ТӀавагӀача говрах ды ба оалаш хиннад, дукъа йоаллаечох оалаш хиннад алча. Къонах дика лоархӀаш хиннавац, нагахьа санна из алча тӀа вагӀаш лелаш хилча. МоллагӀа гӀалгӀай суртанча вай хьаэце, кӀеззига кхелла а говр тӀайола сурт ца кхоллаш наггахьа саг хургвац. Цу хьакъехьа дувцаш, къаьстта белгалбаха беза Имагожанаькъан Хожа-Ахьмад, БӀазенаькъан Зарема, Поаланкой Мурад, Эсамарзанаькъан Заьлмаха, Оздой Лида яхараш санна а, кхыбола а кхолламхой. Масала, сона чӀоагӀа дезаденнарех да Имагожанаькъан Ахьмада «Аланий паччахь» яха сурт, хозача, кӀай чухьар долча цӀеча дын тӀа вагӀа, шийна тӀехьа дошлой бӀу болаш воагӀа из. Иштта тамашийна, къаьстта теркам тӀаозаш да БӀазенаькъан Заремай «ТалгӀеш тӀа гӀолла едда йодар», «Ӏарбий дын» яха сурташ, Оздой Лидас кхелла «Зоазо», кхыдараш.

ВӀалла тамаш е езаш хӀама дац, вай суртанчий теркам говраша иштта тӀаозар. Дала хозагӀа кхеллача дийнатех цаӀ да аьнна хет сона говр. Дукха а тайп-тайпара а да говрий бесаш. Масала, говр хила йиш я цӀе (красный), сийрда-ӀажагӀа ( буланный), ӀажагӀа (соловый), овкъара беса (мышастый), сира (серый), кӀаьдаш латташ (конь в яблоках), Ӏаьржа (вороной), дугара (рыжий), баьде-цӀе (гнедой), иштта кхы дӀахо а. Цхьайолча хана кӀай говр оалаш нийслу, из нийса дац. Говраш Ӏомаеш, цар вахар тохкаш хиннача наха яхачох, кӀай говр хилац, из вай оал кӀайчох тара йолча сирача говрах.

Къаьстта белгалдаккха деза говраша сага вахаре тайп-тайпарча ханашка лаьца дакъа. Эггара хьалха хьоахадича нийса хургда, цар хьегаш хинна а карарча заман чухь хьегаш дола а къа. Тахан машинаша паргӀатъяьхаяле а, цхьайолча моттигашкаа, къаьстта юрташка, накъайоалаш хьайоагӀа говраш. Хьалха цар даь балхаш дувца отте, уж хала а дукха а хиннад. Массе тайпара мухь кхухьараш уж хиннай, трактора меттел лаьтта оахараш, ялат дӀадувраш, чуэцараш уж хиннай, воагӀача-водача саг дӀавугар, цхьайолча хана геттара бӀаьхача новкъа, уж хиннай. Масала, Далганаькъан Уцага Малсаг, говра тӀа вагӀаш, Петербурге ваха хиннав, цхьабола тӀемхой-дошлой деррига тӀема наькъаш деш лийннаб говрашца.

Наьсаре а кхыйолча шахьаршка а говраш хӀанз кӀезига гургья е вӀалла гургьяц. Амма сел дукха ха яц укхаза керттера транспорт санна уж лийнар. Говр йолча сагах хьагаш а ханаш яр; хӀана аьлча, дезал Ӏалашбарал совгӀа, цо Ӏалашдора коа леладеш мел дола хьайба а. Говраш езаенна а уж даим лелаеш а хиннача нахах бар сона бовзаш хинна наьсархой: ЦӀечой Керма, Баркинхой Гадо, ЦӀолой Махьмад, Дидиганаькъан Ахьмад, Оздой Батарбик, кхыбараш. Дын тӀа вагӀаш а ворда тӀа вагӀаш а хоза товра къонах, из яр цу ханара «БМВ», «Мерседес», «Киа», къаьстта а цох ала мегаргдар «Патриот». Цунга миссел из дош товш цхьаккха транспорт хургьяц аьнна хет сона. Аз хӀара шоллагӀча говрах цӀи тулларгьяр «Патриот» аьнна. Цун кӀоаргга маӀан дола бахьан а да. Дуккхача тӀемашка дакъа лоацаш; мохк, халкъ лорадеш хиннай эзараш, миллионаш говраш. Цхьайолча хана шоаш леш, кӀалхарбаьхаб цар шоай баьреш. Кхоачам ба 1941-1945-ча шерашка хинна Сийлахь-боккха Даьймехка тӀом дагабехача. Советски эскара доалахьа наха дӀаенна хиннай кхо миллион шоай говраш. ТӀема шерашка СССР эскарца а моастагӀчо дӀалаьца хиннача моттигашка а еннай 8 миллион говр. Из боккха низ а фашисташта духьале еш хинна дийнатий пен а хиннаб. Эзараш нах кӀалхарбоахаш яйнай уж говраш. Из го йиш я вай мехка бе-беча хана даьхача документальни а исбахьален а фильмашка гӀолла. 

БӀазенаькъан З. «ТалгӀеш тӀагӀолла удаш йодар»

ЧӀоагӀа сий деш лелаяьй говраш кхыметтел паччахьаша. Масала, Македонски Александра 12 шу даьннача хана, Ӏушта нувр тилла могаш хиннадац цхьан говра, Александра дийхад даьга, из говр шийна луялара, нувр а айса тулларгьяр аз, аьнна. Буцефал яхача говро ладийгӀад кхувш воагӀача Александрага, цунга тиллийтай цо шийна нувр. Цунца дуккхача тӀемашка дакъа лаьцад цо, из човнаш яь елча, цун цӀи тиллай шахьарах. ХӀаьта Калигула яхача императора «Хурск» яхаш хиннай говр, тӀехьагӀа цох «Инцитат» аьнна цӀи тиллай цо, цунна лаьрхӀа шакӀах (мраморах) фусам яйта хиннай Калигулас.

ДӀатӀахьежача дегӀа зӀамига яле а, эггара дикагӀа йолча фух лоархӀ Ӏарбий говраш: кехейлан, сеглави, Абеян, Хамдани, Хадбан. Хетаргахьа цудухьа тилла хила еза Лев Николаевич Толстойс ший «Война и мир» яхача романа турпалхочун Ростова Наташай говрах «Арабчик» аьнна цӀи.

Вай къаман вахаре дукха моттигаш хиннай говраша цхьан сага даьккха ца Ӏеш, бӀарччача къаман сий доаккхаш. Масала, дерригача дуненна цӀихеза хиннай «Акхача дивизена» чуйоагӀаш хинна гӀалгӀай дошлой полк. Цун юкъе хиннаб садехка майра тӀемхой Оарцханаькъан Хизар, Маматенаькъан Асланбек, Ӏарчакханаькъан Ӏарчакх, кхы а дуккхабараш. Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀема хана, нохч-гӀалгӀай дошлой полка керте лаьттав подполковник Абаьданаькъан Японца, цул тӀехьагӀа цо кулгал даьд черсий дошлой полка. Дошлошта хьалхале лелаеш хиннав паччахьа заман инарал Налганаькъан Элберд, кхыбараш.

Машарерча хана а вай къаман сий доаккхача дакъа лаьцад говраша. Вайна массанена дика йовзаш яр цирке болх беш хинна, гӀалгӀа Нугзаранаькъан (Хабренаькъан) Тамерлан керте лаьтта говрбаьрей тоаба. Дерригача дуннен тӀагӀолла хӀана баьннабац аьнна, чакхбаьннабар уж лоамарой оамал, денл, хозал дӀадовзийташ; йоккхий гастролаш еш.

Тахан хьалха санна къа ца хьеге а, говрашца во хила мегаргдац вай. Уж шоай декхар дизза кхоачашдаь а, карарча хана кхоачашдеш а хьадоагӀа дийнаташ – сага гӀончий - да.

БӀазенаькъан З. «Ӏарбий дын»