ЙоӀ йолаш, Лейлихана лелаяьй Ювсапанаькъан тайпан цӀи. Из яь хиннай 1940 шера май бетта хьалхарча дийнахьа. Цар дезале цу хана денз май бетта хьалхарча дийнахьа ши цӀай доагӀаш хиннад: дунен тӀарча къахьегача наьха барткхетара дии Лейлихан яь дии. БурокӀалха ваьхача Анзора Ӏумареи Даканаькъан Жарапа Мадинатеи дезале яь хиннай йиӀиг. Цу хана къаьстта а теркалдеш хиннад, нускал зӀамигача сагал кӀеззига хинна а зӀамагӀа хила дезилга. Цудухьа нийсденнад Мадинат ший цӀен-даьл итт шу зӀамагӀа хилар. Ювсапанаькъан яхар гӀалгӀай тайпан цӀи йолий-те, аьле шеко йосс, из хьахезача. Кхыча къамех болча наьха а нийслу из, къаьстта вай вежарий лоархӀаш болча нохчий. Сона вовзаш вар нохчий къаман «Ленинан некъ» яхача газете къахьегаш хинна ЮсуповгӀар Ӏазим. Иштта из тайпан цӀи узбекаша, каракалпакаша, негӀий мурзех хьабаьннача эрсий аьлаша лелаяьй. ТӀехьарчарна юкъе паччахьа инаралаш, паччахьа театра кулгалхой хиннаб, хӀаьта Москвана юххе Архангельское оала моттиг Ӏойилларех цаӀаш а ба аьнна белгалбаьхаб уж. ХӀаьта а вай бувцараш гӀалгӀай ба. Цар хьакъехьа геттара лоаца аьннад «ГӀалгӀай тайпан цӀераш хьахилар» яхача ший книжка тӀа Дахкильгов Шукрес: «Ювсапанаькъан — Мержойх хьабаьннаб, бахаш Буро кӀалха ба». Къона волча хана денз, наха юкъе лела, хӀама хьаде, вахарера ший моттиг лаха Ӏема саг хиннав дезала да. Дешара тӀакхувш, шийна а наха а накъаяргйола балха говзал Ӏомае гӀийртав Анзора Ӏумар. Из цунна дика карагӀдоалаш хиннад аьнна хет сона. Вешта аьлча, вахара аьттув болаш саг хиннав Ӏумар. 1901 шера ваь хинна из, 1916-ча шера денз къахьега волалу Гудармсерча станце цӀермашенаш тӀаийеш волча болхлочун дарже. Пхийтта шу мара даьнна хиннавац из цу хана, хӀаьта цунна караденнар дикка бехктокхаме гӀулакх хиннад. ЦӀермашеннаькъаца бегаш бе, харцахьа-бакъахьа болх бе йиш яц. ХӀаьта из во беча моттиге хьахулар фуд вайна дика ховш да, чӀоагӀа фийла хила везаш моттиг я из. Сел зӀамига волашше, из болх цунга балар дувзаденна хиннад аьнна хет сона, цох цӀенхашта саг хетарца. ДӀауйла йича, цо хьабенача вахара наькъага, леладаьча гӀулакхашка диллача, хила а хиннав Ӏумар иштта. Из фу ха хиннай кхетадича, геттара лакхара бехктокхам болаш саг хила везаш хиннав бувзамца къахьегаш вар. Паччахьа раьза боаца ахархой, болхлой гӀовтта, къаьнара Ӏаьдал дӀадаккха, шоай (къеча наьха) Ӏаьдал оттаде уж гӀийрта зама я из. Из къовсам ди тӀехьа ирлуш латташ а хиннаб. Лоамашка а кхоач революцен талгӀи, Советаша шоай караэц мехка деш дола доал. Бакъда паччахьа эскарца хинна цхьабола инаралаш, хьалхарча Ӏаьдалга сатувсаш, из юхаоттаде дага болаш хиннаб. Инарала Деникин Антона бӀу вай мехкабаьлча, из соцабе, цун никъ бехка гӀийртача нахах дӀакхет Анзора Ӏумар. Цигара из деша вохийт фельдшерий курсашка. Сона хезар, цо Питере дийшад аьнна да. Цигара цӀавеча, Гикало Николайс кулгалдеш хиннача Кавказерча цӀеча эскара доакъой мугӀарашта юкъевода. Граждански тӀом чакхбаллалца, царца волаш, човнаш яьча наха лорал деш, чакхвоал из. ХӀанзалца вайна хезачох, хьалхара гӀалгӀай дийша лор-маӀасаг Пхьошанаькъан Ӏалаудин, кхалсаг — Тутайнаькъан Аьсет хиннай яхаш дар. ХӀанз вайна гучадаьнначох, хьалхарча лорех цаӀ хиннав Ювсапанаькъан Ӏумар, хӀана аьлча Ӏалаудинал а Аьсетал а хьалха лора говзал караерзаяь а къахьегаш а хьавенав из цу лирача деношка.

Дукха нах хиннаб хьалха а тӀехьа а, тайп-тайпара балхаш дешшехь, йоазонца чӀоагӀа чам болаш а, йоазонхой говзал Дала енна а. Вайна хов, берригача мехка гӀордаьннача «Огонёк» яхача журнала керттера редактор хинна В. Коротич лор хиннилга, иштта лор хиннав «Лора йоазош» яха роман язъяь В. Вересаев, А. Чехов а хиннав лора говзал йолаш а дийша а. ХӀаьта вай республике дика вовзаш хинна юрист Ӏарпенаькъан Хьажбикар наьна мотт дика ховши йоазош хоза деши хиннав. Цу мугӀарера саг хиннав Буро кӀалхара зӀамига саг а. Советий Ӏаьдал чӀоагӀденна пхи шу даьлча, хьахиннад гӀалгӀай йоазув, «Сердало» яха газет. Наха чӀоагӀа дегаондало еш хиннай цох. Беканаькъан Тембота ма аллара, из хиннай «вай культуран чарх». Йоазув Ӏомадаь а литературни говзал йола а Ӏумар балха дӀаэц «Сердало» газета рабселькорий отдела кулгал де. Цига къахьийгачул тӀехьагӀа, цо хьехархочун болх бу шоллагӀча лагӀах йолча Наьсарерча юкъерча школе. Цхьан юкъа зооветеринарни техникуме хьехаш а хул из. Оалаш ма хиллара, дийша саг хиннав вай мехкахо. ХӀаьта а юххера цун уйла, безам соц ше эггара хьалха Ӏомаяьча балха говзал тӀа. ДӀахо цо къахьег Сурхо тӀарча лорий пункта кулгалхо волаш. Из болх беш, чакхвоал из вай Сибре дигача хана а. Мехкадаьнначул тӀехьагӀа, Ӏумара къахьег ГӀаьзе-Коарча лорий пунктанна керте латташ. Цигара пенсе вода из. Ше миччахьа къахьегаш вале а, йоазонцара хьоашал хоададеш хиннавац деша говзал йола саг. Бе-беча шерашка цо кхеллад тайп-тайпарча литературни жанрашта чудоагӀаш дола йоазош: дувцараш, пьесаш. Царех цхьаяраш оттаяь хиннай Наьсарерча халкъа театра сцена тӀа, масала, «Ӏайшет» яхар. Иштта саг хиннав Лейлихана да. Бакъда цуни Мадинатеи дезале духхьала цхьа Лейлихан хинна Ӏийнаяц. Цар дезале цхьайтта бер хиннад: пхи кӀаьнки ялх йиӀиги. Цхьа стихотворени я са «Буро кӀалха» яхаш, из чакхйоал укх тайпарча мугӀарашца:

«...Цига, хӀамах

Ца а кхераш,

Исташа Ӏоду

Шортта бераш».

Бокъонца цар дезалах язйича санна я из. Зама сов юхамаччахььяьнна хьайзаецаре, дукха нах — доккха беркат дар из. Амма цу цхьайттанех пхиъ къаст сийнача Сибаре. Бисараш бар Лейла (1931), Мухьмад (1938), Лейлихан (1940), Либихан (1942), Насапхан (1946) , Темарлан (1950). Хала хете а, Либиханагареи Насапханагареи дӀа мел ийккхараш вай деношка боацаш ба. Берий нана Мадинат болх беча хиннаяц. Берашка хьажар — из хиннад цун керттера декхар а хӀара дийнахьара къахьегам а.

Вай мохк бохабеш, диъ шу даьнна хиннай Лейлихан. Цар дезал Казахстане кхаьча хиннаб. Ираза, дикача моттиге баха пурам денна хиннад царна. Алма-Атински районе хиннай Весёлая Жизнь яха юрт, цига сайцаб Анзора Ӏумара дезал. Укхазарча школе яхай Лейлихан деша. Сона хезар, из чӀоагӀа дика дешаш, дукхагӀа мел яраш пхиаш йолаш, чакхъяьннай яхаш да, из школа яьккха.

Вай цӀадаьхкача хьалхарча шерашка, из деша йода Дона-тӀарча-Ростоверча университета филолога-литератураведа говзал Ӏомаеча факультете. Из чакхъяьккхача 1965 шера денз, Нохч-ГӀалгӀай телевидене къахьега йолалу из. Вай къаман юкъерча дуккхача наьха оамал я, деш ягӀа саг маьре йигача, из цигара хьа а яьккхе, цӀагӀа Ӏохоаеш. Лейлихан университете пхе шера дешаш хиннай, маьре яхачул тӀехьагӀа. 1960-ча шера из маьре йода Овшанаькъан Сулейма Салманага (1937). Укхаза хувцалу йиӀий тайпан цӀи а. Сулейма Салман цхьа тӀехьадиса гӀулакхаш леладеш, ширдаьнна Ӏадаташ лорадеш, саг хиннавац. Из ше а дийша саг хиннав, Салмана къахьийгад республикан МВД мугӀарашка волаш. Майора дарже латташ, пенсе вахав из.

Телевидене Лейлихана дукхагӀа баь болх бувзабенна ба кердача хоамий редакцеца. ГӀалгӀай меттала дола хоамаш кийчду зӀамагӀйола редактор йолаш, къахьег цо юххьанца. Сога хаьттача, атта боацаш болх а хиннаб цунбар. Даим телефона тӀа ягӀа езаш, е кино доаккхача группаца (оператор, ассистент, звукорежиссёр) лела езаш хиннад цунга кхаьча гӀулакх. Кхашка, заводашка, фабрикашка, культучрежденешка, дешача, гӀишлош еча моттигашка, бокъонаш лораю, транспорт лелаю болхлой болча кхача езаш хиннай къона кхалсаг, кердадар фуд хьожаш. Хьона вӀалла дагадоацаш дола хӀамаш а хул, лораде дезаш. Масала, мух болча дийнахьа микрофоно миха татах во болх беш хул. Цхьайолча хана, кӀалха хьона эшаш бола хоам хьабала саг воацаш нийслу. Нагахьа санна бешача хоамаца дӀахьокха киносюжет еце, сурт мукъагӀа даккхийта хьажа езаш хул. Мел во хаоттам бале, вахаре халахетар долаш моттиг нийсъеннаяле, редактора е корреспондента юхь тӀа уж хӀамаш гургдоацаш, къайладахьа ховш хила везаш хиннав телевидене болхло массаза а. Нагахьа санна, радио белх бу саг, аз хоза йолаш хилча кхоачам болаш вале; газете болх бер дика язде ховш хилча доалаш дале; телевидене уж хӀамаш кӀезига да. Цига болх беш вола саг шийца кхоъ говзал йолаш хила везар: оаз дика хилар, язде хар, юхь-сибат хоза хилар. Уж шедоа хӀама цхьана вӀашагӀкхийтта саг яр Ӏумара Лейлихан. ГӀалгӀаша ма аллара, хьокха вуга саг санна хила езаш хиннаб цун хӀара деннара къахьегам. Бокъонца бакъдар аьлча, ва а ва телевидене болхло хьокха вугаш вола саг, хӀана аьлча Даьла денна ерригача республикан хьалхашка дӀа а увтташ, къамаьл де дезаш ва из. Цхьан-шин минота бешаргбола хоам бахьан долаш; дукха къахьега, бӀарчча сахьаташ доаде, арахьа дӀаваха лела везаш хул цу тайпарча журналиста. Хьалххе а план оттаяь, де дезар белгалдаккха йиш йолаш а хилац цун болх. ХӀама хьаийккхача моттиге дӀаваха кийча волаш хила веза керда хоамаш нахалдоахаш вола саг. Массаза дега тоам беш а хилац цун де деза хоамаш. Царех цхьадараш митингашца, къовсамашца, аварешца, нах боабарца дувзаденна а хул. ХӀаьта а каст-каста нийслу дега тоам бу кердадараш а: республикерча ахархоша даьхача толамаш, арахьара хьаьший бахкар, спортсменаша йоккхий коталонаш яхар. Иштта кхы дӀахо а. Уж шедар, кулгах даьнна ца Ӏеш, Лейлихана дегах чакхдоалар.

Дуккхача а тайп-тайпарча а нахаца вӀашагӀъеттаяла, къамаьл хила дезаш а болх бар цунбар. ХӀаьта из кӀеззига а яйзача, наха цу сахьат еза а лора. Цудухьа цунца сурт даккхар дезаш хулар из яйзарех дукхагӀбараш. Цо даьхача суртех дувцаш, цун йишас Насапхана йоах:

— Хьаел, Лейлихан, сурт доаккхаргдар вай оалаш, тайп-тайпарча нахаца даьха дукха сурташ дар цун.

Цо даьхача сурташ тӀа журналисткайна уллув гу вайна Нохч-ГӀалгӀай Лакхехьарча Совета президиума председатель хинна Боканаькъан Хьажбикар, Нохч-ГӀалгӀай халкъа поэтесса хинна АхматовгӀар Раиса, Советски Союза маршал Алтунин Александр, журналисташ ДыхаевгӀар Ваха, ХасбулатовгӀар Ямлихан, Майсиганаькъан Руслан, кинорёжиссер Лаьнанаькъан Ратмир, суртанча (фотограф) Оздой Захьир, кхы а дуккхабараш. Халкъо оалаш да, эздел массанахьа леладе деза, сурт доаккхача хана къаьстта а леладе деза из. Цун дуккхача сурташка хьежаш, кӀеззига а эздел доацаш хӀама довнзар сона. Балха а яр из иштта. Кхаь-диъ шера яхар мо, студент волаш а, цул тӀехьагӀа а телевидене Шолжа-ГӀалий тӀарча гӀалгӀай редакцеца бувзамаш хиннад са. Цкъа-дале, литературни передачаш кийчъеш, дӀахьош хилар; шозлагӀа-дале, дакъа лоацар «Заманхо» яхача кагирхой передачанна юкъе, коталон денна хетаяь передачаш дӀахьош нийслора, керда шу дездеча заман чухь а кхайкар сога. Цу редакцена чубоагӀаш бар дукха цӀихеза журналисташ: Шаденаькъан Султан, Малсаганаькъан Рашид, Мартазананаькъан Лейла; диктораш Янданаькъан Лида, Малсаганаькъана Тамара; режиссёраш ГӀаьнтамарнаькъан Тамара, Йовлой Рая, звукорёжиссер Къоастой Хьаж-Ӏумар, кхыбараш. Царех цхьабарашца йистхила, Ӏоха паргӀата хулар. Бакъда Лейлихан, массаза балхаш йоаллаш санна, хетар сона; хӀана аьлча кабинете яздеш е съемочни тоабаца йодаш мара го таро хилацар из кхалсаг. БӀарчча дийнахьа мел хинна керда хӀама, сайран ерригача республиканна довзийта а дӀахьокха декхарийла яр из. Хетаргахьа, из цу гӀулакхах дика лоархӀа а йора. Цудухьа балха тӀа лакхлуш хьаера. Кердача хоамий редакце редактор а, йоккхагӀйола редактор а, юххера, керттера редактор а хул цох. Цу балха тӀа йолаш 30 шу а доаккх цо. ХӀаьта 1978 шера Лейлихана, ший балха тӀа йоллаше, чакхйоаккх КПСС ЦК заочни лакхара партийни школа. ДудаевгӀар Жовхьар керте латта Ӏаьдал тӀадалцца, Шолжа-ГӀалий тӀа болх беш хилар гӀалгӀай телевидени, бакъда цул тӀехьагӀа цига чуваха а хало хулар, гӀалгӀай къамах волча сагá.

1993 шера балхара мукъаялийтача, 1998-ча шерага кхаччалца цо къахьег Шолжа-ГӀалий тӀарча университета телевезионни журналистика хьехаш, кафедра доцент йолаш. Цу хана из йолча деша баьгӀа итташ гӀалгӀай кагий нах, мехкарий ба вай къаман телевидене болх баь а болх беш а.

ГӀалгӀай республика хьаяьчул тӀехьагӀа, цу тайпара нах эшаш бар вай мехка а. Цудухьа Лейлихан журналиста болх бе йоагӀа ГӀалгӀайче. Юххьанца цо къахьег, Ӏилма-тохкама института дешара книжкаши пособеши арадаха кийчдеча отдела керте латташ. Кепайоазохи хоамехи йолча республикан паччахьалкхен комитета керттера болхло а, паччахьалкхен (правительствон) кепайоазонах йолча отдела йоккхагӀйола болхло а хул цунах.

Дукхача наха дукха езаш саг хиннай Лейлихан. Балха тӀа йолаш, хала цамагар кхет цох, хьаь чу цӀий кхохкаш. Цул тӀехьагӀа а цунца айхха бувзамаш леладеш бар журналисташ Овшанаькъан Жансурат, Овшанаькъан Хьава, ЦӀолой Руслан, цун ший шучий Озанаькъан Захи, Боканаькъан Яха. Даиман цунца бувзам лоаттабеш, цунга фу хьал да хьожаш яр йиша Насапхан.

Цун йоӀа Лолитас яхачох, Лейлиханаца чӀоагӀа хьоашал долаш хиннай партийни школе цунца деша яьгӀа латышски журналистка, йоазонхо йола Моника Зиле. ЙӀаьххача хана дӀа-юха каьхаташ яздеш, бувзамаш ца хадийташ, хиннай уж ши кхалсаг.

-1985 шера, — йоах Салмана Лолитас, — Шолжа-ГӀалий тӀа хьоашалгӀа ена хилар из. Нохч-ГӀалгӀайче мел йолча моттигашка хьожаш, гобаьккхар цо. Тха мел болча гаргарча наьхацига хьоашалгӀа хилар. Шийна укхаза дайнар дувцаш, цӀаяхача ший наьна меттала «БӀара чӀора кӀалха» яха книжка яздаьд цо. БурокӀалха са наьн-нана яьхача коа доккха ши бӀар дагӀа. ХӀара сарахьа царна кӀалха Ӏохайше, дагабувлар, къамаьл дора цар. Цига дагадеха хӀама дар из книжка язделга а. Тхоай а гаргарча наьха а цӀераш корайора тхона цун оагӀош тӀара. Цунах йоккха дегагӀоз а хулар. Цар бувзамаш лазар котдаьлча мара хаданзар. Скайпа чугӀолла цкъа-шозза вӀашагӀкхетар а хилар цар.

Вахар духхьала балхах латташ дац. Мишта дӀахьош хиннай Лейлихана телевиденел арахьара ха? Цун йоӀа дувцачох, дукхагӀйолча хана цӀагӀа ягӀа ловш хиннай из, ший могашалга хьежжа йодача-йоагӀача а йодаш. Каст-каста йодаш хиннай, гаргара нах мишта бах-лел хьажа. Иштта Лейлихан хьежаш, ладувгӀаш хиннай кхоллама нахах йолча передачашка. Царех цаӀ хиннай «Радио свободы» еш хинна «Культ личности» яхар. Из йолалуш, цун автора оалача дешаша гойташ хиннаб цун чулоацам: «Ер дажалех яц. Ер я бокъонца болча нахах, цар кхелех, гӀулакхех, вахарцарча уйлаех». Иштта хьожаш, ладувгӀаш хиннай журналистка вай мехкарча политически хьалага. БӀараш дуаш санна атта еш хиннай моллагӀа кроссвордаш. ДукхагӀа ешаш хиннай интервьюш, мемуараш. ГӀалгӀай телевидене передачашка хьежаш а, уж во хилча цох бохам боалаш а хиннай, гӀалат доацаш болх бе Ӏема йола кхалсаг.

МалагӀа оамалаш хиннай Лейлихан кхы тӀа а хозъераш? Цун гонахьарча наха дувцачох, беламедар дукха дезаш, ше а сакъердам баккха ховш; оалаш дола хӀама нийса, говза оалаш; нах бовза ховш саг хиннай из. Иштта нахах дог лазаш, гӀо эшарашта ший низ кхоачаш дола новкъостал деш, чакхъяьннай ше мел яхача хана. Лазаро чӀоагӀа саготдой а, цунна сатоха ховш, денал гойташ, дикагӀчунга сатувсаш, яьхай тӀеххьара денош гаргагӀортталца. Хьаькъал долча, сакъердамеча, эздийча, моллагӀча хӀамах бола бехктокхам кхетабе ховча, кура-сонта боацача наьха сий деш а хиннай, яхаш, дувц цох. Ца доагӀача наха хьесталулга, «со» аьнна, ше кхычарел тӀех хетилга цӀаккха къаобалдеш хиннаяц.

-Хьаькъалца ювзаенна телепередачаш дукха езар цунна, — йоах йишас Насапхана а. -Къаьстта царех яр «Своя игра» яхар. Дукха газеташ, журналаш, массайолча жанрех дола литература дукха дешар.

Уж шедар дӀадаьлча, берашта дика нана, маьра дика фусам-нана хиннай Ӏумара Лейлихан. Салманеи Лейлиханеи кхо йоӀ я. Ленас (1962) Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен университета химико-биологически факультет яьккхай 1985 шера. Хьехархочун болх беш а хинна, пенсе яхай. Лолас (1966) Астраханера лорий институт яьккхай. Наьсарерча «УнахцӀенон академе» невролог я из. Эггара зӀамагӀйола Мадина (1974) эконмист я. Из вай республикан паччахьа а правительствон а цӀерагӀа яздеча каьхаташка-лоткъамашка хьожача управлене къахьегаш я.

Карарча хана Лейлихан ше а цун фусам-да Сулейма Салман а боацаш ба. Салман кхелхав 2006 шера, хӀаьта халача лазаро хьа ца хецаш, 2019 шера кхелхай Ӏумара Лейлихан а. Цунах кодам беш вай республикерча журналисташа яздаьд: «...Лейлихан Дала дакъа денна, говза журналист яр».

Дуккхача шерашка цо хьийга къа белгал а доаккхаш, цунна еннаяр «Къахьегама сийлен» майдилг, «Нохч-ГӀалгӀай АССР культуран гӀоръяьнна болхло» яха цӀи. Иштта Лейлихан яр Россе журналистий Цхьанкхетара доакъашхо, ГӀалгӀай Республикан журналистий Цхьанкхетара правлене доакъашхо, мехкарча журналистий 6-ча съезда делегат.

Хьалхарча мугӀар тӀа Нохч-ГӀалгӀай АССР Лакхехьарча Совета президиума председатель Боканаькъан Хьажбикар, Овшанаькъан Лейлихан, Советски Союза маршал Алтунин Александр, Нохч-ГӀалгӀай халкъа поэтесса АхматовгӀар Раиса

Моника Зиле яздаь «БӀара чӀора кӀалха» яха книжка