Журналиста вахара никъ

Царех вар Гадаборшакъонгий Осман, Озанаькъан Мурад, Мазенаькъан Микаил. ТӀехьарчун цӀи сона хеза, цо даь йоазош аз деша дукха ха яр, амма цунца къамаьл а деш, из сона дуккха тӀехьагӀа вайзар. 1981 шера дар из. Со хӀетта болх бе волалуш вар «Сердало» газета редакце корреспондент волаш. «Грозненский рабочий» яха газет Шолжа-ГӀалий тӀарча кепайоазон цӀен 4, 5 гӀаташ тӀа дар, ялхлагӀча гӀата тӀа дар «Сердало». Вешта аьлча, вӀаший юххе къахьегаш бар цу газетий а кхычар а кхоллама болхлой. Цудухьа хьалчу-Ӏочу ваха дукха ха езацар, нагахьа санна ваха везаш гӀулакх эттача. «Сердало» кабинеташка кондиционераш яхкацар, из бахьан долаш ахкан заман чухьа чӀоагӀа йӀайха хулар цар чу. НаӀараш дӀайийлле, болх бора дукхагӀа болча журналисташа. Шийна бовзаш бола нах болча вена, дӀаводаш волча Микаила бӀаргкхийтар сох. Эггара хьалха гуш вола со вовза лайна, чувера из са кабинете. Вахаш Наьсаре вар из цу хана, Шолжа-ГӀалий тӀа хьалвоагӀача хана кийчвеле, цӀенагӀа йола костюм тӀайийхе, галстук уллаш, бебоаллаш дипломат яха тӀормиг болаш хулар журналист. Иштта вар из сона гуча хана а. Бе-бе хаттараш дир цо сога, са вахарах цхьаццадола хӀама довза ловш. Наьсарера со волга хайча, геттара воаставелар журналист, дукха бегаш бир, сакъердаме хӀамаш дийцар. Беламедар дукха дезаш саг вар из, шийна а ховра наха сакъердам баккха. Иштта ший балхах а дийцар цо, кхаленашка балха вале а, редакце бетта цкъа-шозза хьалва везаш нийслу ший аьлар. Цул совгӀа, цхьацца кхетаченаш, лоархӀамеча дешашца, парте хьалхашка оттадеча декхарашца дувзаденна вӀашагӀкхетараш а хулар кхоллама болхлой. Цига белгалдоахар дӀахо де дезараш, дукхагӀа теркам тӀабахийта безараш.

Укхаза кӀеззига цун вахара наькъах, балхах дийцача бакъахьа хет сона. Мазенаькъан Джабраила Микаил ваь хиннав 1938-ча шера Нохч-ГӀалгӀай АССР Пригородни кхален Мочкъий-Юрта. Цун бералах, цу хана лайнача халонех дика дийцад цун йоӀа Лейлас, «Даьх дола дош» яха очерк язъеча хана. Хьожаргда вай фу аьннад цо Микаила бера ханах а дешарах а лаьца: «Гаьнарча 1944 шера, ялх шу даьнна кӀаьнк сталински замо «халкъа моастагӀий» аьнна цӀи ӀотӀайиллача ше санна болча нахаца ГӀибухерча Казахстана эггара кхерамегӀа йолча моттиге – Акмолински областе вигав. ТӀема шераш чакхдаьнначул тӀехьагӀа хиннача эрий дадача лаьтташка меца а шийла а хинна ца Ӏеш, сатоха хала долаш хиннай, хӀаьта а наха низ корош хиннаб дийна биса а дӀахо баха а. ЗӀамига Мазенаькъан Микаил ишколе вахав, эрсий меттах цхьа дош ца ховш. Хьалхара класс низткъало яьккхай цо, амма ишкол цо бухсоццаш Дошо майдилгаца чакхъяьккхай. Микаила геттара дукха книжкаш дешаш хиннад: дийнахьа а бус а. Нагахьа санна гаргарбараша, кӀерамаш ма кхоачаде, аьнна, лийча; цо бетта сердалах дешаш хиннад. Ишкол гаьнарча юрта хиннай. Цига ваха везаш хиннав аргӀешкарча новкъа гӀолла, шийла яле а йӀайха яле а ворхӀ километр дӀаи ишттал юхеи. Никъ-м удаш бе безаш хиннаб, хӀана аьлча когаш тӀа ювхаш хиннай устагӀан кхаькхах я нахьара маьчеш, уж а бийсан сага ца гуча хана казаха дӀакхессачара чуденача нахьарах яь хиннай. Уж маьчеш, ког боккха хиларга хьежжа, юха а юха а кога гӀаьхьа хургйолаш тега езаш хиннай. Цу хана Ӏомаяь, удаш лелаш санна йола оамал, даимленна йисаяр цунца. Воккха хилча-м шортагӀа лелар из, хӀаьта а спортивни болар деш бола нах хьагаргболаш хулар цун болар...»

ДӀахо Микаила вахар дукхагӀа дувзаденна хиннад къахьегамца, хӀана аьлча дезала юкъе цаӀ мара маӀа саг хиннавац. Бакъдар аьлча, цунна могарг а дацар кхалнахага ше кхоабийташ, царна балха хало еш ваха. Оамал яр цун иштта, халагӀдар шийна хьатӀаэца кийча волаш. Дезале кӀезига нах а хиннабац цу заман чухьа. Нана, ши йиша, маьре яханза ши даь-йиша... Цу заман чухьа вай эггара хьаькъал долаш бола нах а дикача балхаш тӀа хьежабеш хиннабац. Дуккхача гӀалгӀай цӀихезача наха цар сий дикка лохдеш дола балхаш деш хиннад. Дукха ха йоацаш сона дийцар; чӀоагӀа хоза куц-сибат, эздий оамал йолаш вола зӀамига саг бежӀу хургволаш балха дӀаийца хиннав, яхаш. Вай цӀадаьхкачул тӀехьагӀа парте райкома, АТП дикагӀа вола водитель а, цул тӀехьагӀа Наьсарен кхале эггара хьалхарча техстанце кулгалхо а хиннавар цох. Цу тайпара моттигаш дукха нийслуш а хиннай вай къамах болча, мехкахбаьхача нахаца. Даьла диканца, Казахстана столице баха дӀабаха аьттув боал цар дезала. Цига а кхы дукха аттагӀа хиннаяц зӀамигача сага кхел, из къахьегаш хиннав гӀишлонхой гӀонча волаш. Дешар-м хьалха мо мара, дуташ хиннадац цо. Вайна ховш ма хиллара, хьаькъале хила безам болча, дукха хӀама довза ловча, йоазув шаьрде гӀертача сага эггара чӀоагӀагӀа эша хӀама да книжкаш дукхагӀа дешар. Литературни мотт Ӏомабаь ца Ӏеш, литературни говзал а Ӏомае йиш я цу наькъаца. Иштта хила а хилар цун вахаре. Эрсий мотт харал совгӀа, цо геттара кӀоарга Ӏомабаьбар наьна мотт а. Цун вӀаштӀехьадоалар цу меттала байташ язъе, цхьацца Ӏилман балхаш де. Микаила язъяь берашта лаьрхӀа байташ а яр республикерча тайп-тайпарча кепайоазон тӀа араювлаш. Берашта еша а Ӏомае а атта яр уж, цудухьа еза а лора. Цу тайпара начӀал дола саг вахарера ший моттиг лаха гӀерташ хул. Микаила а корайоагӀа из. Из деша вода Карагандерча университета историко-филологически факультете. Цу хана волалу из газеташца бувзам лоаттабе, царна лаьрхӀа йоазош де. Цу тайпарча къахьегамца белгалвоалаш хьавоагӀаш хиннав из, 1962-ча шера денз. Цо кхеллача йоазошта, «ак» ца оалаш, кепа етташ хиннай «Казахстана бакъдар», «Ленински ноахал» яхача газетий оагӀонаш тӀа. Къахьегаш хиннав из Казахстана радио. 1962-1970-ча шерашка Микаила болх баьб, Карагандерча «КӀорбоахарий байракх» яхача газета керттера редактор волаш. Казахстанера цӀа, нах боагӀача хана ца воагӀаш, тӀехьагӀо воагӀа из. Вайнах цӀабаьхка дикка ха яьнначул тӀехьагӀа мара валац из укх мехка. Цхьайолча хана, цига баьха нах, гаргарчарна вӀалла мичаб ца ховш бахаш хиннаб; уж цига лайнача шелалах, моцалах моццагӀе байна дӀабаьннаб аьнна хеташ хиннад цар кхоачарбарашта. Цу тайпара моттиг нийсъеннаяр тха наьна-веший вахаре а. Из эскаре дӀавигачул тӀехьагӀа, цунцара бувзам хаьдабар тайпан наьха. Из мичав ца ховш, итташ шераш даьхар. Цхьан беркатерча Ӏуйрийна малав ца ховш вола саг вера тха нана йолча. Цо бенар тамашийна хоза хоам бар. Тха наьна-воша Караганде вахаш а милице болх беш а ва, аьнна, хоам баь; дӀавахавар из. Цу тайпара хӀама нийсдала тарлора цу хана. Цхьабола дезал тӀехьа боагӀар шоаш баьча, даьй тӀехкаш йоахкача лаьтта. Иштта дукха гайна вера Джабраила Микаил а. 1971 шера денз 1993 шерга кхаччалца, Нохч-ГӀалгӀай республике эггара хоатташ долча газете къахьийгар цо. Из дар, аз лакхе белгал ма даккхара, «Грозненский рабочий» яха газет. Цу хана йоккха деша говзал йола кхыча къамех бола журналисташ бар цу редакце къахьийгараш: керттера редактор Дмитрий Безуглый, Лазебный, Беловецкий, Калита, Мусатов, Левин, Журавлёв, Сергиенко, Катышева, фотокорреспондент Батчаев, кхыбараш. Царна нийса болх бе воккха говзанча хила везар, хӀаьта Микаила из карагӀдоалар. Беррига болх эрсий меттала лелабойя а, ший наьна мотт бицбеш вацар из цӀаккха. Шаьра бувцарал совгӀа, цу меттала йоазув де а вӀаштӀехьадоалар цун. Кхычарна из дӀахьеха могаш а вар. Цун йоазошта юкъера айса йийша цхьа моттиг йицлуц сона цӀаккха. Ишколерча сай дешархошта а дийцад аз цох лаьца дукхаза, цар безам наьна метта тӀаоза ловш. Цкъа тика чу чуваха хиннав Микаил, шийна эша цхьацца хӀама эца дагахьа. Тика чу лаьттар кхувш йоагӀа, ишколе дешаш хила тоам бола йиӀиг хиннай. ДӀахьежача тархен тӀа хӀамашта юкъе латташ хиннад кӀерамаш. ЙиӀига гӀалгӀай мотт дика хов е хац тахка лаьрхӀад цо.

- ЙиӀиг, кӀерамаш дий шуга? – хаьттад журналиста.

Къона дохкархо чугӀолла йолаенна, товарага хьожаш чакхъяьннай, цул тӀехьагӀа аьннад:

- Даьра, воти, тхога да-м дац хьона кӀерамаш.

Цига велавеннача Микаила дийцад йиӀига, кӀерам сенах оал а, уж цун тика чу нийсса духьала йоаллача тархен тӀа латташ хиларах а.

Цхьайолча хана тхона а (хьехархошта, журналисташта) бала хьехам болаш вар из. Берий «СелаӀад» яхача журнала редакце со болх бе волавенна шераш дар уж. Ше пенсе вахача хана, цига фуд хьажа, тхоца вагӀа чувоагӀар наьсархо. Дувцар ше гӀалгӀай мотт тохкаш, Ӏилман болх беш валларах. Цкъаза дешай маӀанаш хоатташ а хулар. Цхьан дийнахьа, Микаила хаьттар сога:

- Мехкал яха дош хезадий хьона?

- Хезадац, - аьлар аз.

- Хьога хаьттача, фу яхилга хургда из? - аьлар журнала хьаьшо.

- Цун маӀан тара да землячество яхача дешачунна, - сайна хетар дӀадийцар аз.

- А, - велавелар Микаил. -Ишта дац из. Цун маӀан да эрсий меттала даьккхача климат яхилга. Ше тхоца ваьгӀа дӀаводаш, из накъаваккха араваьннача сога аьлар цо:

- Мехкал яха из дош диц ма делахь.

- Дергдац, - велавелар со. Из тха шинне эггара тӀехьа хинна къамаьл дар. БИНБАНКа хьалхашка наькъал дехьавоала моттиг а светафор а йолча къаьстар тхо шиъ. Цул тӀехьагӀа кхы вовнзар сона журналист, поэт, кхы а Ӏилманхо яха дош тӀатоха мегаргдола саг.

Нохч-ГӀалгӀай республика йоха йолаелча, Мазенаькъан Джабраила Микаил пенсе вахар, из дар 1993 шера. Цу хана цунна Наьсаре лаьтта деннадар «Камазцентр» оалача моттиге, больницан хьалмагӀа ваьлча аьтта оагӀорахьа. Тха воккхагӀа волча вешийнеи цуни денна лаьтташ юкъе доазув мара доацаш, вӀаший уллув дадар. Микаила цӀенош дича, царна юкъе доазув а хиланзар, тха веший коа бар цун цӀен тӀехьашкара пен. Цига геттара доккха цӀенош ца деш, шийна ваххал, цхьа гӀат дола фусам яьяр цо. Наха санна геттара езача кирпишках даь дацар цун цӀенош, Наьсарерча кирпишкий заводе хьаечунца детта дар уж. Укхаза а гу вайна Микаила оамала цхьа оагӀув: рузкъах, машинех, доккхача цӀеноех хьагаш, царга кхача гӀерташ саг вацар журналист. Сага хьаькъал, дийша хилар дуккха дезагӀа а лоархӀамегӀа а хетар цунна. Лоалахошца дика вар аьнна хет сона из, хӀана аьлча царца машаре, барт болаш ваха гӀерташ хиларах. Цкъа-шозза яхар мо моттиг нийсъелар, со тхоай воша волча наӀарах хӀама етташ латташ. Вожаш цу хана цхьацца гӀулакха арабаьнна, цӀагӀа хиннабацар. ЭгӀарча коа ваха Микаил (цу хана дика довзаш дар тхо) араваьнна хьалтӀавера.

- Даьра, уж цӀагӀа ба мотташ ма вац со, - аьлар цо. ВӀалла ара ца воалаш а, Ӏе йиш йолаш ма варий из. Амма цунна лоархӀаме дар ший лоалахочун хьаьшанна гӀулакх дар, цунна товр даь, из дӀавахийтар. Цудухьа вувлар из ара, шийна из атта деце а. Бусалба саг ше волга а дицдеш вацар из, оалаш хезад сона цох. ПӀаьраска бус сагӀа луш, Ӏаьдал да вай лоалахошка. Из Ӏадат лорадеш, лоалахой лоархӀаш, байнарий сий деш, уж дагабоагӀаш саг хиннав Микаил.

ГӀалгӀай республика хьаяьчул тӀехьагӀа цо къахьийгар, 1993 шера денз, кепайоазони хоамийи министра заместитель волаш. Цу хана а цул тӀехьагӀа а ший кхоллама болх буташ вацар вай мехкахо. Укхаза дагайох сона 2004 шера цо кхелла «Са бера ханара отараш» яха статья. Ше йоазон тӀа къа мишта хьегаш хиннад а дийцадар укхаза журналиста. Цу хьакъехьа иштта аьннад цо, «...цкъа Ӏохайна а шозза хайна а даь йоазув дац ер. Цкъа хьалхагӀа боккха тохкама болх бар. «Хьовза цӀенош» яха йицъенна топоним лахара бахьан дувца велча, цох а хургдар дикка теркам тӀаозаш дола дувцар... Хьалхара йоазош даьчул тӀехьагӀа, кхы а кхо шу дийзар гулдаьр дикка чӀоагӀдалийта, цӀендалийта, бокъонца долчун гома чу долла...» Цу дешаша дика масал лу аьнна хет сона къонача журналисташта, сихвала мегаргвац йоазув деча хана, деррига эза, диста де деза из.

Микаила фусам-нана яр Анастасия яхаш. Из лор яр, цо къахьийгадар Буро чурча больнице а Наьсарерча поликлинике а. Баьцашца дукхача наха дарба даь саг а яр из. Цуни Микаилеи кхийнай ши йоӀ.

Мазенаькъан Микаила хьийга къа паччахьалкхен совгӀаташца белгалдаьккхад. Цунна еннаяр Нохч-ГӀалгӀай АССР Лакхехьарча совета сийлен грамоташ, ВДНХ майдилг, Нохч-ГӀалгӀай Респуликан гӀорваьнна культуран болхло яха цӀи, ГӀалгӀай Республикан культуран гӀорваьнна болхло яха цӀи, «КарагӀдаьннарех» яха ГӀалгӀай республикан орден.

Кхелхав Джабраила Микаил 2019 шера бекарга бетта, ший 81 шу долча хана.