Дерригача дуненна вовзаш волча йоазонхочох, цун кхолламах дувца, цун мах бе гӀерташ даь йоазув дац ер. Цун къоалама кӀалхара хьаарадаьннача говзамеча деша эггара лакхара мах баь дукха ха я, цунна А. Нобела цӀерагӀа йола преми яларца. ХӀаьта а тахан цун кхоллам гӀалгӀашта бовзийтача дийнахьа, цхьадолча цун йоазонаша дег чу йитача ларах, дагалоацамах дувца ловра сона. ХьатӀадоагӀача шера Шолохова 120 шу дуз, хетаргахьа, беррига мохк накъагӀоргба аьнна хет сона цу дезача денна; цунна шийна а цун кхоллама а хетадаь вӀашагӀкхетараш, сайренаш еш; сочиненешца, публицистикаца, литературан критикаца дувзаденна йоазош де тарлу. Боккхача Ӏилманхоша бӀарчча книжкаш язде а мег, цу тайпара чулоацам болаш.

Наггахьа саг хургвац, гӀазкхий вахар чура а тӀера а хьагойтача Михаил Александровича цӀи а цун турпалаш а ца бовзаш. Массанена безабеннаб «Сага кхел» («Судьба человека») яхача дувцара турпалаш Соколов Андрей, цох кхийтта Ванюшка. Везавеннав «Махьара тӀехьа цаваьр» («Нахалёнок») яхача дувцара турпал Михайло Фомич Коршунов. Иштта вовзийт цу тӀа вувцаш вола кӀаьнк йоазонхочо. ХӀаьта «Тайжа Дон» («Тихий Дон») яхача романа турпалаш бувца отте, са деррига йоазув а тоъаргдац.

ДукхагӀа са саца безам ба цун «Эрий дада лаьтташ ахар» («Поднятая целина») яхача романа тӀа. Къаьстта а со цу тӀа сацара бахьан да, аз ишколе дешача хана, йоккхагӀа йолча классашта лаьрхӀача дешара программанна юкъейоагӀаш, эрсий советски литературан доазонашка Ӏомаеш яр из. Бакъда университете Ӏомаярал совгӀа, из еррига юхайийшай аз, лакхара дешар дийша ваьнначул тӀехьагӀа. ВоккхагӀа хилча, дуккха хӀама бӀаргагу, хьалха цадайнар, цадайзар.

Ховш ма хиллара романо ювца ха я Дона тӀа бахача гӀазкхий мехка коллективизаци хиннар. ДукхагӀа уж да аьнна хет сона 30-гӀа шераш, нийсагӀа аьлча цар юхьиг. Вай мехка а вайна гаьна боацаш уллача гӀазкхий мехка а цхьатарра хала ха хиннай из. Къаьнарча паччахьа Ӏаьдалах биса, из юха меттаоттаде уйла йола а нах дукха хиннаб. Цхьан юкъа дӀатеба, хьулабенна хиннаб уж, шоай аьттув ма баьллинге а гӀовттаргболаш. Кердача Ӏаьдало бахьача, нах а боахамаш а вӀашагӀтохача, мехка пайдане болча наькъа духьала бараш гучабоал. Цар шоай мел бола низ тӀабохийт колхозаш ца яхкийта гӀерташ, наьха барт, юкъара хӀама ца хилийта гӀерташ. Ше ма барра классови къовсам ба цу деша гонахьа вайна гуш бар. Паччахьа эскара эпсараш хинна нах, кулакаш, бӀаьхий нах цхьан оагӀорахьа баьннаб; вокх оагӀорахьара царна духьаллатт коммунисташ, большевикаш, советий Ӏаьдал доаккхаш хинна салтий, эпсараш, партизанаш, мугӀарера ахархой. Уж ба вайна гуш бола кердача заман лостам хьаллоацараш. Шинна оагӀонна дикка зе хулаш моттигаш нийслу романа тӀа.

Тамашийна дика а йизза а кхеллай Шолоховс керттерча турпалий оамалаш, сурт-сибаташ. Советий Ӏаьдала гӀортор санна латташ ва Давыдов Семён. Из цхьан хана фордахо (моряк) а хинна, цул тӀехьагӀа Путиловски заводе слесарь а хинна саг ва. Гремячий Лог яхача гӀазкхий юрта кхоач из, колхоз вӀашагӀйолла вайта хиларах. ЦӀенхашта а кӀалхарча наха сий деш а саг ва из. Кхоачам ба романа тӀара цхьа моттиг дагаехача а. Къаьнарча ахархочун Абрамова воӀа саг йоалаяьй. Давыдовга оал: «Хьо шун тӀа вагӀаш ца хуле, хоза хургдац». Революционерий цӀен тӀара саг хиннав Давыдов. Цун да, балхарча хьалашта раьза боацача нахах дӀакхийтача, заводера дӀаваьккха хиннав, цул тӀехьагӀа Сибре вахьийтав. Нана, ший бераш кхаба цхьаккха тайпара таро йоацандаь (уж цун 4 хиннад), айлаюкъе яьннай. ЦаӀ мара доацача, юкъе кӀада эллача цӀалга чу маӀа нах чукхувлаш хиннаб цо. Иштта да Давыдова дӀадаха вахар. ХӀанз из ваха сецав юртара къе ахархо Филимонов волча.

Цун оагӀув хьаллоацаш ва коммунист, партийни ячейка секретарь Нагульнов Макар. Ший коммуниста наькъах дувцаш, Нагульновс оал Нейдёновга: «Хьа цӀонак а докъаденна хиннадац со Советий Ӏаьдал бахьан долаш тӀем тӀа лаьттача хана а партена юкъевахача хана а». Вешта аьлча, тӀом, Ӏоажал яйна, большевикий партена чӀоагӀа мутӀахьа саг хиннав Нагульнов, цудухьа кхаьча хиннаб цунга цу тайпара болх а. Цун куц-сибат довзийташ моттиг я романа тӀа. Иштта язду цох Шолоховс: «Из геттара бӀарг хьестача хозалца белгала веце а, хӀаьта а дагахьа юсаш хургьяр къонахчал дола цун хозал, нагахьа санна цун унзара мераӀургаш а бӀаргашка латташ дохк а децаре». Ше а дийцад Нагульновс ший вахара хьакъехьа. «Са да хьал долаш саг хиннав, зӀамига волча хана денз со Ӏомаваьвар боахам лелабе, цхьабакъда со цу гӀулакхаца сакъердалуш вацар вӀалла а, сона эшаш бацар из боахам. Визача сага вахар а биъ уст а бита, къел тӀаийцар аз, балха ваха...»

Нагульнови Давыдови цхьан новкъа баьнна нах бале а, царна юкъе а нийслу цкъаза шоайла раьза боацаш моттигаш. Масала, Нагульновс йоах Давыдовга: «Дукха велаш санна хет сона хьо, гӀадагӀилгаш даьха йоӀ санна, маӀача сагах вӀалла тара а воацаш». ХӀаьта а цар кхоачашдеш хиннар цхьа декхар дар, колхозаш кхоллар, наха паргӀато, болх бе а сискал яа а моттигаш хьаяр, мохк низ болашагӀа хургболаш. Иштта цар новкъост вар юртсовета кулгалхо Размётнов Андрей Семёнович. Ше хержа никъ бахьан долаш, дукха хало, сагото кхоач цунга. Гремячий Логе Подтёлкова отряд йохаяьчул тӀехьагӀа, цӀечарех дӀакхийттача Размётновцара чӀир лехаш, кӀайча казакаша цун сесаг, сийдоацача йоаккхаш, хьувзаяьяр. Из ерригача юрта дӀахайнадар, шийна даь эхь ла ца могаш, Евдокия кхий чу хьалъоллаеннаяр. Кхаь дийнахьа молаш, велхаш хилар из. ЦӀи техар из хьалъоллаеннача кхийнах.

Юрта а, колхоза а, партена а доал деча наха духьаллаьттар а бар боккха а тийшаболх боаллаш а низ. Романа тӀа гу вайна кердача Ӏаьдалца а цун наькъаца а барта бахка ца тугаш бола паччахьа заман нах. Царех ва Александр Анисимович Половцев. КӀайча эскара эпсар, есаул. ЧӀоагӀа къиза саг хиннав из. Цо диг дийтте вув Хопров, цун сесага Марьяй баге кулга пӀелгашца йоаттӀаю. Цун а ба ший новкъостий: Вацлав Августович Летьевский, хорунжий. Аьрда бӀарг теӀа ногӀараш долаш бар цун, бӀарга кӀалха хобаденна цӀока дар, гуйранара гаьн тӀара гӀа мо. Иштта царца вар императорски эскара подполковник Казанцев, подхорунжий Марьин, кхыбараш. ЧӀоагӀа духьаллат уж кердача Ӏаьдала. Романа кертера ши турпал Давыдови Нагульнови ла цар карах, уж лувцача хана.

Дикка моттиг дӀалоацаш да романа тӀа кхалнаьха сурт-сибаташ. Царех цаӀ я Глукерия (Глушка), из Нагульнова сесаг хиннай. Бакъда из мар везаши цунах тийша хӀама долаши хиннаяц из хьагучох. Цкъа Рваный Тимофейца «дуне дуаш» я из. ТӀаккха Давыдовга догдаха йолалу. Амма Давыдов цун пара бацар. Цунна бала бацар колхозаца, лаьтта ахарца, ялат дӀадерца. Ший дега ма хетта яха гӀерташ саг яр из. Цудухьа йоах цо Давыдовга: «Тоъаргда хьона маькхах а колхозах а дувца. ХӀанз дувца дезараш уж дац. Хоалой хьона мишта хьаж йоагӀа миха тӀарча къонача гӀаьнах?» Безам, безам, вӀалла из хьал ца юза безам ба цунна эшар. Цхьаькханахьа а йоах цо Давыдовга: «Сай безам болчча лела Ӏемай со! Шун цӀий мукхдиад, сов дукха гӀулакхаш долаш, воча пхьегӀаца дега а йӀайха хилац». Нагульновцара къаст из, цхьацца гаргара нах болча яьхе, Шахты яхача шахьар тӀа дӀайода.

Къаьстта хьоахаве веза аьнна хет сона воккха саг Щукарь. Из дукхагӀча даькъе кхай тӀа болх берашта хий, даар лоаттадеш ва. Бакъда беррига къаман сакъердам, белам шийна чулаьцаб цо. Цу халача ханах йолча романа юкъе из нийсваларо, безаме хетийт йоазув, дезадолийт. ВӀалла дагадоацаш дола хӀамаш хьадеш ва Щукари цун бодж Трофими. Из вар Давыдов юрта венача хьалхарча дийнахьа, кхалнаьха кӀай шуба а йийха, цунца бегаш беш хиннар. Мехкарех «бордюраш» аьнна цӀи тиллаяр цо. Цхьан хӀамах дувцаш цо йоах: «Бов гударгах тохе а, гударг бовна тохе а, чаккхе-м цаӀ хургья». Нагульновга йоах воккхача сага: «Массахана а укх ӀайгӀарашка валла везаш-м вац со, царга маьре вена а мичав со». Нагульновс яхачох, говрашта худар хьаде ховш веце а, доккхача гӀулакха тӀа ваха уйла-м я тха.

Тайп-тайпара беламе моттигаш кхы а нийслу цунца. Царех цаӀ ювзаенна я цунах Щукарь аьнна цӀи тилларца. КъонагӀа волаш, цун бордах тоссаденна хиннад чкъаьрий доаха зӀак. Цу хана денз, Щукарь аьнна цӀи дӀаяхай цох. Цкъа ахархошта кийчдаьча дуача хӀаманца, пхьида ког корабаь хиннабар. Яа хӀама кийчъе хий хьаэцаш, цу чу нийсъеннаяр пхьид. Щукара ший пхьид а тӀехьа хьакхехкадаь хинначох тара да из. Ше къавеннилга кхетадеш ва къоано. «Э, Макарушка, сох пхо булургбац, пайдана а болаш. Уйча дӀакхачале иттазза Ӏиршинг а доал сога, пхезза мераж дӀаяккха отт», - йоах цо Нагульновга.

Кхы а дукха, сакъердаме турпалаш ба романа тӀа, къаьстта тамашийна хоза, беламе ба цар мотт. Масала, Марина Терентьевнас Любишкинга йоах: «Хьо моргаш цаца чу лийсаб, сайна тӀагӀолла тӀех а кхийсаб». Къаьстта зокх болаш да Ушаков Дементе Акимага оалар: «Говза-м ва хьо, бакъда бугӀал говзагӀа-м вац. БугӀан мотт ший цӀоган кӀалха дӀакхоач, хӀаьта хьона иштта могаргдацар».

Колхоз вӀашагӀйолл, бакъда наьха цӀий Ӏодода массехказза из болх чакхбалале. Юххера, кердадар котдоал, ширача Ӏаьдала никъ чакхбалац. ТӀеххьара а колхоза кулгалхо хул Майданников Кондратах, партячейка секретарь хул Размётнов Андрейх. Дика колхоза ахархой а дукха ба йоазон тӀа. Царех ва ТОЗа (лаьтта оахачар цхьанкхетар) председатель Аркаша Лосев, Антип Грач, Бесхлебнов Аким, Иван Аржанов, Вершинин Николай, воккха саг Агей. ТӀехьарвар Ӏатта тӀехьаудаш, сахаьда ла, ший шод бейоалла кулг дег тӀа дилле.

Роман йийша боацача наха, ахархой вахар сагота хета мег. Бакъда из йоазув деша волавеннар, цу дешара тӀераваккха хала хургда, аьнна, хет сона. Иштта говза кхелла да из а кхыдола а Шолохова йоазош.