-Хьай аьттув баьлча, хьанца вӀашагӀкхета, къамаьл де ловргдар хьона?

Сона цу сахьате дагавехар эрмалой йоазув кхелла вола Месроп Маштоц. Сакъердам бар цунца къамаьл делга. Бакъда са уйлеи эрмалой паччахьа уйлеи вӀаший тара хиланзар, цо кхыча сага цӀи яьккхар. Иштта хоза вӀашагӀкхетар хургдар аьнна хет сона, гӀалгӀай йоазув кхеллача Малсаганаькъан Кураза Зоврбикаца къамаьл де вӀаштӀехьадаьлча а. Дуккхача хаттарашта жоп дала, тахан Ӏилманхошта гучаяха ца мога къайленаш гучаяха таро хургьяр тӀаккха. Масала, ховргдар, гӀалгӀашта юкъе кӀезига хулаш, лелаш хиннача Зоврбикá къаман мотт иштта дика мичара бовзаш хиннаб; малагӀа дакъа лаьцад цунна из Ӏомабеш дас, нанас; сево сомабаьккхаб цун дег чу алфавит кхолларцара безам; малагӀа халонаш нийслуш хиннай къаман йоазув кхоллача новкъа; малаш хиннаб из болх беш цунна гӀо-новкъостал даьраш, иштта кхы дӀахо а.

Вай йоазув арадаьннар 1923 шу дале а, бакъда цун проект бокъонца кийчъяь, чакхъяьккха хиннай 1922-ча шера. Цудухьа майрра ала йиш я, укх шера вай каьхата метта нийсса 100 шу дуз аьнна. Нагахьа санна цунна эггара хьалха кепа теха ха ювце, тӀаккха хьоахаде мегаргда 1923 шу.

Литературни критик хиннача Малсаганаькъан Увайса Абос ший «Дицлургдац цун гӀулакхаш» яхача статья тӀа аьннад: «1922 шера цо оттаяьча проектах 1923 шера Лоаман республикан Наркомпросо тӀаийцар латински ларда тӀа дола гӀалгӀай алфавит...» Иштта искусстваш тахкара Ӏилмай кандидата Ӏалбакханаькъан Ф. «ГӀалгӀай театр кхоллара юхьигаш» яхача статья тӀа белагладаьккхад: «1922 шера Малсаганаькъан З. кийчъяьй латински кӀийлен тӀа йола алфавита проект, цхьацца хувцамаш даьчул тӀехьагӀа, тӀаийца хиннай...»

МалагӀаш, масса алап хиннад цунна юкъе. Зоврбика ше яздаьчунга ладийгӀача, цхьалха алапаш дерригаш 27 хиннад. Царел совгӀа, лакхе хьаракаш детташ (ö, ä, š, č, ẋ, ž), кхы а ялх алап хиннад.

Итт алап хиннад шолха, шоашца кхоъ дифтонг а долаш. Вешта аьлча, къаьнарча алфавитаи таханарчоаи юкъе цхьацца башхалонаш хиннай. Карарча хана вай йоазонца дерригаш 46 алап да, царех 12 шолха да, вӀалла дифтонг доацаш. Дифтонгаш алфавита юкъера арадаьхад.

Дерригаш 9 дифтонг да вай меттаца тахан. Ишколе царех цаӀ мара (оа) Ӏомадац, вожаш лакхара дешар дешача хьех. Уж да: иэ, уо, оа, ий, ой, эй, оа, ув, уй. КхойттлагӀдола «Ӏ» яха гӀалгӀай алап вӀалла леладеш хиннадац хьалха, алапаш шолхадоахаш цунна когаметта леладаьд «h» яха алап. Из бахьан долаш, шолха алапаш иштта яздаьд: сh (цӀ), кh (кӀ), ph (пӀ), th (тӀ), сh (чӀ), qh (кӀ), ɡh (гӀ).

Дувцаш дола алфавит леладаьд 1938-гӀа шу хьатӀакхаччалца. Пхийтта шу хул уж. Вай йоазув кхоллаш, доаржадеш эггара чӀоагӀагӀа къахьийга ши саг (Малсаганаькъан Зоврбики Беканаькъан Темботи)цу хана воацаш хиннав. ТӀеххьарвар кхелхав дувцача 1938 шера. Цудухьа дукха хало а духьале а йоацаш, хийцачох тара хет сона къаьнара алфавит кердачунца. Из оттадаь хиннад эрсийчун ларда тӀа. Цхьабола нах ба, моцагӀара латински йоазув меттаоттаде гӀерташ. Царга ала цаӀ мара хӀама корадац сона: «Поезд дӀабахаб». Тахан из юхаметтаоттадича, доккха зе даргдар аьнна хет сона вай къаманна. Дезткъа шу совгӀа ха я вай эрсий графикаца дола йоазув Ӏомаде ца могаш хьадоагӀа. Къаьнадар дийндича, из Ӏомаде ца могаш кхы а бӀаь шу доаккхаргда. Цо юхадеттаргда, тӀехьадутаргда вай дешар, йоазонхой, журналистий болх, иштта кхы дӀахо а. ДӀадаьннар, хургдоацар ца а дувцаш; долаш дола йоазув дукхагӀча наха Ӏомадергдола, мотт дийнлургбола хӀама дийцача пайданегӀа хургдар.

Вайчул аттагӀа Ӏомалургболаш, мотт дунен тӀа бий-те аьле хеталу. Цунна юкъера 33 алап эрсий да, уж ховча сага Ӏомаде дусараш 13 гӀалгӀай алап мара дац.

Таханара вай йоазув эргадаьккхача бакъахьа хеташ дуккха нах хиннаб, царех нонагӀбараш филологаш а бац. Уж е историкаш, е гӀишлонхой, е кхыйола балха говзалаш йолаш ба. Мотт, цкъа хьалхагӀа еррига йохаяь, тӀаккха кердаяр хьалъе йиш йола гӀишло яц. Цунна «ремонт» е йиш я, нагахьа санна цох из бувцача наха пайда хьабаргбале. Нагахьа санна цунах зе даргдале, из а ца йича бакъахьа я.

Йоазув хьахилар бахьан долаш, дукха хӀама эргадаьннад, тоаденнад вай къаман вахаре. Цкъа-дале, дешар дӀадаьржад, шозлагӀа-дале, хьахиннаб йоазонхой, къаман кепайоазув. Цунга гӀолла халкъа боахама гӀулакхаш дувцаш а тоадеш а хиннад. КхозлагӀа-дале, деша моттигаш (ишколаш, лекпункташ, хьехархой училище) хьаяьй. Къаьстта хьоахаде деза, йоазонхой гучабувла болабенна хилар. Каьхата мотт цахиларо юхабетташ, теӀа баьхка деша говзал йола нах къаман литература кхолла болабеннаб. Царна юкъе лакхара говзал йола нах а хиннаб. Масала, цу заман чухьа кхелла Беканаькъан Тембота «Сердало», Малсаганаькъан Фатимай «Котдаьлар вай» яха байташ шоаш моргаш кхы йоацаш я тахан а тӀехьа. ТкъоалагӀча шерашка ший йоазош де волвеннав Озанаькъан Салман. Эггара хьалхара ший йоазув «Сердало» газета 3-ча номер тӀа кепа теха хиннад цо.

Укх тӀехьарча хана, ишколе Ӏомаду метта книжкаш, цар ювца бокъонаш (правилаш) хувца еза яхарша дукха ба. Нагахьа иштта дале, Ӏо а хайя, Ӏоязде дикагӀдараш, аз яздаьд ераш аьле дӀадовзийта къамá. Цига дӀатӀакхаьчача, из хьадергдола саг коравоагӀаш хилац. Укхаза дагайох циска гургал олла дага хинна дехкий ординг. Гургал хьан олларгба яхача дешага кхаьчача, ехай цар ваӀад а. Цул совгӀа, цхьаькха цхьа хӀама а да укхаза хьоахаде дезаш. Мел дика Ӏа из яздойя а, пӀелгаш Ӏетта нах корабоагӀа вайна юкъера. Из арадаккха ахча дала безам болаш е паччахьлкхе а е книжаш арадоаха издательство а хилац. Иштта хилча, зехьа къа сенна хьегаш да? Университета филологически факультета деканага Къубужанаькъан Мухьмадага аьнна хиннад цхьан хьакима, ший предприяте счёта тӀа уллаш 12 миллион ахча да, аьнна. «Цхьа-ши миллион дӀа а деле, дешара книжкаш оттадара яхь дӀакхайкае», — аьннад филолога. Бакъда вож цу гӀулакха раьза хиланзар, йоах. Киса шай доацаш, хьадеш хилац уж мо дола хӀамаш. БӀарчча шераш а доахаш, мах боацаш, из болх бе мукъа бола нах вай заман чухьа корабоагӀе тамаш хет сона.

Цхьаькха цхьа моттиг а яр, са укхаза хьоахе безам болаш. Малсаганаькъан Абос яздаьд: «... 1925 шера, Малсаганаькъан Кураза Зоврбика гӀалгӀай алфавита проектах тара шоай алфавита проект а оттаеш, пайда ийцар нохчаша а». Эрсий инарала, дуккхача лоамарой къамий йоазув кхеллача Усларах дувцача статья тӀа интерната чу аьннад: «Автора кепа теха «Абзой мотт», «Нохчий мотт» яха монографеш дӀадахьийтад академикага А. А. Шифнерга. Цо уж Ӏилмай Академе яхье дакъа лаца дӀаденнад, 1863 шера Усларá, уж йоазош бахьан долаш, Демидовски преми (аханега кхоачаш) елар». Абос дувцари интернето дувцари вӀашагӀкхеташ дац. Царех бакъвар Ӏилманхоша шоаш къоаставе веза аьнна хет сона.

Вай къаман алфавита керда проекташ увттаеш нах Зоврбикал хьалха а тӀехьа а хиннаб. ХӀанз а ба уж. Сай йоазув чакхдоалаш, ала ловра сона, вай йоазув хоза а мотт бӀаьхий а ба. Из кхы тӀа хозагӀа хургбар деш, долашдар дохаде ца гӀерташ, вай дӀахо дӀадахача бакъахьа хетар сона. ХӀама дохаде-м хала дац, хьаде да хала.