Наьна мотт хар - хиланза даргдоацар
Метта кхел вай кара я
Укх тIехьарча хана, гIалгIай метта хIама дикка кIалдусаш хьадоагIар. Хьалха санна теркалбеш бацар из массайолча дешара моттигашка. ДIаяьккхаяр 9-ча классе цох луш йола экзамен (диктант), цох вIалла хьокхалуш яцар ЕГЭ, тайп-тайпарча Iилмаех йолча олимпиадашта хийла юкъе ца хьош ютар наьна меттах а литературах а Iомадаьр тохкаш йола моттигаш. Цунга хьежжа вогI ховра из ишколе дагIача берашта, цунцара дог шелденнадар цар. Из дагабохар гIалгIай метта хетадаьча, шера керте цкъа доагIача 10 дийнахьа. Цу хана а кхоачам боллаш сий дацар, берашца хьега дезача тайпара къахьегацар, талмаста болх бийя, дIадерзадора из цIай. Цудухьа ди тIехьа кIезигагIа хозаш бар гIалгIай мотт нах вIашагIкхийттача моттигашка, автобуса чу, бераш ловзаш долча майдаш тIа, царех тарра кхыйолча моттигашка. Дикка эргаяккха езаш яр цу меттацара уйла, беш бола болх, из наха юкъе, къаьстта дешара моттигашка, боаржабара гIулакх. Массехк ди хьалха ишколашка кхаьчай 2025-2026 шерашка дешара моттигашка цу лостамагIа де дезараш белгалдаьха йола план а дешареи Iилмани Министерствон амар а. Министра гIонча йолча Угурчанаькъан П.Б. кулг яздаьча цу тIа аьннад, гIалгIай мотт лорабара а дегIабоалабара а оттаяь я из план, массайолча дешара могттигашка (урхалленашка, берий бешамашка, ишколашка, колледжашка, лакхарча дешара моттигашка) чакхдаккха дезаш да цу тIа белгал мел даь хIама, цу гIулакха ше тIахьожам лоаттабеш хургья министра заместитель.
Дукха а тайп-тайпара а ба 30 даькъа бийкъа бола дIахо бе лаьрхIа болх. Вайна ховча тайпара, мотт Iомабар дуккхача даькъе эггара хьалха дувзаденна да даьца-наьнаца, берий бешамашца. Из, сона хеташ, «матерински» е «отцовски» капитал хьожае езаш моттиг яц, хIаране кхетаде деза ше гIалгIа волга, къаман мотт дIабаьлча, къам а дIадоалилга. Цхьаболча наха «культуран бухь» ба аьнна хет, ший къаман мотт а ца бувцаш, моллагIа кхыбола мотт бувцаш хилар. Сога хаьттача, из «Iовдалала бухь» ба. Наьна меттала дош хезача «хах» аьле сапаргIатадоал, цох лаьца дукха яздаьд эрсий литературан классикаша, Кавказа гIорбаьннача поэташа, йоазонхоша. Царна юкъе а къаьстта нийса аьннарех да Беканаькъан ДордагIа Тембота аьнна дешаш: «Со визза гIалгIа ва, ала йиш яц, ший наьна меттала йоазув цаховчо».
Дуккха нах ба вай мехка наьна мотт бувца безам беце а, къаман юкъарча яь чура хIама яа ловш а доккхагIа долча коарчама тIакхувдаш а. Уж гIалгIай бац. Фу гIалгIай ба уж, царна шоай къаман мотт бувца а цаховш хилча, наьна меттала вIашагIтеха кхо дош дIаязде а цаховш хилча?! Уж космополиташ ба е киборгаш. Цу тайпара нах бахьанце кIалдусаш да къаман метта, эздела, гIулакха, литературан, культуран хIама. Цудухьа цар дезал а хилац наьна меттала ши дош лерттIа хьаала ховш. Цу лостамагIа дикка эргало еш хургья аьнна хет сона дешара министерствон план, цу тIа мел яхар цIенхаштта кхоачашдойя. «Ер хьакима бер да, укхо ца Iомабича а мегаргба гIалгIай мотт» яха уйла дIаяккха еза; укхан да гIалгIа ва, хIаьта нана кхыча къамах я, цо Iомабе безац къаман мотт яха хIама дицде деза. ГIалгIачоа Iодаь бер а гIалгIай къамах да. Цунна параз даь тIадожаде деза мотт а йоазув а хар. Бакъда плано дIадехаш дола хIама хьалха санна дича а ца дича а бе ца хеташ дуте, цу каьхатах (планах) даьсса хабар хургда массаза санна. Укхаза берий бешо а овлангара хувца беза ший болх. ДукхагIа дола цигара къамаьл наьна метта кIийлен тIа деш хила деза, чакхдоаха цIайш, вIашагIкхетараш, книжкаш дешар (фаьлгаш, байташ) наьна меттала хила деза, цу гIулакха лелаеш къаман литературан лаьрххIа йола (зIамига яле а) библиотека хила еза, пайда эца беза «СелаIад» яхача берий журналах, из хIара берий беша хила деза. Сай низ кхаьчача, аз хIара цIагIа а хулийтаргдар из.
ЛоархIаме моттиг дIалоац плана тIа юкъарча дешара моттигашка бе безача балхо. Укхаза къоаггадаь ала безам ба са, 9 класс яьккхача яздеш хиннача диктантах. Из цхьацца болча, гIалгIай да тхо яхача хьакимаша дIадаьккхадар, ишколашка яздергдоацаш. ХIанз из маьтсела бетта язде деза аьнна тIадиллад. Цо дикка тоадергда аьнна хет сона дешара гIулакх, хIана аьлча шоай экзамен яла езилга а ховш, цунга кийчлуш хургда бераш. ДIа ца луш висачоа «2» IотIаоттае еза, экзамен юхалургйолаш. Иштта мара хьатоалургдац хIанз латташ дола хьал – «сенна беза из гIалгIай мотт?», «дIабувца ховш хилча, кхоачам бар из-м», и. кх. дI. Дошо майдилг дIа ца луш вита веза геттара дика дешаш вола дешархо, нагахьа санна цо наьна меттах а кхыча Iилмаех санна дика ца деше. Вай Конституце тIа, эрсий мотт дIабаьлча, цунна тIехьа латт къаман мотт, паччахьалкхен мотт санна. Из ца Iомабеча сага, гIалгIай меттала язде ца ховча сага мишта лу дошо майдилг?! Укхаза дита, дицде деза «хьакима бер», «шуча-мохча» яха гIулакх, нийсхо вай лелаярга хьежжа хургда мотт Iомабара гIулакх а, из дуккхача даькъе ишколай директорех тийша да. Эггара хьалха цар тоабе беза цу лостамагIа бола шоай болх.
Иштта цIенхашта моттиг я ИГА дIаяхьар. Цо а дикка Iоткъам бергба наьна мотт тесса бита лелача дешархошта, хьанийсбергба цу даькъе гоалбаьнна никъ... Нагахьа санна из моттиг лоархIаме а хеташ, цIенхаштта чакхйоаккхаш хуле. Шоашта ца ховча хIамах «2» оттаергйолга хайча, дешархочо наьна меттацара уйла а цу тIа беш бола болх а хувцаргба, урокаш ца Iомаеш хьаухаргвац ишколе.
Дешара плана тIа белгалъяьхай 2025-2026 дешара шера чакхъяха езаш йола, бе-бе чулоацам бола кхыйола моттигаш а: сочиненеш, диктанташ яздар; байташ хоза ешарий яхьаш; йоазонхошцара вIашагIкхетараш. Йоазонхоша, шоай аргIагIа, шоай кхолламаш довзийта деза наьна меттала, цунна берий безам тIагIоргболаш, уж деша цар безам хургболаш. Хьа а баьхка, эрсий меттала харцахьа-бакъахьа язъяь байташ йийша уж дIабахача, литературах а меттах а догьэккхийт цар берий. Из де мегаргдац. Де лерхIача хIамашта юкъе я метта хетаяь конференцеш, «герга истолаш», лекцеш ешар. ЦIенхаштагIа, дикагIа лар юташ хила деза «ГIалгIай метта декада» оалаш дола 10 ди. Из болх, сога хаьттача, дIабахьа безараш моллаш, имамаш, мутаIаламаш бац. Цар шоай декхараш да, шоай никъ ба. Из болх бе безараш ба хьехархой, Iилманхой, йоазонхой, библиотекай болхлой, дешархой шоаш.
Кхы а дукха дика хIамаш белгалдаьхад укх шера тIаийцача, наьна мотт дийнбара а дегIабоалабара а хетаяьча плано. Нагахьа санна уж дизза кхоачашдеш хуле, гIулакх дикка зувш эргадаргда дикача оагIорахьа. Цу гIулакха болх бе беза цIагIа а, ара а, ишколе а, колледже а, вузе а. ЛоархIаме дакъа дIалаца деза цу балха юкъе телевидене, радиос, газето, журналаша. ХIанз а дукха хIама ду цар. Боккха толам ба «Сердало» газет, 16 оагIув йолаш, деррига гIалгIай меттала арадувлаш хилар, «Литературан ГIалгIайчен» болх цIенхаштта хувцабалар, берий журнал ший ханнахьа арадувлар. Де дезараш а дац кIезига. ДукхагIа арадаха деза исбахьален литературан книжкаш, царех цхьадараш (итташ) дуккхача шерашка дом тIабилле дада дус. Кхыча меттала яздаьраш хьалхатетта а ца гIерташ, наьна меттала яздаьраш арадаха деза хьалхагIа. Эрсий меттала яздаьча книжкаца саг цецвоаккхаргвац вай, эрсий литература ишта а дIаьхий а, низ болаш да, эрсий мотт ше санна.
