Дунен халкъашта юкъера йоазанхой ди
Къаман деша говзанчаш
Вай къаман каьхата мотт хьахилале, ший йоазанхой болаш, цар кхелла говза бе-бе литературан жанраш а йолаш, къам да вайдар. Цунна дола тешал лаха дукха гаьна ваха везац. Эрсий йоазанхоел вогI ца яздеш, цу меттала йоазош кхоллаш хьавенарех ва Гойганаькъан Сипсой Iаддал-Хьамид. Эрсий меттала цо уж язъяра бахьан да, багах дIабувцаш бола мотт мара, каьхата мотт хиннабац цу заман чухьа гIалгIай къаман. ХIаьта цо ше даь йоазош хозача эрсий меттаца даьд. Царех я цун «Сомавалар», «Жан-Гири», «Серго» яха повесташ; «Лоаман йоIа дайна гIа», Нана-есар" яха дувцараш, кхыдараш. Цул совгIа, дуккхача эрсий цIихезача йоазанхошца хьоашал долаш, гIулакх доагIаш хиннав Гойганаькъан Iаддал-Хьамид, царех цаI хиннав Булгаков Михаил. Кхыча дешашца аьлча, вай йоазанхой каьхата мотт хьа а хилале кхоллабенна хиннаб. Къаман вахара кизга да литература. Из кхоллаш волча сага, ше вахаш йолча заманга хьежжа, дувц ший къамах, цунна нийслуча халонех, цун дикагIболча къонгех а мехкарех а. Ший заман сурт-сибаташ да Гойганаькъан Iаддал-Хьамида вайна довзийтараш а. Масала, «Сомавалар» яхача повеста дика гойт, къеча сага цхьаккха тайпара бокъо а лерхIам а ца хиннилга. Хьал дар мара лоархIаш хиннавац юртдас, моллас, лора, кхыметтел юртахоша а ишколерча хьехархоша а. Из цу заман сурт, ийрча оагIув я. Бакъда цу тайпара, нах баха ца буташ йола, новкъарле еш йола оагIонаш дукха хиннай хьалхарча заман чухь. Из гу вайна, цун «Лоаман йоIа дайна гIа» яха дувцар Iодийшача. ЦIагIа чулийлхе, бага пахашк елле, йодайий дIахьу йоI. Къоаналла валавоаллача сага йодаяьй цар из. Из къоано ве а вийна, йод из. ГIа дар йоIа иштта дайнар, бакъда йоазанхочо говза хьахьекхад бокъонца дола лоаман кхалсага вахар, вешта аьлча, йоIа дайна гIа санна. ХIаьта «Нана-есар» яхача дувцар тIа гу вайна, мел ийрча Iадат хиннад кхалнах есаралла кхувлар. Дувцар тIа ювцаш йола Нана (йиIий цIи я из) есаралла йоалаяь кхалсаг я. Ший мохк дагабоаллаш, ди тIехьа гIеллуш, цамогаш хиле ла из...
Гойганаькъан Iаддал-Хьамида кхыдола йоазош а да, заман бакъдолча хIамашца дувзаденна. Иштта я Жан-Гирена, Серго Орджоникидзена хетаяь повесташ а. Ший уйлаш дIайовзийта никъ лийхаб йоазанхочо, гIалгIай метта цу тайпара таро йоацилга (йоазув доацилга) хайча, эрсий метта гIонца даьд цо из. Иштта хиннаб вай литературанна эггара хьалха лард елларех хиннача Сипсой Iаддал-Хьамид вахара, кхоллама никъ.
Цо а царех тарра кхычар а дIаболабаь литературни никъ дIахо дIабихьаб советий зама яьнначул тIехьагIа, гIорбаьнна хиннача вай йоазанхоша, каьхата мотт кхоллаш, дегIабоалабеш къахьийгача наха. Эггара хьалхагIа царех цIи яккха езар ва Малсаганаькъан Кураза Зоврбик. Цкъа-дале, литература хьадеш йола бийдал хьакхеллай цо, из ва йоазон дá, шозлагIа дале, ше а воккха йоазанхо, публицист хиннав Зоврбик.
Къаман драматургена лард йоллаш, шиъ пьеса язъяьй цо, «ЙоI йодаяри», «Пхьаи». Цо дита уж йоазош, вай драматурге юхьиг хинна ца Iеш, дерригача къаман литературн а беркате юхьиг хиннай. Уж пьесаш язъяь бIаь шу гаргга ха яле а, цар лоархIам тахан а байнабац. Мехкарий удабар а тахан долаш да, хьалха мо дукха деце а; пхьенаш лехилга а каст-каста хаза йиш я. Цудухьа тIехьадисача Iадаташца къовсам лоаттабар лоархIаме моттиг я вай къаман а мехка а вахаре. Из бахьан долаш, уж пьесаш Iомаю тахан ишколан 9-ча классе. Царна тIехьа вай къаман литературанна юкъеяьхкай Малсаганаькъан Оарцхой «Салихьат», Малсаганаькъан Дошлакъаси Оарцхоси цхьана язъяь «Керадача новкъа», Базорканаькъан Идриса язъяь «Тамара», иштта кхыяраш. Цу йоазанхой а тIехьа тIабоагIарий а цу тайпара йоазош де йиш хургьяцар, наьна метта йоазув юкъедаьккхадецаре. Къаьстта а цун беркат гуш хул керда йоазанхой кхийча.
Наьна меттала массе тайпара жанраш кхолла карагIдоал царна. Тахан Кавказ оалача мехка дахача къамашта юкъе цIийдала дезаш дац вай, йоазанхой боацаш е уж во болаш. Вай литературе миссел дика йоазош долаш литература да а дий-хьогI аьле хеталу, дIауйла йича. Масала, Базорканаькъан Идриса «Боадонгара» яха роман, Боканаькъан Ахьмада «Беке къонгаш», «ЦIийенна сайре» романаш лакхарча боарам тIа язъяь я. Из хов вайна, «ЦIийенна сайре» роман-газета яхача журнала тIа кепа теха хиннадаь.
ХIаьта «Седкъашта юкъе седкъа санна» яхача романа тIа мехкадаьттахой вахар дика хьагойтарах, йоазанхочоа еннаяр ВЦСПС преми. Деррига Ахьмада мел даь йоазош дувца, газет а тоъаргдацар.
Ший къаьстта а йоккха а моттигаш дIалоацаш да вай литературе Заьзганаькъан Бахьаудина, Осменаькъан Хьамзата, Ведажанькъан Ахьмада кхолламаш. Царех цхьанне тIа, Чахкенаькъан СаIида кхоллам тIа, саца безам бар са. Вай литературе эггара хьалхара роман язъяь саг ва из. Кхы мел йола романаш цул тIхьагIа язъяьй. Из я вайна массанена йовзаш йола «Дошо бIоагIий» яха роман. Цунна тIехьа кхеллай цо «Иштта мара», «Бертий бийсаш» яхараш. Уж книжкаш къаман исторена, вай таханарча вахара, къам Сибре дахьийтара хетадаь да.
Идриса СаIид прозаик хинна ца Iеш, драматург а поэт а хиннав. Цо кхеллай «Са кIаьнк», «Къонгаш бовча хана», «Жанхота вожар», «Асхьаб Бендер», «Террор» яха а кхыйола а пьесаш. Дукха книжкаш яздаьд, байташ юкъе йолаш. Царех да «ГIарагIураш», «Лаьттан хьаж», «Лаьттан гIовга» яхараш а кхыдараш а. Чахкенаькъан СаIид вай республике а цул арахьа а шерра вовзаш вола йоазанхо вар. Цу лостамагIа цунна гIо даьдар ше дийшача М. Горьке цIерагIча литературни институто, цига байзабар цунна дуккхача къамех бола йоазанхой. Таханарча денна йоагIаш я цо язъяь «Нана» яха байт:
Бера тара хет вай лаьтта,
Ага илли ала.
Бер мо делхаш гу вай лаьтта:
«Нана, оарцагIъяла...»
Из байт язъяь дукха ха я, бакъда тахан вай ханара йоазув санна я из, хIана аьлча къаьстта тахан гIо эшаш да вай даха лаьтта, цун бераш, истий, къоаной. Цу мугIараша дагабохийт Украине латта тIом, Туркий мехка, Шаьме доккха хатар хинна боахка нах.
Поэташ бувца доладеннадолаш, нийса хургдацар Янданаькъан Жамалдий, Iалбаканаькъан Жабраьила, Гаьгенаькъан Гирихина цIераш ца яьхача. Уж ба вай поэзен синпха беттаболийташ, цунга гIолла къаман хозагIйола уйлаш гучайоахаш, дуккхача наха дIайовзийтараш. Селханарчеи таханарчеи вахарий бувзамхо хинна дIаэттай вай литературе Жамалдий лоаца байташ, йIаьхаяраш цо яз а яьяц вIалла:
«ГIала ягIа, михца теркаш,
Яхача заман дийна теш,
Гув тIа дагIа малхара каша,
Тишденна, гIийла саготдеш.
Ше къоала деча санна теIа,
Маьтлоам тIа латт дохк.
Ер хиннаб са даьша сискал йиа
ЙIовхало йоаца миска мохк...»
Боккха безам ба литература дешарий Iалбаканаькъан Жабраила поэзеца. Аз дукха яздаьд цох лаьца. Цун сурташта кепа йийттай. Хьалха наха довзаш дацар царех дукхагIдараш. Тахан, дунен халкъашта юкъера йоазанхочун ди долаш, юха а хьоаха ца йича Iелуц со цун цIи. Айса хьалха цох даьча йоазон тIара цхьа дакъа дагадохийтаргда аз шоана: «Жабраил массаза къона волаш мара вайнавац вайна, гург а вац, хIана аьлча вайцара къасташ, цун дерригаш а даьнна хиннадац 28 шу мара.
Цудухьа цун книжка хьа мел эцача хана, цох дог лазаш, къахеташ эц аз. Селлара хоза уйлаш йолаш хиннача цунна Дала язъяьр ма лоаца ха хиннай, аьле хет; дукхагIа ваьхаваларе, ший къаманна ма чIоагIа накъаваргвар, цун сий доаккхаргдар цо. Ше къона хиннавале а, уйлаш, мотт хиннаб цун зиракабар санна. Боккхийча наха а дагадохаргдоацар, меттаца кхолла могаргдоаца сурташ кхоллаш чакхваьннав из, шийна егIа хиннача лоацача ханах. Цхьаволча поэта книжка деррига дийшадалале кIордадеш хул, бакъда Iалбаканаькъанчо яздаьраш иттаза деше, цхьайттазлагIа деша безам боагIаш да. ХIаьта бераша эггара дукхагIа, аттагIа Iомаеча, хозагIа ешача байтех я цо язъяьраш. Из ше-ше хьахулаш, цаховш нийслуш хIама дац. Поэта мотт бокъонца халкъа мотт, кхолла сурташ кхыча сага ца кхеллача тайпара кхелла хиларах да из иштта. Тема харжа а нахага ше фу ала воалл белггала ховш а хиннав поэт, хIара ший стихотворени язъеча хана. Цхьа кIезига лоархIам болча хIамах яздеш хиннадац цо ший дошо мугIараш, наха дукхагIа дагадоаллар, цар дукхагIа сатувсар хиннад цо хьехадер. Из, духхьал шийна мара ца гуча тайпара хоза сурт оттадеш, хьаала а хайнад цунна, моллагIча темаца дувзаденна дале а. Сенах яздеш хиннад цо дукхагIа, фу хиннад цо керттера лоархIар, сенна мутIахьа хиннав, малагIа хIамаш да цо къовсам лоаттабаьраш? Цун ши книжка (кхы язде кхийнадац цун вахаш йоаккхача юкъа) «Наьна кулгаш», «ГIалмисте» дешача хана, моллагIча сага хетадала тарлу, ткъаь бархI шу даьннача сага из миссел йола хозал кхолла хар ма тамаш я аьле. Наьнах, Даьхенах, ГIалгIайченах, тIемах, безамах, вахарах язде гIийртав поэт дукхагIа. Уж дешаш дувцаш, цо Iо мел язбаь мугI кхерий тIа даь йоазув мо мара, замаш дIаахарах дицлургдоацаш а довргдоацаш а да. Цун бахьанаш да, иштта хоза цул хьалха сага яздаьдоцилга, тIехьа тIайоагIача хана яздергдоацилга. Оалаш да поэташта юкъе яхь, хьагI, къовсам хул аьле. Царех хIаранена ше-ше дикагIа хет, ше даь йоазош говзагIа хет, кхычар даьрел. Дуккхача поэташа вувцаш хезав сона Iалбаканаькъан Жабраил, царех цхьанне цаховш а цох товргдоаца хIама оалаш хаза дийзадац са.
Массане цхьатарра дика поэт лоархIар цох, хIанз а лоархI иштта. Цар дуккха хIама Iомадаьд аьнна хет сона цунгара, тIехьа тIабоагIарашта а чIоаггIа накъабоалаш хургба цун кхоллам..." Укхаза юха а дагабохийта лов сона цо язъяьча «ГIалгIайче, хьо еза сона» яхача байтацара массехк мугI:
«ГIалгIайче, хьо еза сона,
ВоIа нана езаш мо,
Гаьна, гарга, диканна, вонна
Хьоца дакъа ду дего.
Еза сона гIалгIай лоаме,
ГIалай, вIовний бирса мохк.
Хьаьна наькхах Тирк докхош йоа
Беш-Лоам тIара хIара морх...»
Вай къаман дикагIболча поэтех цаI хиннав Гаьгенаькъан Аюпа Гирихан а. Из ше санна догцIена а, кIаьда а, наха тоам беш а яр цун байташ. Гирихан сона вовзар 1975-ча шера денз. Цу шера со Шолжа-ГIалий тIарча университете деша эттар. Дукха ха ялале, радиокомитете балха хиннача Гириханах са хьехамча а воккхагIвола новкъост а хилар.
Камаьрша а поэтий хулаш йола хьагI дагахьа йоацаш а саг вар из. Кхычар хоза мугIараш яздича гIадводар, ше уж яздича санна.
ХIаьта ше-м цо дукха яздаьдар кIоарга чулоацам, хьаькъал дола мугIараш; гIалгIай меттала санна, эрсий меттала а. Цунца цхьан кабинете болх бе бийзаб са массехк шера. «Со» аьнна воацаш, куралах-сонталах хIама доацаш саг вар из. Ше волча чувенача сага гIо-новкъостал де, нийса хьехам бала хьожар. ДагадоагIа, цунца дагабувла иха Хамхой Дауд, Новразанаькъан Макка, со а цу даькъе. Цо болх баь, тоаяь байт ший тайпара хулар, чулоацама а технически оагIорахьара а. «СелаIад» яхача журнала оагIонаш тIа кепа еттар цо, ше язъяьча а тоаяьча а байташта. Цу сахьате гуш хулар, цу тIа болх баьр, из тоаяьр Гирихан волга.
Каст-каста водар из ишколерча берашта, тайп-тайпарча къахьегама тоабашта хьалхашка къамаьл де а байташ еша а. Иштта вена хилар из Сурхо тIарча ийс шера дешача ишколе, кхыйолча моттигашка.
Цул хозагIа наьнах дош аьнна саг вайнавац сона. Еш вай цу тайпара, массехк мугIарах латта байт:
«Нанна везар
Ираз долаш хул,
Аьттув болаш хургда цо мел дер.
Укх дунен тIа
Ши малх болаш ва,
Наьна сибат дег чу леладер».
Аз тахан хьоахваьраш массехк йоазанхо мара вацар, бакъда гIалгIай йоазанхой дуккха дукхагIа ба. Дукха ха йоацаш йоазанхочо, политолага арахийцача «ГIалгIай 100 йоазанхо» яхача книжка тIа уж бIаьннега дIакхаьчав. Царна юкъе ба тайп-тайпара ханаш йола, таханарча дийнахьа боаца поэташ, прозаикаш, драматургаш. ХIаьта а вай дагалувц уж, дикача хIаманца, цар йитача хозача тIехьаленца. Тахан дIахозача бола йоазанхой даькъалабувца ловра укх цIайца — дунен халкъашта юкъерча йоазанхочун Денца.
