Ведажанаькъан Абабукара Ахьмада хьабена никъ дӀахо дӀабахьа могаргдолаш йола къона йоазанхо хийтар сона Аьсетах, из сайна цӀаккха бӀаргаяйнаеце а, хӀанзарчоа йовзаш еце а. Бокъонца бакъдар аьлча, со гӀалатвувлаш а хиннавацар. ТӀехьа тӀайоагӀача хана а, цо кхелла йоазош деша безам хулар, цун цӀи бӀарга мел гуча хана. Ший тайпара стиль, юмор, сатира йолаш яздора цо ше мел яздер. ХӀаьта саг велавергвола хӀама дагадоха сел атта а дац. Цун цхьадола йоазош вахаре нийслуш дола чоалхане дешаш къоастаде гӀо деш да.

Бокъонца вай къаман вахаре хулача тайпара гойт цо ший турпалаш, уж а цар оамалаш а шийгара дагайоха ца а гӀерташ. Эггара говзагӀвола йоазанхо халкъ да, цо леладеча тайпара моллагӀа гӀулакхаш зе, дӀаязде хойя, тӀаккха йоазанхо цӀи йолаш хургва аьнна хет сона. Бакъда цхьа хӀама-м да цу новкъа цунна эшаш, мотт дика ховш хилар, моллагӀа чоалхане уйла дӀаала могаргдолаш. Уж шедоа хӀама шийца долаш яр Оарцхой Аьсет. Цудухьа вай къаман йоазонхой мугӀарашта юкъе из хилча чӀоагӀа бакъахьа хетар сона. Цхьан дийнахьа «Асса» яхача гостинице гулбелар литература кхоллаш бола нах. Дувца аьнна оттадаь дош дар, йоазанхой Союзе керда деша говзанчаш дӀаэцар. Могавеш мел вола саг тӀаволаш, каьхата листаш дӀаелар къанагӀчарна, дӀаийцача бакъахьа хетар цу тӀа белгалвоаккхаргволаш. Царна юкъе бар дуккхача шерашка литертуранна юкъе къахьега а, дукха ха йоацаш язде болабенна а поэташ, прозаикаш, драматургаш. КъаьнагӀбарех вар Овшанаькъан Ахьмада Муса, къоначарех хийтар сона Тирканаькъан Аьсет. Кхы а иттех саг вар цу тӀа дӀаязваь. Аз хьалхагӀа а дийцадар, из йоазанхой цхьанкхетара (союза) юкъеяхьа еза, яхаш. ХӀаьта хӀанз, геттара раьза волаш, цун тайпан цӀера духьала белгало йир аз, дӀаэца яха маӀан долаш. Вай республикерча йоазанхошта из юкъеяхалга хов сона, бакъда Россе Союзе чакх ца яьлча, цӀенхашта гӀулакх хилац цох. Хетаргахьа, цига а Ӏодахьийтадар мотташ ва со цун каьхаташ. КӀезиг-кӀезига йоагӀаш, вай литературанна юкъеера из кхалсаг.

Сона хеташ, даимленна цунна юкъе а йисар, ший говзамеча йоазошца. Духхьал цхьан жанре къахьийга ца Ӏеш, бе-бе кепаш йолаш бар цун кхоллам. Масала, цо яздора беламе а сатирически а дувцараш, зӀамига а йоккха а пьесаш, кхыметтел киносценареш. ТӀаххьаръяраш язъеш, царца къахьегаш цхьа-ши йоазанхо мара хиннавацар хӀанзалца вай литературе. Цар а геттара кӀезига язъяьяр уж. Байсаранаькъан Идриса язъяьяр ЭсамбаевгӀар Махьмудах даьккхача «Со халхавувргва» яхача кинофильма сценари, хӀаьта Чахкинаькъан СаӀида язъяьяр «ВӀовнаш тӀа цӀераш», «Лоаман новелла» яхача фильмай сценареш. Аьсета баь болх бувцаш хилча, хьоахаде деза киносценарей бӀарчча книжка. Яздаь ца Ӏеш, из арадаккха а кхийнадар цун.

Сенах дар цун йоазош? Дерригаш дувца вӀаштӀехьа ца доале а, хӀаьта а царех массехк хьоахадергда вай, тохкаргда цар наха дахьаш дола дикадар, вахаре деш дола гӀо-новкъостал. Эггара хьалха са хьоахае безам ба «Уст-наьна хьехам» цӀи йола шин даькъах латта цун пьеса. Комеди аьннад цох автора. Аз-м цхьаькха дош тӀатохаргдар цу жанра, сатирически комеди аьнна, хӀана аьлча духхьал белам баьккха ца Ӏеш, къахьа белам ба цо боаккхар, вай вахаре нийслуш дола Ӏовдала хӀамаш хьа а хьокхаш. Мар Хамберд къаракъ молаш ва, сесаг Тома бераш — Аслан, Саьди, Руслан — Ӏокхайсе цӀайода, ше йитай аьле. Йитар мишта хиннад, из бегашта хиннад «ворхӀ сигалеи виъ дезалхои тешал а оттаваь». ЗӀамагӀвола кӀаьнк ага уллаш ва. ЧӀоагӀа дог долаш кхалсаг хиннай из-м! Томай нана Маднат цу хана цӀагӀа яц, ший йиша йолча Нальчике кӀира даккха яха. Дас Абабукара а хаттац йоӀага: «Фу леладу Ӏа? ЗӀамга бераш ма дий хьа? ЦӀа хӀана йодац хьо?» Цо, малав ца ховш, цкъа букъ тӀа гӀадж тох наӀарга венача найцийна; шозлагӀа, бӀаргакӀийле Ӏаьржъеш, гарза (гала) тох. УццӀаьй лоалахо Муса ва, ший бежан лозадьд цо, машен тӀатеха, из хьатакха деза, яхаш. Ӏасилга цӀогах Хамберда машен дӀахьокхаялар иштта доккха ду цо. Юххера фу хул цох? Нальчикера цӀайоагӀача Мадната духьалболх Хамберди цун новкъостийи. Найц юхь тӀара вовза мича вовз устнанна, цудухьа цох «Иван Грозный» ва оал кагийча наха. Шоаш цӀабоагӀаш, наьха малав ца ховш волча сагаца хилча санна, дӀадувц цар Хамбердаца нийсденна хӀама. Устнанас, цар бувцараш малашб дагалоацам боацаш, йодаяь цӀайига мара езац, дезала тӀера дӀаяха ягӀар, оал. Цо аьннача тайпара хьаду найца а цун новкъосташа а. Эггара хьаькъал долаш хет сона укх пьеса тӀа Саьди яха Хамберда йиӀиг. Цоа оал ший наьн-наьнага: «Нани, укхаза кхета хала дац. Хьажал, (пӀелгаш хьал а хьокхаш) папа сихвеннав, мама сихъеннай, дада сихвеннав, хьаштдале, наькъа сехьадала денна цӀогах машен хьокхаенна Ӏасилг а сихденнад». Да а да-кх из, цо яххача тайпара. Бокъонца вахаре а иштта нийслу уж моттигаш, къаьстта мар-сесаг сихдалар бахьан долаш. Цкъа загсе вахар со, дезал бохара хьакъехьа йоазув де дага волаш. Дикка ха я из, цу хана корреспондента болх бш вар со. ХӀана бох къона дезал, аьнна, аз даьча хаттара жоп луш, цигарча болхлоша аьлар, цхьацца хӀама эшара тӀагӀолла къовсам баьле, бох уж нонагӀбараш. ХӀетта хьахинна къона дезал бар цар бийцараш.

Вахача моттиге халонаш нийслу, е цӀа де отта безаш хул, е алапи кӀезига хул, йиш-воша хетача тайпара леладе вӀаштӀехьадалац, цхьачарна машен езаш а хул. Бахьанаш дукха да. Бакъда царех дукхагӀдараш, лакхе Саьде ма аллара, сихбаларца дувзаденна хул. Цудухьа пьеса язъяьча Тирканаькъан Аьсета кагийча нахага, мехкарашка йоах: халонаш цхьан юкъа мара нийслуш хилац, дӀайоал уж шоай ха кхаьчача, сих ма ле, уйла е, дезал бохаргбоаца никъ лаха. Хьаькъал долаш пьеса я. Из зийначох тара да «Зокх» яхача цхьанкхетара кулгалхоша, цар оттаяь хиннай из.

ЛоархӀаме а цӀенхашта а тема я йоазанхочо «ХӀанзара тӀехье» яхача дувцар тӀа йийцар. Боккхий нах дунен тӀа дукха бахац. Болча хана, доаггӀаш дола сий диц вай цар, дӀабаьлча дехкедоал. Царна эггара халагӀа хета хӀама да, дезалаша е дезалий дезалаша шоашка лацадувгӀар, сий цадар, футтаренаш яр. Цу хӀамаша дикка лоацду вай боккхийча наьха вахар. Берригаш а иштта ба ала валлац со, хӀаьта а каст-каста нийслу цу тайпара моттигаш а. Вахарера массехк масал доаладергда аз укхаза. Дезткъа шерга дӀакхача гарга йолча йоккхача сага виӀий-йиӀигага аьннад:

— Йоллел, гаьн тӀара боалаш бахал сона.

Вокхо жоп деннад:

— ХьалтӀаяьле, Ӏайха хьабахал уж, нани.

Цхьаькха цхьа масал доаладе лов сона. Хьачуена маьр-даь нана, дукха ха йоацаш ийцача кердача гӀанда тӀа Ӏохайнай. Нускала лайнадац из:

— ЦӀена гӀандаш тишдергда оаш са, — аьнна, къаьнача гӀанда тӀа хоаяьй йоккха саг, цӀенадар кӀалхара дӀа а даьккха.

Чувена саг Ӏохоаве мара сенна деза гӀанд а диван а? Из тема я (къоначар боккхийчар юхь цаяр) аргӀанарча ший йоазон тӀа Аьсета ювцар а. Тахан къаьстта ира латт из. Цудухьа бераш (дуккхадараш) эздел доацаш кхув. Ший даь-нана, даь-да ца лоархӀача бера, наьхабараш лоархӀаргбий? ЛоархӀаргбац. Цигара хьадоагӀаш да деррига а. ВӀаший юххе яхаш ши лоалахо — ши йоккха саг я Золобани Залихани. Цар виӀий-йиӀигаш ба Фатимаи Мадинаи. Деша ца а йодаш, сахьат хьалхадаьккхе, Залихан Ӏехаю Фатимас, ше школе хинна чуенай, аьнна. Вож цецъяьннай, ламаза ха ше яхийтарах. Кхы цул толаш Золобана виӀий-йиӀиг Мадина а яц. Дувцар дийша ваьлча, хеталу: «Школе дувцаций-те цу берашка, боккхача наьха сий де дезаш хиларах?» Хьехархоша а, даьша-ноаноша а, бераша шоаш а уйла е мегаргйолаш хӀама да вайна Аьсета ший дувцарга гӀолла довзийтар. Цох таралесташ дола хӀамаш кхы а дукха нийсдала тарлу боккхийча нахаи бераштеи юкъе. Къаьстта гӀар еш, кхувсалуш, бегашта вӀашагӀлеташ оамал я берий. Боккхача наьха дог мича доагӀа царга ладувгӀа, царна бӀарахьежа. Уж боацача дӀаара а баьле; ловза, ада, кхувсабала мегац зӀамагӀбараш, къоаной сагот а ца деш? Мег. Из дӀахьалхадаха деза царна дас е нанас.

Вахаре дукха хӀама нийсдала тарлу. Цунга хьежжа бе-бе чулоацам болаш да Аьсета йоазош а. Царех я цхьан даькъах латта «Форда» таръенна ворда" яха пьеса. Юрта цӀабаха безаш ба Саци, Каби яха истий. Бакъда шоай хьаькъал цахиларах, харцахьарча машена тӀа ховш. «Форда» тӀа ховш ераш, дегаш куралах дизза доландаь. Цох бала а хул царна. ДӀахо цун чулоацам бувцаш, ха йоаергьяц аз. ХӀаьта а цхьа хӀама белгалдаккха лов. Соца Сурхо тӀа Ӏуйрийна йодача автобусаца балха хьалъухаш вар Банханаькъан Мухарбик яха воккха саг. Цо каст-каста оалар:

-Даьллахь дӀахьажалахь, Сали. ГӀалгӀай боккхий нах хьаькъал долаш ба, оал. Мичад цар хьаькъал?! Автобуса тӀа хьалтӀаховшале, из мича йода Ӏодеша а ца ховш, йолаелча тӀера Ӏобовла отт, харцахьа тӀахайшадар тхо, аьле.

— Берригаш а ишта бац уж, — оалар аз, вела а вале.

Иштабараш а дукха ба вайна юкъе. Цхьабараш ханна боккха а хилац царех. Цу тайпара ба Сции Кабии. Безам тӀабодаш я Аьсета «Ахча цӀадахьа йоал» яха цхьан даькъах латта пьеса, «Дошо эппазо Любай дайдаь лазар» яха дувцар, кхыдола йоазош.

ВӀалла дош ца оалаш, Ӏе йиш яц йоазанхочун вахарах-леларах лаьца. Цудухьа укхаза хьоахадергда вай, из мичара я, фу балхаш леладаь саг я. Аьсет яь хиннай 1968 шера ТӀой-Юрта Тирканаькъан Оарцхойи Вешкаранаькъан Узулпатеи дезале. Ялх вошеи ши йишеи хиннад уж дерригаш. Школе дешаш йолаш, наьна мотт цунна безабалийтар хиннай Зурабанаькъан Ӏаьлий Роза. ДӀахо из деша отт Л. Н. Толстой цӀерагӀча Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен университета филологически факультета къаман отделене. Вешта аьлча, эрсий мотт, литература; гӀалгӀай мотт, литература хьеха йиш йола хьехархо хул цох. Цигара яьлча, цо болх баьб ТӀой-Юрта шоай тайпан юккъе йоаллача № 2 йолча юкъерча школе, Наьсарерча гимназе, итт шера Малсаганаькъан Тухана цӀерагӀча мохк тохкача музее къахьийгад цо, Ӏилман болхло йолаш. Цу хана журналиста говзал ший хилар хьахьекхар Аьсета. Сона дагайоагӀа цу заман чухь цо язъяь хинна цхьайола статьяш, «Сердало» газета тӀа кепа техаяр царна. «ГӀалгӀай сийдола къонгаш» яхача рубриканна кӀалха араяьлар цун «Сийрда лар» яха очерк. Из хетаяь яр вай мехка гӀорваьнна хиннача Оздой Саьлмарзий Махьмад-молланна. Укхаза дагадохийта безам ба са очерка юкъера Аюпа Ӏийсас аьннад, яхаш, юкъедаоладаь хинна байта мугӀараш:

«ГӀалгӀай молла яхар,

Иштта хила везар!

Иштта хургвоацар,

Вайна сенна везар?»

Иштта цо язъяьяр «ГӀалгӀай мехках баьха 60 шу дизарга» яхача рубриканна кӀалха кепа теха хинна «Балан ди» яха статья. Из сенах яр, массанена хов мотташ ва со. Пхьилекъонгий Махьмад-СаӀида язъяьча, из цӀи йолча роман-хрониках дар аргӀанара йоазув.

ДӀахо Тирканаькъан Аьсета къахьег, Магасерча НТРК оалача телевидене редактор йолаш. Цу хана къаьстта а гаргагӀа яйзар сона из йоӀ. Со «СелаӀад» яхача берий журнале балха вар. Цига каст-каста телефон тохар цо, передача кийчъеш, шийна гӀо дар дехаш. Цкъаь-цкъа, мукъа вац со, аьнна; сайна могаш дола гӀо-новкъостал цунна ца деш, Ӏийнавац со. Цу хана телевидене балха юкъейоалаяь, цо кийчъеш, яр «Кхоллама хьаст» яха передача. Белггала дагадоагӀа сона; Озанаькъан Салманах, Гаьгенаькъан Гириханах, Мерешканаькъан Султанах из передача еш айса къамаьл даь. Сох-сайх а яьяр цо цу тайпара передача. Боккха, хала болх бар цо цу тӀа беш хиннар. Итташ бола кхоллама нах бовзийтар цо вай республике а цул арахьа а бахача нахá. Цул совгӀа, цо кийчйора «Дагадовла вай», «Говзаме дош» яха передачаш.

Дукха ха йоацаш, Тирканаькъан Аьсет кхелхай яха хоам хезар сона телевидене гӀолла. Тхоай нана енначул тӀехьагӀа, цул халагӀа хеташ, хоам цхьаькха хезабац сона. Аьсета 54 шу мара даьннадацар. Дала къахетам болба цох, гешт долда, йийрза моттиг даькъалайойла цун.