъ, дикача хIаманца мара бувза ца беш, зIамагIбарашта хьокхам хургбар мара ца деш, хьавенав из таханрча денга кхаччалца.

Мухьмад ваьв 1954 шера февраль бетта 28-ча дийнахьа Казахстана Кокчетав оалача гIалий тIа Iарчакханаькъан Хьамзата Хьажбикареи МарзагIанаькъан (Къоастой) Мудара Дебиханеи дезале. Сона хеташ, цхьан хIаманца доккха ираз хиннад цун, мехках ваккхара сагото, шелал, моцал йовза ца езаш. ЦIадахка кхо шу мара диса хиннадац, из ваьча хана. Цу моттиго сел ийрчаяьккхаяц цун бера ха. Эггара хьалха боагIарашца (1957 шера) шоаш Iобигача ТIой-Юрта цIабоагIа цар дезал. Школе деша а укхаза вода кIаьнк. Цу хана, тамаш е мегаргйолаш хIама из а да, цо дийшача школан кулгал деш хиннав Россе гIорваьннача хьехархочун цIи лелаеш хинна Зовранаькъан Жарапа Iадрахьман. Директор математик хиннав. Хетаргахьа, цунгара Iема хиннав Мухьмад моллагIа хIама атта лархIа, хIама тIатоха, тIерадаккха, декъа. Цо ше яхачох, эггара дикагIчарца а, эггара вогIчарца а хиннавац из, юкъерча боараме метематика ховрех хиннав. Цо аьттув баьккхаб аьнна хет сона зIамигача сага, бархI класс яьккхачул тIехьагIа Буро тIарча мах беча наьха техникуме деша отта. Бухгалтера говзал хиннай цо шийна хержар. Из деша ваьгIача шерашка (1969-1972), геттара дика лоархIаш, сий долаш болх бар из. Еррига тикаш, кхачанца ювзаенна моттигаш Iаьдала доалахьа яр. Цу даькъе болх беш бола нах, шоаш а шоай дезал а Iалашбе низ кхоачаш бар. Вай мехкахочунга кхаьчар-м геттара дика болх хиннаб, аьнна, хет сона. Дийша воаллаше а, из дIахьожаву Шолжа-ГIалий тIарча «Горпищеторга» бухгалтера гIулакха тIа. Фу дар цун де дезаш хиннар? ГIалий тIарча тикай кулгалхоша отчёташ хьачутелаш хиннай шоаш беча балхах, уж нийса йий хьажа везаш, харцахьардар тоадайта дезаш, хиннав из. Дукха банзар зIамигача сага цига болх, шин-кхаь бетта къахьийгача, мехка хьалхашкара декхар дIадала ваха везаш хилар. ДIахорча шин шера советски эскара мугIарашка а волаш, Ногинск-4 оалача метте амал деш хул из. ПВО-на чудоагIаш долча тIема даькъе кхаьчвар вай мехкахо, юххьанца сержанта цIи а йолаш, взвода командира гIонча хул цох, кастта воккхагIвола сержант ву Мухьмадах. Карарча хана-м из эпсар ва, лейтенанта цIи а лелаеш. Боккхача наха оалаш да: «Миччахьа вале а, ший дакъа хьадаккха ховш хила веза саг». Вай мехкахочох аьлча санна да уж дешаш. Шийна караденна гIулакх кхоачашдеши, моллагIча хIаманца ювзаенна дикал яккха ховши хиннав из даим. Цунна тешал ду эскаре цо даьхача шераша. Дика тIемхо мехка лорбо ва, эшшача метте дIа а этта, моастагIчох из кIалхарбаккха ховргдолаш. Цу мугIаре а тIехьабусарашца хиннавац из.

Эскарера цIавеча, Наьсарен районерча мах беча болхлой юкъарлонца (райпо) волаш, заготконторан экономист хул цох. Цу балхах а дика лоархIавора зIамсаг. Де дезаш хиннар дукхагIча даькъе планаш увттаярца дувзаденна дар. Ерригача заготконторан къахьегамца ювзаенна а, хIара заготовитела балхаца хетта а, увттае езар цу тайпара планаш. Царга хьежжа аьттув болаш хулар; нахагара баьцадараш, сомаш хьаийбеш бу болх. Вайцига цу заман чухь цхьацца цехаш яр сокаш хьаеш, кабуц яшайоллаш, кхыдола наьха хьашташ кхоачашдеш. Цига къахьегаш волча хана, кхачан промышленноста Ерригсоюзни заочни институте деша вода Мухьмад. Оалаш ма хиллара, хьайна ховр диц ма де; кхы а дукхагIа довза гIерта. Из уйла яр цун а, Ростоверча филиале экзамен дIяла водача хана. Цига шин шера деш цо, дIахо юхедисача кхаь шера Москве деш. «Юртбоахама продукце кхом бе хари из кийчъяри» яхаш яр 1981 шера институт яккхарца цо караерзаяь керда балха говзал.

Мухьмад санна бухгалтера а экономиста а болх дика ховш бола, йоккха поалхам йола нах эшаш бар берригача вай мехка а. Цудухьа цунна хала дацар республикал арахьа дIаваха, шийна булургбола болх лаха. Цхьайолча хана из бувзабенна хулар халкъа боахама дикка чоалхане долча доакъошца. Тюменски областа Ханты-Мансийски округерча Новоаганске кхоач из. «Главтюменьгазпрома» къахьегама эша хIама леладеча база воккхагIвола экономист хул цох тIаккха. Цхьа моллагIвола саг лоархIавергвоацаш, болх хиннаб аьнна хет сона цунга цу юкъа кхаьчар. Газовикашта бурув тохача мел эшаш дола хIама лоаттадеш — оборудовани, оатхалаш, гIирсаш — яр цун база. Къаьстта а вай мехкахочунна тIачIоагIдаьдар болхлой алапега хьажара а из оттадара а дош. Цхьа-ши шу даьлча, из дIакхет газ мичахьа я тохкаш болча нахах (экспедицех). Кхы а шин шера цар мугIаре волаш къахьег цо, Ямало-Ненецки округерча Ноябрьск яхача моттиге. Экономист а планово-экономически отдела кулгалхо а волаш, болх бу цо цига. Из санна вола болхло шоай хилар ловргдар моллагIча боахамá е предприятена, цудухьа 1982 шера Ульяновски областерча Тереньгульски райпо заготконторан директоралла балха хьех из, цига къахьегаш диъ шу а доаккх цо. Цигарча гIулакхах из лоархIавеш хиннилга гойташ, цхьа масал доаладергда вай. Болх дика барах, цунна бокъо лу Москве ВДНХ ваха а цигара тамашаш йовза а. Цу хана вай мехкахо ше цхьаь вацар. Саг йоаляь, дезал болаш вар. Ер йоазув деш воаллаш, цхьа хIама гучадаьлар сона. Хьажбикара Мухьмада фусам-нана Коазой Ахьмада йоI Лиза хилар. Тайпан цIи а даь цIи а Iоешшаше, «харт», аьнна; дагавехар сона поэт, прозаик, гIишлонхо, дошлоргий автор Коазой Ахьмада Тимур. Цун йиша хила тарлу-кх из, моттаделар сона. Со гIалатвувлаш а хиннавацар. Лиза хинна а хиннаяр Тимура йиша. Арахьа лелача хана, ший фусам-даь новкъост а йолаш, дезал кхебеча даькъе цунна гIо деш хьаенай из а. Масала, Ноябрьске болча хана, из берий беша къахьегаш хиннай, Теренгуле а цигара цIабаьхкача Шолжа-ГIалий тIа а мах беча наьха болх лелабаьб.

Мухьмада болх хувцалу, хIанз (1986) цох ву Теренгульски РАПО (районера агропромышленни объединени) воккхагIвола экономист-ревизор. Ховш ма хиллара, ревизор наьха балха тIахьажа оттавеш вола саг ва. Укхаза къахьегаш вола саг тара хила йиш яц, Осменаькъан Хьамзата яздаьча «ТIабенача дахко кIалхарбар...» яхача дувцар тIа вувцача Жандарах. Городера хьаким, цхьан хана шийца дийша саг волча венав из. ДIа-юха къамаьл деш, шахьар тIара болх лаха беза Iа шийна, йоах цо, бера ханарча новкъостага: «...Сона хIанз дукхагIа дезар фуд аьлча, из да ваха а болх бе а уккхаза гIалий тIа социлга. Хьо даггара оарцагIвоале, из кхочашхургда... Со теш цунах...

-Фу дергда Iа укхаза? МалагIа болх булургба хьога?

-Сога яхий Iа? — аьлар цо, цхьан юкъагIа уйла еш а ваьгIа.-Хьаштдола болх булургба. Цхьабакъда тикаш карайолаш со хуларе, тIаккха дикагIа хургдар вайна...»

Дийша воацача, цхьаккха балха говзал Iомаяь воацача Жандара леладаьр леладе йиш яцар Мухьмадага. Ший гIулакх кIоарггера довзаш вола саг санна, дIавовзийтавар цо ше къа мел хьийгача моттиге. Къахьегамца сий даьккха саг, цIаккха вусаргвац болх боацаш. Кердача моттиге а дика тешал тIехьа долаш вар из.

Цу шерашка шоай доалахьа йола кооперативаш хьае пурам луш дола закон арадоал. Цу тайпарча цхьан кооператива кулгалхо хул цох тIаккха. Ульяновск-Сызрань яхача машенаш лелача боккхача новкъа гIолла боагIаш болча водителаша салоIаргдола, хIама дуаргдола моттиг хьаю цо а цун новкъосташа а. Коопертиваца къахьегаш 3-4 саг вар уж. Кавказерча къамий Iаьдалах шашлык деш йола моттиг а хьаелл. Кхыметтел Москвера водителаш а Iочуухаш хиннаб цар кийчбеш болча кхачанга сатесса, цох чам баккхар духьа. Вай фуннагIа дувце а, наха зе-м зув дикадар а водар а. Кооперативе беш болча балхах дика каяларах, нах раьза хиларах, Мухьмадага кхоач аргIанара дарж. 1989 шера из хьожаву Ульяновски областа Тереньгульски хьун боахама ОРСа (болхлой Iалашбара отдел) директоралла. Цига ше волча юкъа а, къахьегамхошта ма хулла дикагIа гIулакх де гIерташ, цар къердаш дола, сатувсаш дола хIамаш лоаттадеш, шийна баркал а маьл а хургболча тайпара бу цо болх. Цунга хьежжа хьадеча хIамах беркат а хул, хьаьнала тIехье а кхув.

Боккхийча наха оалаш дукхаза хезад сона, «хьаьнала доацаш даьккха рузкъа, беркат ца хулаш дIадода». Цхьаькха а оал цар, «харцача наькъаца тIаденар, миччахьа гIолла даха а, хьа цIенах е дезалах дода». Цу хIамаех лоралуш хинначох тара ва ТIой-Юртара зIамига саг, хIана аьлча ше хьадечох беркат а хулаш, цIена тIехье кхеяьй цо а цун цIен-нанас а. Мухьмадеи Лизайи ши воI, ши йоI да. Эггара йоккхагIа Альбина я. Цо чакхъяьккхай Къилбаседа Кавказа паччахьалкхен гIулакха тIара нах кийчбеш йола академи. Менеджера болх бар цо Iомабаьр, бакъда вайцига из болх бе моттиг цахиларах, цо къахьийгар бухгалтер йолаш. Альбина маьре я, кхувш воагIаш 3 дезалхо ва цун. ШоллагIа Фатима я. Цо, тIехдика дешаш, чакхъяьккхай вай университет, болх баьб бухгалтер йолаш ГIалгIайчен бе-беча къахьегама коллективашка. Маьре яхачул тIехьагIа, ший дезалца Казане дIа а яха, цига яхаш я из. КIаьнкаш ИбрахIими Адами яхаш ба. ВоккхагIчо экономикацеи бокъонашцеи ювзаенна институт яьккхай, зIамагIчо — политехнически колледж. Уж а, вахаре дIанийсбенна, шо-шоай моттигаш хьалийца, дIаайттаб.

Саг кIеззига воккхалгахьа ласте, цIенгахьа сатувсаш, ший мехкагахьа уйла йолаш хул, вай фуннагIа дувце а. Ше арахьа леле а, цIаккха ше малав, овлаш мичара да дицденна хиннавац, аьнна, хет сона Хьажбикара Мухьмад. Цхьацца эцарца-йохкарца дувзаденна гIулакхаш леладаьчул тIехьагIа, юха а паччахьалкхен балха тIа соц из. ХIанз из дай баьхача мехка вар. Цкъарчоа цо вIашагIйолл «АМХ-Бизнес» яха фирма, ше цун кулгалхо а волаш. «Энтес» яхача туркий мехкарча фирмаца айхха бувзам а лоаттабеш, Магасерча мехкдаь администраце, паччахьалкхен, парламента цIенош хьалдеча, эшаш бола кхоачам лоаттабора цо (гIишлон материалаш, кхачанна мел эша хIама). Цул тIехьагIа, из балха вода, ГIалгIай республикан унахцIенон министерствон керттера болхло-ревизор, керттера специалист волаш. Кхыча моттигашка лоаццача хана къахьийгадале, укхаза 10 шера цу гIулакха тIа хул из. ХIетта хьаяь республика яр, фусамех беха лелаш эзараш нах бар, хьабе болх а баха моттиг а йоацаш. Тайп-тайпарча районашка баракашка бахар фусамех беха лелараш. Лорий а медйижарий а алапеш лоха дар чIоагIа. Цу заман чухь, онколог волаш Шолжа-ГIалий тIа болх баьча, цул тIехьагIа Наьсарерча районни больницан керттерча лора заместитель хиннача Дибаранаькъан Султанаца къамаьл хилар са. Цо яьхачох, паччахьа заман чухь (1917 шу тIакхачале) дуккха дикагIа хьал долаш, тIадоагIаш долча хIаманца дикагIа Iалашбаь хиннаб унахцIенон болхлой. Цудухьа Хьажбикара Мухьмадá хьаде, корта лаза, тоаде шортта хIама дар укхаза. Районни больница хиннача яр республикан больница, кхаь республикера (хIирий, нохчий, гIалгIай) вIашагIкхийттача наха готта яр цига. Унахой хила безачул кхозза дукхагIа бар, дарбанче шеръеннаеце а. МалагIа керттера декхараш дар цунна хьалхашка лаьттараш, сенах жоп дала дезаш вар из? УнахцIенон министерствонна чуйоагIача больницай, поликлиникай, амбулаторей, кхыча пунктий боахама-ахчан гIулакхаш мишта лел, цу даькъе бокъонаш телхаеш моттигаш нийслой, гIалаташ дувлийтий хьажа везар. Цунца цхьана тарбора цо юриста болх а. Хетадала тарлу, юрист мишта хул цох, аьнна. Мухьмад вайна хеттача тайпара воацаш, чIоагIа хьинар долаш, саг ва. 2006 шера цо заочно чакхйоаккх РФ юстице министерствон доалахьара бокъонашца ювзаенна академи. ХIанз из, цхьаккха тайпара шеко йоацаш, юриста болх бе, цу лостамагIа наха гIо де а хьехамаш тела а йиш йолаш вар. Из цун кхоалагIа дешар дар: техникум, институт, академи. Саг ше миччахьа вале а, гонахьарча наьха уйла еш, царна гIойле хургйола хIама лохаш хила веза. Ше унахцIенон министерстве къахьегача юкъа, 27 саг балха оттаве, царна дезал кхаба алапи хургдола моттигаш вIаштIехьаяха карагIдоал цунна. Нахагахьара баркал хинна ца Iеш, Даьлагахьара а йоккха йоал хургйолаш хIама дар цо даьр. Уж миссел бола нах балха оттабе атта дац. Хьажбикара Мухьмада баь тIеххьара паччахьалкхен болх бар из. Цун къахьегам зувш бар хьакимаш а, цу юкъа цунна еннаяр массехк сийлен грамота, мах бола совгIаташ. 2014 шера вай мехкахо пенсе вода. ХIаьта а ши кулг вIаштадилла, Iеш вац из. 2005 шера цо дIаболабаьбар тайпан овлаш, цун нах тохкаш бола болх: мишта дебаш хьаденад тайпа (Iарчакханаькъан, Ганенаькъан, Духенаькъан)? «Iарчакханаькъан тайпан лоацца истории гениологии» яха книжка оттадаьд цо, архивашка гIолла шийна корадаь каьхаташ а боккхагIчар дийцараш а ларде ийца. Таханарча дийнахьа 563 оагIонга дIакхаьчад из. Бакъда арадаккха ахчан низ безандаь, хIанзарчоа соцадаь латт. Цу балха тIа а Мухьмада аьттув баргба аьнна хет сона. Дика хетаргдар цун дагалаттар кхоачаш а хинна, из книжка арадоаларе.

ГIалгIай республикан унахцIенон министр хинна Iарапханаькъан Марем совгIат дIалуш я Мухьмада

Аьрдехьа йисте латтар Iарчакханаькъан Мухьмад