Лейла а Хьава а шаккхе хьехархой бар, хьалхаръяр йоккхагӀа яр. Дуккхача шерашка гӀалгӀай меттах йолча Наьсарен района методически объединене кулгалхо яр из. Массайолча наьна меттах, литературах йолча яхьашка го йиш яр Лейла, цо хьалхале лелаеш чакхйоахар цу Ӏилмаех йола районни олимпиадаш. Уж ма хулла дикагӀа дӀаяхьа, кхоачамбоацараш, гӀалаташ доацаш хилийта хьожар из. Цхьаькха цхьа хӀама да тамаш е мегаргйолаш. ЦӀаккха эгӀазъяха, къовсамашка дакъа лаца даьхкача берашта а цар балхашка хьожаш болча хьехархошта а из тӀачовхаш, чӀоагӀача оазаца йистхулаш яйнаяц сона. Дукха ма хулий олимпиадашка саг эгӀазвугаш йола моттигаш. Бакъда Лейла наьха мотт ховш; курал-сонтал йоацаш, саг я. Цудухьа хийржаяр из объединена кулгалде, цаховш хинна хӀама дацар из цу гӀулакха тӀа нийсъялар. Из а Хьава а къахьегаш бар ТӀой-Юртарча № 2 йолча юкъерча школе наьна мотти литературеи хьехаш. Хьава зӀамагӀа яр. 1960-ча шера Жименаькъан (ТӀумхой) Вахийи цу юртара хьаяьннача Оздой Маликайи дезале яьяр из. Цигарча бархӀ шера дешача школе яьгӀай из юххьанца. Цул тӀехьагӀа юртарча № 1 йолча школе дийшад. ВӀалла тамаш елга дац, гӀалгӀай мотти литературеи цунна дика харах, хӀана аьлча районе эггара чӀоагӀагӀвола ши хьехархо хиннав цунна уж Ӏилмаш хьийхараш. Юххьанца, 6-ча классе кхаччалца, цун хьехархо хиннав Осминаькъан Сосе Яхьья. Из хиннав гӀалгӀай цӀихезача поэта Осминаькъан Хьамзата нанас ваь воша. Дукха хезад сона Сосе Яхььяйх дувцаш, урока тӀа тамаш кхолла могаш вола хьехархо вар из, оалаш. Цул тӀехьагӀа, № 1 йолча юкъерча школе дешаш йолаш, Хьавайна наьна мотт хьийхаб гӀалгӀай халкъа йоазанхо волча Коазой Аюпа Ӏийсас. Цун метта говзал берригача мехка йовзаш я, цо кхоллийтай цунга романаш, дувцараш. Царгара мотт Ӏомабаь саг йоазонга ца кховдаш Ӏелургвацар аьнна хет сона. Бакъда цох лаьца кӀеззига тӀехьагӀа дувцаргда вай.

Цхьан юкъа Шолжа-ГӀалий тӀа ях хургйола хьехархо. Цун наьна-йиша Оздой Совдат тӀехье йоацаш, цхьаь яхаш яр. ЙиӀиг раьза хул цунца яха, ший низ кхоачача тайпара цун вахар сийрдадаккха, эшаш дола гӀо-новкъостал де. Цу моттигах хов вайна, из къахетаме, нахах дог лазаш саг хиннилга. Наьна-йиша дӀаяьлча, юрта цӀаяйя, итт класс йоаккх цо, дӀахо деша отт Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен университета филологически факультета къаман отделене. Хьехархочун болх бе йолалу. Лора болх а медйижарий болх а дукха безаш хиннай йоӀ. Цунна тешал деш да, цо медицински колледж яьккха хилар а, хьехархо хинна ца Ӏеш, из яр медйиша а. Цу тайпара саг цӀагӀа мел накъавоал дувца а дезац: маха тоха безаш хуле, капельница оттае езаш хуле, унахочунга хьажа везаш хуле, наьха саг веха ца везаш, доккха гӀо-новкъостал хул цох. Иштта яр Хьава а.

Байташ язъе йолаеннаяр из. Эггара хьалха из гӀулакх цунна дезадалийтар вар гӀорваьнна хьехархо Меданаькъан Жабраила Йоакъап. Теливозор чугӀолла къаман меттах цо къамаьл дича, наха из мотт дийнбе шоашта могар де деза аьлча, йоӀа лаьрхӀар байташ язъе. Юххьанца цо язъяьр эрсий меттала яр. Из дӀахьекхар цо «Серадало» газета керттерча редактора заместитель, поэт хиннача Угурчанаькъан Шовхала Азмат-Гирега. Хьавай вахаре цхьацца хувцамаш деш дола къамаьл хул царна юкъе. Байт йийшачул тӀехьагӀа журналиста хоатт:

— Ер стих хьа йий?

— Я.

— ГӀалгӀай мотт хой хьона?

— Хов, даьра, хӀана хац сона!

— Да-нана гӀалгӀай хилча, гӀалгӀай меттала язъе езар Ӏа.

— Са дай ТӀумхой тайпан 7-ча ноахалах ба, — жоп лу йоӀа.

— Иштта долче, таржам а дийя, гӀалгӀай меттала а яьккхе, хьаял ер байт, — оал поэта.

«Нана» яхаш яр из, Хьавайга иштта аьннадале а, из эрсий меттала газета тӀа кепа тохийтар Азмат-Гире. Таржам а даь, ювцаш йола байт шийга дӀахьекхача:

— Хьай меттала а, хьай мехках а язъе, — аьлар юххера воккхагӀволча хьехамчас.

Цунца ший хинна къамаьл дувцаш, Шовхала Азмат-Гири валар хала долаш, цунна хетаяь байт а язйир йоӀа. Иштта дӀайолалу из наьна меттала йоазош де. Массехк книжка арадаьккхадар цо, байташ тӀайолаш. Царех дар «Са иллей мукъам», «Са дега уйлаш», «Седкъий оазаш», «Иразе ха», «Вай зӀамига доттагӀа». ТӀеххьардар берашта хетадаь дар.

— ДукхагӀча даькъе патриотически чулоацам бола йоазош дар цо даьраш, — яхаш дувц йишас Лейлас. —Цу тайпара яр циклаш «Са мохк», «Са мотт», «Са къамах бола нах». Цо байташ хетаяьяр Овшанаькъан Руслана. Озанаькъан Салмана, Беканаькъан Тембота, Осканаькъан Сулумбика, кхычарна. Цо Ӏояздеш мел дола хӀама, ший вахарера хьаийца, бокъонца хинна хӀама дар, доацар дагадохаш кхелладацар царех цхьаккха.

Поэт цӀаккха паргӀата ца вуташ хул, керда-керда цун дег чу сомаювла уйлаш. Уж сомаяла тарлу мичча хана: Ӏуйран, сайран, ах бийса яьлча, сатоссача хана. Цу сахьате Ӏа уж дӀа ца язъеш юте, йицъяле дӀайоал. Сона дукхаза нийсденнад цу тайпара хӀама. Хьава, бийсан юкъе урахайя, йоазош де йолалуш хиннай. Яздеш воацача сага кхеталургдолаш хӀама дац из. Ше цхьацца йоазош деш волчоа-м цу сахьате довзаргда, цу хана поэтага хулаш дола хьал. Цох а хов сона, из йоӀ бокъонца йола поэтесса хиннилга. Цхьаькха цхьа эздий оамал йоаллар цун дегӀах. ЦӀаккха ший байташ хестаеш, нахага уж дӀахьокхаш лелаш, царна кепа тохийта гӀерташ хилацар из. Берий «СелаӀад» яхача журнала редакце балха вар со. Соца цхьан кабинете вагӀар цар тайпан саг Мерешканаькъан Султан. Цхьан дийнахьа, байташ яхьаш, из волча ера Лейла. Бакъда ший яцар цун уж, йиший Хьавай яр. Эхь хийттадар цунна, уж ший я аьнна, дӀахьокха. Кхыметтел ше а хьаенаяцар, йиша яйтаяр уж яхьаш. Цу тайпара оамал эздийча сага мара хила йиш яц. Цо дукха яздора наьна меттах лаьца, из боацаш вай доахалургцахиларах, цун хозалах, кӀоаргалах, хьаькъалах. «БӀаьхий ба хьо, гӀалгӀай мотт» яхача байташ ешарий яхьашка дакъа лоацаш хиннадар цо школе хьеха бераш, цар коталонаш а яьхаяр. Проза а дукха езар Хьавайна. Байсаранаькъан Идриса «Боадонгара» яхача романа юкъера Колочои Зораси къамаьл деш йолча моттига инсценировка а яь, из оттаяьяр цо ший дешархошца. Из бахьан долаш, совгӀата сахьат а деннадар царна. Сахьат, школе хьа а дена, хьалтехар хьехархочо.

Наьна мотт санна эрсий мотт а дукха безар цунна. Шолжа-ГӀалий тӀа яхача хана, № 15 йолча гӀалий тӀарча школе из мотт хьехаш хиннаяр йоӀ. ТӀой-Юрта наьна мотт хьехача заман чухь а, эрсий мотт бицлацар цунна, урока тӀа шаккха мотт эбеш, царех пайда эца хьожар. Иштта, ше кхо ца еш, цо бу болх дика гуш, наха зувш бар, цудухьа каст-каста белгалйоаккхар из еза-йоккха цӀераш, совгӀаташ теларца. Хьава яр «ГӀалгӀай республикан заслуженни хьехархо», Россе дешара сийдола болхло, 2014 шера цунна еннаяр 200000 сом гранти «Россе дикагӀйола хьехархо» яха цӀии, иштта из толаш хиннаяр «Эггара дикагӀйола классный» яхача яхье. Цу тайпара коталонаш яха атта дац, сона из хов айса школе болх бу 25 шу совгӀа ха йоландаь. Духхьал екъа урокаш еннаяр аьнна, хьахулаш бац цу тайпара толам. ХӀара дешархочун белгалонаш, оамал йовзаш, хӀаране дег тӀа бодаш бола никъ лохаш, бе беза из болх. Цу гӀулакха ларде дада деза, къахьегамах дизза дола денош, наб йоацаш йола бийсаш. ТӀаккха мара кхачац дешархой шоай наькъа лакхаленга, цу наькъаца мара хилац уж Ӏомадеш дола Ӏилмаш кӀоарга довзаш, хоза гӀулакх шоай дегӀах доаллаш, вахарца дувзаденна дукха а тайп-тайпара а хӀамаш довзаш. Вешта аьлча, Хьавас къахьегар, массе оагӀорахьара дегӀавена саг кхеве гӀерташ. Классан кулгалде мел хала да дувца а дезац, из атта болх баларе 5000 сом ахча тӀатохаргдацар из болх беча нахá. Мохк, машар, доттагӀал дезаш; караийца моллагӀа гӀулакх нийса дӀадахьа ховш; кӀоарга хьаькъал долаш хила веза вай заман саг, къаьстта а цунца хила деза эхь, эздел, къахьегамцара безам, денал, бакъахьарча гӀулакхашца чӀоагӀбенна лоӀам. Дешархо иштта кхевеш хилча, айхха бувзам хила беза даьшца-ноаношца; довза деза салоӀа ха мишта, сенца сакъердалуш бера дӀахьу; из пайданерча гӀулакхех мишта хьалъюзаргьяр хьеха деза; дешара тӀехьабусарашца белггалара болх бе беза, шоай новкъостел эшашагӀа хургбоацаш; деша ца воагӀаш, цӀагӀа висар фу бахьан долаш висав тахка деза, массагӀа да уж классан доал деча сага де дезараш! Хьава лоархӀайора цу декхарех.

Йоазанхошта юкъе а дӀайовзаш йоагӀар из, хӀана аьлча цо даь йоазош дукха а кепа теха арадаьнна а хиларах. Байташ язъярал совгӀа, цо язде дӀадоладаьдар «Сага кхоллам» яха роман а. Бакъда из дӀачакхдаккхал ха хьожаяь хиннаяцар цунна Дала. Из йоазанхой Союзе дӀаийцача бакъахьа хеташ бар цхьабола поэташ а прозаикаш а. Масала, Хамхой Бекмарзий Даудеи Мерешканаькъан Султанеи из дӀаэца могаеш дола тешалаш (рекомендацеш) яздаьдар, бакъда Хьавас «гаьнарча яьшка чу» дӀадаьхка хиннадар уж каьхаташ, цу гӀулакхаца сихлуш хиннаяц из. Цу моттиго а хьагойт вайна, йоӀ оамалца, сабаре, хьаькъале хиннилга. Ер йоазув чакхдоалаш, цун цхьа байт оаш йийшача бакъахьа хет сона, «ГӀалгӀай мохк» яхаш я из:

«Машар, вошал сица долаш,

Ӏимерза ба хьо, ГӀалгӀай мохк.

Салам-моаршал дӀайха телаш,

Хьо ба догцӀена, тха мохк.

Хьинар-денал цӀийца долаш,

Хьо ба болата, Даьймохк.

Нийсхон-бокъон тӀехьа болаш,

Сийлахьа ба хьо, ва тха мохк.

Хьаьша-да безаме лоархӀаш,

ГӀулакх доаллаш ба хьо, мохк.

Хоза эздел дилла лерхӀаш,

Хьо ба эздий, ва тха мохк.

Кхерам-зулам вӀалла доацаш,

Хьо ба маьрша, ГӀалгӀай мохк.

Хьол безагӀа кхы тха боацаш,

Хьо ба беза, хьамсара мохк.

Хьаьна лаьтта, рузкъа денна,

Хьо ба беркате, тха мохк.

Иман-ислам динца денна,

Хьо ба даькъала, тха мохк».

Хьава цӀаккха йицлургьяц аьнна хет сона, цо хьийхача бӀаьш болча дешархошта. Поэзен мугӀарашца вайна а йӀовхал луш хургья из, цун книжка бе мел доллача хана.