Лораша гӀо даь, чехка верзавир со. КхоалагӀа тайпа зулам дала а тарлу царех, уж харцахьа-бакъахьа арадоахаш хуле, мотт кегабу цар, вӀалла хьона ца меттача беса. Цу хьакъехьа да тахан са де безам болаш дола къамаьл. Дукха ха йоацаш (2021 шера) Москверча «ТПК «Центробланк» яхача издательстве кепа теха арадаьннад «Ономастикон Ингушетии» яха книжка. ГӀалгӀай тайпан цӀераш, хиний, хьастий, гӀалай, юртий, министерствай цӀераш, иштта кхыяраш я цу тӀа дӀаязъяь. Хаттар отт из дешача сага хьалха: «Фу уйла йолаш, арадаьккха да из книжка?» Наха уж цӀераш йовзийта, царга уж нийса язъяйта лаьрхӀа хиннаб аьнна хет сона цун автораш. Цу тайпара уйла шоай хилча, цу книжканна корректор хӀана оттаваьвац цар? Из цаоттавар бахьан долаш, автораша Ӏоязбаьча тайпара гӀалаташ долаш, арабаьннаб бувцаш бола болх. Цаоттавара бахьан а кхетаде хала дац. Нагахьа санна грамматика дика йовзаш вола корректор цун хиннаваларе, авторий «самодеятельность» чакхъяргьяцар.

Цудухьа дешийтадац цар из гӀалаташ тоадергдолча сагага. Уж цу тӀа, цхьан нохчий артиста яьхача тайпара, «дукха а бес-бесара а да». Эггара хьалха са белгалдаккха безам ба, наха даьча балхех пайда а эцаш, уж шоашта хьатӀа а яздеш, книжка арадаьккха хилар. Вайна массарна ховш да, СулеймановгӀар Ахьмада «Нохч-ГӀалгӀай топоними» яха диъ книжка арадаьккха хиннилга. Уж арадаьнна Кукале ха а я. Цар тӀа йолаш я гӀалгӀай юртий, хиний, хьастий, гӀалай цӀераш. Сулеймановс хьийга къа да из.

Дахкилганаькъан Шукрес арадаьккхадар «ГӀалгӀай тайпан цӀераш» яха книжка, уж малагӀаш я, эрсий а цхьадолча даькъе гӀалгӀай а меттала мишта язъе еза хьахайтар цар. ГӀалгӀай меттала тайпай цӀераш мишта язъе еза дувцаш, массехк шу хьалха йоккха статья араяьннаяр «Сердало» газета тӀа. Цо довзийтар гӀалгӀай, нохчий, эрсий тайпан цӀераш гӀалгӀай меттала мишта язъе еза. Из статья язъяьр со вар. Вешта аьлча, наха даьр шоай доаладерзадаьд книжка яздаьча наха. Цун цхьа автор Коазой Нурдин воацаш ва, З. Х. Киева яхар малий сона хац. ПхелагӀча классе Ӏомадеш дола кӀиран денош, цхьацца таьрахьаш, хьалха арадаьккхача дошлорга тӀара хьаийца къамий, моттигий, паччхьалкхений цӀераш, министерствайи комитетийи цӀераш а я укх тӀа. БӀарчча хьаийцача, боккха гӀурта ба. Наьха телефонаш а дӀаязъяьяларе, кӀезига-дукха телефоний справочниках тара а долаш, наха накъа а доалаш, книжка хила мегар цох. Къаьстта цу тӀа харцахьа даьр да, гӀалгӀай метта бокъонаш (правила) лора ца еш, шоай безам бар хьадаь хилар. Къаьстта а из доагӀаш да орфографе гӀалаташта. Даггара дӀадувцаш латт, дешара книжкаш тӀа яздаь да «гӀалгӀай меттала кӀаьда хьарак (ь) кӀаьдал белгалъеш дац, из къоастора кӀаьда хьарак санна лел», яхаш. Тайпай цӀераш язъеш, из вӀалла теркал а даьдац автораша. ХӀана? Коазой Нурдин историк вар, цо гӀалгӀай мотт кӀоарггачара Ӏомабаьб аьлча, теша хала да. ХӀаьта Киева фу дешар дийша я сона хац. Нагахьа санна гӀалгӀай мотт Ӏомабеш, ховш ше яле; цо хӀана аьннадац харцахьа хӀама ма де, иштта хила йиш йолаш дац ер. Цудухьа цхьайола тайпан цӀераш кӀаьда хьарак долаш язъяьй: Ӏахильгнаькъан, Эрсельгнаькъан, Нальгнаькъан, ЧӀимхьильгнаькъан, ЦӀунтольгнаькъан.

Нагахьа санна — наькъан яхача суффиксаца язъеш тайпан цӀераш яле, цунна хьалха «а» язде деза. Ӏилманхоша тайпан цӀера хьалхара дакъа ЦӀера дожаре увттадаьд. Иштта хилча, хаттар оттадеш, ала деза, «мала наькъан ба уж?» Из харцахьа да. Хаттар «хьан наькъан ба уж?» аьнна оттаде деза. ТӀаккха хьалхара дакъа Доала дожаре отт, цу дожаре отте, суффиксан хьалха «а» язде деза. Книжка автораша из болх, бӀаргаш дӀа а дувшадаь, бича санна ба. Цхьайолча тайпан цӀерашка «а» яздаьд, цхьайолчарца яздаьдац. Массехк масал доаладергда вай «а» долаш: Арсанаькъан, Балханаькъан, Банханаькъан, Берсанаькъан, Гарданаькъан, Гасанаькъан, Геласханаькъан, Доданаькъан, Дуданаькъан, КацӀанаькъан, Къозанаькъан, Пхьарчанаькъан, Таймасханаькъан, Темарханаькъан, Хьулахой, ЧӀасанаькъан, Чопанаькъан, Чоранаькъан, Шовланаькъан, Янарсанаькъан. Вожаш «а» доацаш язъяьй: Абаьднаькъан, Олмазнаькъан, Эстамарнаькъан, Батайнаькъан, Биймарзнаькъан, и. кх. дӀ.

ЦаӀаш цхьантайпара, вожаш вокх тайпара язъе йиш яц, цхьатарра хила деза тайпан цӀерий язъяр. ХӀаьта дунен тӀа гӀалгӀаша ца оалача беса ийрчаяьхай царех цхьаяраш. Цхьан гӀалгӀачо аргдац Букнаькъан (Боковы), Бурнаькъан (Боровы), Опнаькъан (Опиевы), ТӀумнаькъан (Томовы). Цу тӀехьарча тайпан цӀерах массехк дош аргдар аз. Магасе НТРК болх беш ва БӀарахой зӀамсаг, Томов тайпан воккха саг хьа а вийха, телепередача ше еш, цох ТӀоманаькъан аьле тайпан цӀи йоаккхар цо (уж а БӀарахой лоархӀаш ба). Нагахьа цо из харцахьа оалаш хиннадаларе, воккхача сага хьатоадерг ма дарий. Цхьаькха цхьа тайпан цӀи хьоахае безам ба са. Ӏаьласханаькъан (Алисхановы) нийса ца язйича санна хет сона. Карт мара юкъе йоацаш, вай Сибрера цӀадаьхкачул тӀехьагӀа, тхона лоалаха ваьхав вувцаш вола Аласхан. Сона а дика дагавоагӀа из, цох наха цӀи мишта йоаккхар а хезад эзарзза. Цудухьа нийса язъеш хилча, из тайпан цӀи Аласханаькъан аьнна язъе езар. Ганенаькъан а шин тайпара язъе езар аьнна хет сона. Хаьлхарбараш Мужахой лоархӀаш ба, цар тайпан цӀи Ганенаькъан аьнна язъе еза. ШоллагӀбараш Ӏарчакханаькъан ба. Цар тайпан-да Гени яхаш хиннав, цудухьа нийсагӀа хургдар аьнна хет сона Гененаькъан аьнна яздича. Йоазанхочо Матенаькъан Ӏаббаса яхачох, Поалангхой (Полонкоевы) аьнна язъе еза из тайпан цӀи. Хетаргахьа, из тайпан цӀи язъеча наха къоастаде деза нийсадар малагӀа да, харцахьардар малагӀа да. Книжка тӀа денна электронни адрес а да, хӀаьта Магасера Ӏоахарганаькъан ЧхьагӀа цӀерагӀа Ӏилма-тохкама институт а сел гаьна яц, 20 минута хьалкхоач цига Наьсарера а Сурхо тӀара а. Пхьугой, КацӀанаькъан, Тийрканаькъан, Хадыжнаькъан, Цокъенаькъан, Хосботнаькъан, Хаьшнаькъан а нийса яц аьнна хет. Иштта оал уж дӀаоалаш хилча: ПхьогӀой (Пугоевы), КӀацанаькъан (Кациевы), Тирканаькъан (Теркакиевы), Хьадажкъанаькъан (Хадажевы), ЦӀокъанаькъан (Цокиевы). Буро чурча техникуме балха волаш, соца цхьан классе деша ваьгӀа ва Мухтара Ювсап. Цунга шийга дӀахаьттача, ЦӀокъанаькъан нийсагӀа да, аьнна, сай лергашта хьахеза ва со. Хосбот яхаш, маӀача наьха цӀи яц вай къаман, Хоасбот я, цудухьа тайпан цӀи а Хоасботанаькъан (Хосботовы) язъе еза. Хьаьша яхача дешах хьахиннай Хьашанаькъан яха тайпан цӀи, цунна хьалха «хь» яха алап дилла деза, духхьал «х» дилла ца Ӏеш. Тирк яха дош Оздоев Рамиса «Орфографе дошлорга тӀа» «й» доацаш яздаьд, тайпан цӀи а язъе еза из доацаш, Тирканаькъан аьнна. «Сердало» газета редакце со болх беш волаш, цига керттера редактор вар Тебоев Тухан. Цу хана а цул тӀехьагӀа а цӀаккха из тайпан цӀи Тебойнаькъан аьнна язъеш яйнаяц сона. Массане е Тебой Тухан оалар цох. Из моттиг а къоастае езаш я аьнна хет сона. Укх вай дувцача книжка тӀа яле а, бакъда Дахкилганаькъан Шукрес даьча, тайпан цӀерашта хетадаьча йоазон тӀа Дазариев яхаш тайпан цӀи яц, Дзариев-м шозза а я цу тӀа. ГӀалгӀай меттала царех Дазарнаькъан аьннад. ГӀалгӀаша-м Заренаькъан оал царех. Халкъа поэт хиннача Вышегуров Мухьмадаца «Сердало» газете болх беш ха яьккхай аз, хӀара дийнахьа дӀа чу-хьа чу а долхаш, бе-беча дешай хьакъехьа дагадувлаш. Шоай тайпан цӀи эггара хьалха гӀалгӀай меттала язъе волавеннар из вар. Цо оалар, шоаш Вешагури яхача гуржех хьабаьннаб. Цу дешаца «г» яха алап гу вайна, цул совгӀа Вешгаранаькъан а «г» долаш яздора цо. Бакъда Мухьмад дӀаваьнначул тӀехьагӀа, цунна юкъе «к» дехка баьннаб цар шоай тайпан нах а. Из дош а да, къоастаде дезаш. Дахкилганаькъан Шукрес из тайпан цӀи Вешагурнаькъан аьнна дӀаязъяьй.

Цхьайола тайпан цӀераш юкъеюташ а, моттигаш нийсъеннай. Масала, книжка тӀа еннаяц Шакренаькъан (Шакриевы), Эсенаькъан (Эсиевы), Бабакенаькъан (Бабакиевы), Бидойнаькъан (Бидоевы), Батаканаькъан (Батакиевы), Бехой (Бехоевы), Бурсаганаькъан (Бурсаговы), ГӀазгиренаькъан (Газгиреевы), Маматанаькъан (Маматовы) яха тайпан цӀераш. Кхы а дукха я уж, ерригаш йийца варгвац.

Книжка кхыдола доакъош а дац кхы дикагӀа. Масала, вай юртий, гӀалай цӀераш язъеш а; орфографеца дувзаденна гӀалаташ даьд. Хьожаргда вай царга. Эггара аттагӀа йола Наьсар -Керте нийса язъяьяц. ЦӀера дожаре латташ а иштта язъе еза из, Наьсар-Корт а ца яздеш. Нагахьа санна хоатте:

-Фу моттиг я ер?

ГӀалгӀай мотт ховш волча сага аргда:

-Наьсар-Керте я.

Наьсар-Корт аргдац цо, ишта оале е гӀалгӀай а ерсий а мотт хилац цох. Алтий-Юрт язде деза, Аьлте-Юрт ца яздеш, ЦӀера дожаре ГӀаьзе-Ков да из, ГӀаьзе-коа а доацаш. «Сердало» газета редакце болх баьб аз 80-ча шерашка. Цу хана цига бар вай къаьна журналисташ, таржамхой. Цар массане ши «кк» долаш, язйора Эккажкъонгий-Юрт яха цӀи. Иштта латт из Оздой Ӏадразкъий ИбрахӀима дошлорга тӀа а. Цхьа «к» дӀадаккхара фу маӀан да сона хац. Царел дикагӀа мотт ха гӀертилга хургда-кх из. Нийса-м дац. Тайпан цӀи язъеш Заьзигнаькъан яздаьд, юрта цӀи язъеш — Заьзгакъонгий-Ков. Иштта дале, тайпан цӀи а язъе езар Заьзганаькъан аьнна, тӀаккха сага Ӏоттар ергьяцар. Дабе-Юрт яздеча хана, хьалхарча дешадаькъе «а» дехк вай, бакъда Дахкилганаькъан Шукрес яхачох-м цу сага цӀи Доба хиннай. Цхьачар «е» яздеш а нийслу (Деби-Юрт), из моттиг а хьанийсъе еза. Шолжа районе я Чимульга яха юрт. Цох ЧӀималх аьннад. Сона вовзаш цхьа зӀамига саг вар цигара, цо даим Чамалха оалар цох. Хетаргахьа, иштта хила а еза цу юрта цӀи. Шеко дӀаяккхар духьа, цига бахача нахага кхы а хатта йиш йолаш ма дий из-м. Берд-Юрт, Эбарг-Юрт яхача дешашка, царех тара долча кхычарца хьалхарча дешадаькъан чаккхенга «а» латта деза, хӀана аьлча уж Доала дожаре латтандаь, Ӏаьлий-Юрт, ТӀой-Юрт, Мочкъий-Юрт санна. Книжка тӀа уж ЦӀера дожаре оттадаьд. ГӀажара-Юрт цхьоален таьрахье еннай.

Вешта аьлча, цхьа гӀажар хул-кха тӀаккха цига ваьхар. Даим а ГӀажарий-Юрт яьхад цох, хӀанз хувца ца хувце. Профессора АлироевгӀар ИбрахӀима яхачох, гӀажарий азейрбайджанцаш ба; гӀалгӀай Ӏилманхоша царех иранцаш аьннад. Мичча беса дале а, цхьоален таьрахье хила йиш яц юрта цӀи, дукхален таьрахье хила еза. Яндакъонгий-Юрта духьала Яндиево латт, цул тӀехьагӀа къовларгашка (Дачное) оттадича а харцахьа хургдацар аьнна хет сона, цунгара дӀа мел ийккхарий а ма яьхайий эрсий цӀераш. «Ӏаьржахи — Чернореченское» яздаьд. Из эрсий меттала нийса яздаьд, бакъда гӀалгӀай меттала нийса дац. Ӏаьржахи яхача деша таржам дича, цох чёрный ствол (черное дерево) хул, цудухьа тӀехьа «й» (йот) долаш язде деза из, Ӏаьржахий аьнна.

Шовдай, хиний цӀераш харцахьа язъяр а дикка теркалде деза аьнна хет сона. Дукха гӀалаташ ду газеташ тӀа, журналаш тӀа, книжкаш тӀа царца дувзаденна. Лакхе хьоахадаьча беса, «ь» хьарак дехкар харцахьа да, хиний цӀерашца гу вайна цу тайпара моттиг. ГӀалгӀай меттала Кен яздаьд Сурхо тӀарча хих, эрсий меттала Конч яздаьд. Цу хин гаьна йоацаш йоаллача школе балха хиларах, балха деношка цунна юххегӀолла шозза тӀехвувла вийзав са 1998-ча шерагара таханарча денга кхаччалца. Хин йисте кхаьчача, деша йиш я улга тӀа даь йоазув «р. Кенч». Конч мишта хиннад цох? Цу хаттара жоп лургдола саг лаха веза. Цу тайпара саг кора ца воагӀе, Кенч аьнна йита еза бӀаьш шерашка денз хьайоагӀа цӀи. Тирк яхача цӀерца йот язде дезац. Цох лаьца аз дийцар лакхе. Шолж яхача хин тӀехьа «а» язде дезац, Шолжа аьнна. Эса яха хий массаза тӀехьа «а» долаш язде деза, кердача книжка тӀа из Эс аьнна деннад. Хьасташ яздеш а, цхьацца кхоачамбоацараш далийтад. Амнат-хьаст нийса яздеш хилча, Амната-хьаст язде деза; Дербичча-Хьаст — Дербича-хьаст, Декъий тувс-Хьаст — Декъий тувса-хьаст, Дир-хий — Дира-хий, КовтӀара-хьаст — Ков тӀара-хьаст, Мелча хитӀа — Мелча хи тӀа, Пхьедолчара хьаст — Пхье долчара — хьаст, Фоной-хьаст — Фонай-хьаст, Ӏаьли-хьаст — Ӏаьлий-хьаст, Ӏаьржа-Дукъара хьаст — Ӏаьржача дукъара-хьаст, Ӏуми-хьаст — Ӏуме-хьаст.

Археологеца ювзаенна моттигаш ювцаш да книжка цхьаькха дакъа. ДештӀехьенаш хьахетта язъяьй. ГӀалгӀай метта грамматико йоах: дештӀехьенаш массаза къаьста язъе еза. Массехк масал доаладергда аз книжка тӀара, гӀалаташ дикагӀа гургдолаш: БурувкӀалхара —Буро кӀалхара, СурхотӀара — Сурхо тӀара, Наьсар-Кертера Ӏема духьален ор — Наьсар-Кертера тӀема духьален ор ( оагӀ. 55), импортни алапаш юкъе дола дешаш да 61, 62, 65 оагӀонаш тӀа.

Паччахьалкхен комитеташ а нийса дӀаязъе хайнадац. Масала, «Следственный комитет Российской Федерации по Республике Ингушетия» — «Эрсий Федераце ГӀалгӀай Мехка гӀолла йола тахкара комитет». Цкъа-дале, эрсий мара еций из федераци, кхыча къамаша фу де деза? Уж хьоашалгӀа даьхка да мотташ, хиннаб мотт сона автораш. Эрсий яхача деша когаметта Россе е Российски яха дош хила дезар. Фуд цу комитета тохкар? Цох хӀама аьннадац. Цудухьа «тахкара комитет» яхача дешашта хьалха «зуламаш» яха дош тӀатоха дезар. Къаьстта дукха гӀалаташ даьд 82-ча оагӀон тӀа. Ӏоахарганаькъан яха тайпан цӀи хьалха «Ӏ» доацаш язъяьй — Оахаргнаькъан, Современник — Цхьанханархо аьнна даьккхад гӀалгӀай меттала, заманхо ва из. Байсаранаькъан 17, 82-ча оагӀонаш тӀа; Малсаганаькъан 25, 82-ча оагӀонаш тӀа тайп-тайпара яздаьд. Эса яхача хин цӀерца 49, 82-ча оагӀонаш тӀа шоззе а гӀалаташ даьд.

Дукха гӀалаташ даьд книжка тӀехьарча доакъошца а. Къаьстта а цецвоаккх Москва — Москб аьнна яздаь хиларо (оагӀ. 98). ХӀаьта деной цӀераш язъеш а гӀалат даьд. Нагахьа санна шинар яха дош тӀехьа «а» доацаш хуле, цох тёлка хул. ТӀехьа мукъа оаз оттайича мара хилац цох вторник — шинара. Книжка тӀа вторниках тёлка даьд, и. кх дӀ. Белам а белхам а шийца болаш да сварка яхача эрсий деша даь таржам, цох «тувсаш вӀашагӀхоттар» аьннад. Со сакхетарг хилча денз, боккхача наха оалаш хезад сона, лотор яха дош (саг лотор деш воалл). Нийса дӀаала мегаций из, дунен чу доацар дагадоха а ца гӀерташ. Из ала йиш я «берий ков» яхача дешай маӀанах, «детский сад» аьнна даьд царна таржам, ховш да моцагӀа денз цох «берий беш» оалилга. Машена чу доагам чудотташ хулий (84 оагӀ)? Доагам ожог ма йий, эрсий меттала аьлча. Доагам а ца оалаш, «доаго даьтта чудотта моттиг» ала деза-кх цох.

Дукха ахча а доадаь, арахийца книжка адамашта го, царга дӀакхачийта йиш йолаш дац. Цун авторашка хаттар да са: мотт кегабе аьнна оттадаьд оаш ер? Коазой Нурдин воацаш ва, цу хаттара жоп дала дезар я Кийнаькъан З. Боккъал ма баккха вай мотт ийрча, ма леладе шоашта цаховр, къаман зулам далар мара, цох хьабала пайда бац.