— Воккха вале а, ер увзаш ва-кх со, жайнахьа мишта лаьрхIад мича хов сона, — аьлар цо.

— Жейнахьа из мишта лаьрхIад-м аз аргда хьога, — аьлар аз, — шайтIо чиш техача моттиге хьалтIаяьнна буц я, йоах цох дийшача Iалама наха.

Воккха саг, кхы йист ца хулаш, ваьгIар; кастта Iоваьлар машена тIара.

ХIана волалу саг гIаьле увза, маца волалу? Сона бовзача гIаьле увзача наха из Iомаяьй, кхувш боагIаш. ДукхагIйолча хана, Iехабале йолаю из увза, ше «къонах» волга хьахайта. Бокъонца цун зуламах шоаш кхийтача, тIаккха йита магац, хIана аьлча цунга дIаIемандаь. ЗIамига волаш, цул гоамагIа хIама яцар сона. Со даь-даьца кхийнав, зIамига волча хана денз. ХIаьта из гIаьле багаелла саг вацар цIаккха а. Милице балха волаш, колхоза председатель волаш, цо даьхача сурташ тIа, цунна гонахьара нах гIаьленаш бейоахкаш ба, хIаьта из пхьошаш чу ши кулг делла вагIа, е хаьн тIа кулг оттадаь Iеш ва. Цудухьа сона а гоама яр гIаьле бера хана денз. Тахан мо дагадоагIа сона, се ворхIлагIча «б» классе дешаш волаш, тхоай классни кулгалхо хинна Меданаькъан Жабраила Йоакъап цамогаш а хинна, Буро чурча больнице илла. Цунна тIехьадаха лаьрхIар оаха: кIаьнкаша а йиIигаша а. ТIеххьарчар цхьацца сом, баьцадаар ийцадар. ХIанз мо автобусаш лелацар цу хана. Аз аьлар, сайна Буро чу бода лоаца никъ бовз; цига гIаш даха йиш я, аьнна. Аьлтий-Юртара бердах урагIбодача новкъа гIолла Дошлакъий-Юрта кхаьчар тхо, Буроче а цунна чуйоагIаш яр, тахан а я из иштта. Новкъа тхо долхаш, кIаьнкаша гIаьленаш летайора, оза дагахьа. Уж царгара хьа а йоахаш, айса когаш тIабийтта дицденнадац сона, царга ца озийтар духьа. Бакъда саг Iехалуш а ха йоагIа. БархIлагIча классе дIачудаьлча, тхо дIатехар кхыча классах. Цу чу дукхагIа хьакимий бераш дар. Цар даьй бар е милице, е мельзаводе, е боккхача бухгалтерий дарже къахьегаш. ЦIагIара геттара хоза кIингаш дола, дукха ахча доаккха гIаьленаш хьакхухьар цар ишколе. Цкъаза цу тайпарча бераша шоай оамал тIа дIатIавугаш хул, мел чIоагIа духьалъотта гIерте а. Иштта нийсделар соца а. Тха классера кIаьнк вера сона эггара хьалха гуча «Варна» яхача гIаьлений пачка яхьаш. ДIайийкъар гIаьленаш, царех цаI кхаьчар сога а. КIинг-м сов хоза а бацар цун, бакъда гIаьле ше, хоза фильтр йолаш, говза хьаяь яр. Сона а ловра йиIигашта хьалхашка куралаш е а, се воккха хиннилга дIахайта а. Эзар гIаьле. Цул тIехьагIа из «дохьаж» вурийтта шера дIакъастанзар соцара. МалагIа гIаьле йисар аз ца озаш: «Волна», «Охотничьи», «Казбек», «Беломор», «Памир», «Прима», «Столични», «Наша марка», «Опал», «Ява» — ерригаш дага а ягIац. Из озаш волаш, цхьацца сакъердаме, цкъаза таIазар деш йола моттигаш нийслора са а кхыча берий а вахаре. Къаьстта а дицлуц сона, нанас тхоай дика «нихь» даьккха ди.

Делкъа ха гаргагIерта ха яр. Нана «Электроинструмент» завода механически цехе къахьегаш яр тха. «Прима» яхача пачка чура массехк гIаьле а эза, нана чуялехь, уж дIалочкъае лаьрхIар оаха. Сов сихденна, лагIаш тIа уллача пагIашка кIалъехкар уж. Чуена, делкъийна хIама дуаш ягIаш, шура яр мотт сона уй тIа Iояхар, из дIаяккха дагахьа пагIашк хьаэццашехь, цунна юкъера гIаьленаш Iолийгар. Бехках кIалхардовла хала хургдолаш моттиг яр цига эттар. Цудухьа тхоашта доагIаш дола таIазар хьаийцар оаха.

ГIаьле бахьан, сайна эггара чIоагIагIа эхь хийтта саг вувца безам ба са. Наьсаре вахаш вар тамашийна хоза воккха саг, из бIарга мел гуча хана, боккха тоам хулар сона. Эггара хьалха Наьсаре аба лелае волавенна саг вар из. ЦIаста мо цIе аба ювхаш, бейоаллаш хоза Iаса йолаш, тIатуллаш кIайча кхаькхах яь кий йолаш, воагIаш вайча чIоагIа куц долаш саг вар Оздой ГIубе Ювназ. Iай дар из, Наьсарерча Дуданаькъан Султана цIерагIча урамах IовоагIар со, багайоаллаш «казбек» яха гIаьле йолаш. ХьалвоагIа саг дикка къоасталургвоацаш, баьде яр бийса, вахá IотIакхаьчача, хайра сона духьалвоагIар малав. Ма эхь хийтар сона цу къоаночох! Цу тайпара эхь хийттадац сона цIаккха а цхьанна а сагах. Цо-м хIама аланзар, гIаьле дIалочкъаяь, аз йийцача сайрадиканна жоп а денна, тIехваьнна дIавахар. ХIаьта а цIаккха сона йицлургйоацаш йола моттиг хьахилар цох.

Школе вагIаш, итт класс яккхалца а цул тIехьагIа кхы а пхийтта шера а, гIаьле ийзар аз. Йоацаш висача, ваха-вала моттиг йоацаш, готталора. Бакъда сона сайна а хоалуш, унахцIено эшалуш латтар. Се студент волаш, эскаре гIулакх деш волча вешийна сай сурт дахьийтар аз. ЦIавеча вошас аьлар, Iа дайтача суртах, хьа гIелваларах хайра сона, хьо гIаьле увза волавеннилга. Цу масало а тешал ду, мишта эргавоаккх саг гIаьлено. Университете дешача хана а, дийша ваьлча а, Шолжа-ГIалий тIа вахаш а, сона гонахьа бар даим гIаьле увзаш бола нах. Йоазанхой, журналисташ, хьехархой, иштта кхы дIахо а. Студент волаш, сай вахаре нийсденна хIама дувца безам ба са укхаза. Хьехархочо, цхьа каьхатилг хьа а денна, цу тIа дIаяздаь книжка да вахийтар со Iилма-тохкама института библиотеке. Из чуйола цIа дар ЦIеча фронтовикий урамагIа, филармоненеи главпочтани юкъе. Эггара хьалха водаш вар со цига, цудухьа сона хацар библиотека малагIча гIата тIа я: хьалхарча е шоллагIча. Воддашехь, шоллагIча гIата тIа ваьлар со. ГIаьлен кIур ба цу чу, диг хьалъолла мегаргдолаш. Цу тIарча кхаь наIарах, цхьа ниI хийро йийлла латтар, вожаш къайла яр. Когий тата доадаь, дIагарга а ваха, шортта дIачухьежар со цу цIагIа. Лаккха айдаь книжка а дешаш, юкъ-юкъе гIаьленах кIур боаккхаш, вагIар Янданаькъан Хамарзий Жамалда. Цун куц-сибат довзаш волча сона хала хиланзар из малав ха. ДIатIаводаш мо шортта юха а ваьнна, IокIалваьлар со. Цига хиннаяр аз леха библиотека. ХIаьта лакхе цу цIагIа хиннар республикан йоазанхой Союз хиннаяр. Жамалда цу хана цу чу литературни консультанта болх беш вар. ДукхагIбола йоазанхой гIаьле увзаш бар. Масала, царна юкъе вар Ведажанаькъан Ахьмад, Хамхой Ахьмад (цо даим «Любительски» увзар), Хьоашаланаькъан Iаьла, Угурчанаькъан Азмат-Гири, ТIоаршхой ИбрахIим, Къоастой Iалихан, кхыбараш. Журналисташта юкъе а бар дукхагIбараш, «къонахчун муIа» лелаеш. ГIаьле увзаш вар Iарчакханаькъан Тухан, Гадаборшакъонгий Або, Пхьилекъонгий Идрис, Тебой Тухан, Къоастой Башир, Хаматхананаькъан Мухьмад, Хамхой Мустафа, Шаденаькъан Хьусен, берригаш дагабагIац.

Из мел во хIама я цу сахьате кхетадац, кIезиг-кIезига кIалвиса волаваллалца. Лораша яхачох, дегIаца мел йолча маьженна Iаткъаш да тхьамка, цох кер чу юсаш йола гIир. Из Iаткъ дега, пехкашта, къамарга, гошта. ХIара эзача гIаьлено, массехк минота лоацду сага вахар. ХIаьта пехкашта эггара дукхагIа цIийоацар хулараш ба тхьамка дукха дезараш, из лазар къамаргашта а цу тайпарча наха дукхагIа хул. Аз ден-бус 1,5 пачка гIаьле озар. Меттара воаггIаше, хIама даалехь из багайолла езаш вар со. Кхайкавора, каст-каста цамогаш хулар, во хьаж ухар. Из деррига дIадаьлча, кисанна дикка «водж» а тохар. ХIара денна кIезигагIа дале, 50-70 сом ахча Iодилла дезар гIаьленех. Цхьан шера цох дохкаш дола ахча дIакхоачар 25 эзар 200 сомага. Аз вурийтта шера ийзай гIаьле, цу шерашка аз цох дехка ахча 428 эзар 400 сомага кхоачаш хул. Вешта аьлча, ах миллион хиллал ахча да-кх из. Цох тIадувхарг мел дар доагIар, цул совгIа кхы а конфеташ эца а дусаргдар.

ГIаьле юталургья, юталургьяц, яхаш, хоз каст-каста. Цхьаболчар ют, тIаккха юха йолаю. Безам хилча, сагá дуталургдоацаш хIама дац, къаьстта а атта дита йиш я хьа дегIа а унахцIенонна а Iаткъаш дола хIама. Цкъа-шозза хьежар со из йита. ХIама хиланзар. Бакъда аз из йитаецаре, цо со вутаргволаш дар этта гIулакх. Бегаш боацаш, могашал дикка эшаеннаяр. Цул тIехьагIа Iо а кхессар, кхы бе а йолланзар. Ткъаь итт шу совгIа ха я аз гIаьле ца оза.

Дукха ха йоацаш Магасе ухача автобуса тIа болх беш волча Иленаькъан Хьасанаца къамаьл деш, дийцар аз айса гIаьле мишта йитар. Из йита ловш вар водитель а. Массехк бутт баьлча, автобус лехкаш вагIача цунга каст-каста конфеташ гора сона.

— ГIаьле йита гIерташ ва мотт сона хьо? — аьлар аз.

— Йитай аз-м, — аьлар водитела.

— Хала дарий юташ?

— Юххьанца хало дар, дIаIемача сатохалу, — аьлар цо.

Йита безам болчунна юталу гIаьле а. Юталуц яхар, йита безам боацар ва.

Цхьан хана новкъа бIаргавайна хIара шоллагIа саг гIаьле бейоаллаш хулар. Тахан наггахьа мара гургвац из увзаш воагIар. Мода дIаяьнний гIаьлен а. Нах шоай унахцIено лораяра оарцагIбаьнна хьувз. ГIаьле йоацаш а, дукха хIамаш да вахар кIалдуташ, вай унахцIенонна «херх» хьокхаш. ХIаьта шоашта зулам даь ца Iеш, из увзачар зе ду гонахьарча наха а. ГIаьле увзаш волча сагага, «хьо чуволча цIагIа неца-м латаргбац» оале а, цIагIарчарна воча оагIорахьара Iаткъаш хул цун во оамал. Цудухьа берригача мехка дIакхайкадаьд, гIаьле лаьрххIа цу гулакха хьаяьча моттигашка увза езилга. Массане ладувгIац цу тайпарча кхайкаралга а тIахьехамга а, шоашта товр хилчахьа, кхыбараш «хица хи бухебоале а» сагота бац уж. Цкъаза геттара доккха хатар хила а тарлу цу «дохьажах». ГIаьле озара тIера хул корта бохабу малар молаш бола нах. Нагахьа санна къаракъ менна, гIаьле лотаяь уж дIатхьовсе, цун чаккхе во хила мег. Саг вала а сахьат дац цох. Иштта моттиг нийсъелар, 90-гIа шераш долалуш, Шолжа-ГIалий тIа. Цул совгIа, цIераш ювлара бахьанех цаI да, дIа ца йоаеш, гIаьле хьунагIа, йокъаеннача баьца тIа, кхыча моттиге Iокхоссар. Бухсоццаш цох фу хьахургда кхетаде хала дац. Аз хIара шера ялхлагIча классе берашка сочинени язъяйт, «ЦIерага кхийдар цIеро мерцав» яхача кицан кIийлен тIа. Газ эккхара, токасаьргаш вIаший хьокхадалара, цIилеторгаш бераш ловзаяра нийсса дувц дешархоша, йоагаш йолча гIаьленах цIи йоалаш хилар.

Школера вахар цкъаза готталора гIаьле увзарашта, из увзаш воацача хьехархочоа цу сахьате хьаж кхетар, переменах кIур баьккха воагIачох. ДукхагIа цар увзаш хиннараш дикал лоха йола, дегIа чIоагIагIа Iаткъаш яраш хулар, царех хьаж а чIоагIагIа йоагIар. «Пийг» багIар (фильтр яр) наггахьа мара хилацар царга, маьха еза йоландаь. Хьаж хьакхете, хьехархочо-маIача сага беррига кIаьнкаш улгаца хьалъовттабора, кисаш кIалтIадоахийтар, цаховш дегабуам баьчун даьшка хабар дора. Бакъда кIаьнкаша гIаьленаш классе чукхахьацар, арахьа дIайохкар, шоашта мара ховргдоацача. Переменах шозлагIа арабахача уж йоацаш а нийслора цкъаза, царна кхыбараш тIакхачарах. Бакъда наггахьавар ца лаьрхIача, беррига хьехархой-маIа нах гIаьле увзаш бар шоаш. Кхыметтел физрукашта юкъе а вар шиъ, кIур дIабохийташ. Цудухьа дукхагIчарна хьаж дIакхетацар, дIакхийтача а хIама аргдарий-хьогI цар-м, шоаш а из гIулакх Iомадаь хиларах. Цхьаболча физрукаша берашта нийса кхетам лора, унахцIено лорае езилга хьалхадоаккхаш. Наьсарерча № 1 йолча ишколе ваьгIав со деша, цу хана цига болх беш вар Барханой Висангири. Берашта физкультура езаялийта, шийна могачох программа тIа белгал мел даьккхар царна дIадала хьожар из. Ше а вар Висангири физкультура, яйга атлетика (къаьстта адар) дукха езаш. Спортивни форма йоацаш, уроках хьачувоагIаргвацар. Цхьа талмаста бицар цо ший карабенна болх. Иштта, дешархошта, бакъахьара кхетам луш вар физрук Цисканаькъан Батарбик а. Лакхарча дегIара волаш, сабаре, хоза къонах вар из. ДIабIарахьожжашехь гуш дар, из гIаьленца хьоашал доацаш волга. Кхыдола Iилмаш хьехараш дукхагIбараш гIаьле йоагаеш бар. Масала, вайна массарна вовзаш вола гIалгIай мотт хьехаш хинна Бераханаькъан Жабраил, Патанаькъан Султан, эрсий мотт хьехаш хинна Оздой Арсгири, математик Арсамаканаькъан Мухьмад, кхыбараш.

Журналиста а йоазанхочо а Чахкиев Мухьмада яздаь «Аслана дош» яха дувцар дийшад аз. Бераша ишколе деш дола хIама дика зийна, кхеллача санна хет сона из йоазув. ГIаьле эзачул тIехьагIа, хьаж ца кхетийта лоа дуъ цар, ара латтар Iан зама яле. Из бахьан долаш цамогаш а хул. Пехкашта лазар хила кхы фу эш? Иштта цамогаш хул Аслан а. Да тIа а воацаш, ше кхоабаш ягIача нанна сагото тIаяхь цо, бала бу. Амма кIаьнк ший ханнахьа кхет, харцача новкъа ше нийсваларах. Хиннар долчча беса наьнага дIадийце, кхы ше гIаьле озаргьяц аьле дош лу цо. Из дош кхоачаш а ду, спортаца хьоашал а тессе.

Юххера а са дагадохийта безам ба, мел нах бов дунен тIа хIара шера, гIаьле увзар бахьан долаш. Тхьамка увзарах, хIара шера дунен тIа ла 8 (бархI) миллион саг. Царех 7 (ворхI) миллион гIаьле увзаш е увзаш хинна нах ба, 1, 2 миллион кхычар увзача тхьамка к1урах бов. 1, 3 миллиард гIаьле увзарех, 80 процент къеча мехкашкара нах ба. 2020-ча шера тхьамка доагадеш хиннаб дунен тIарча нахах 22, 3 процент бараш: берригача маIача нахах 36, 7 процент гIаьле увзаш хиннаб, кхалнахах — 7, 8 процент.