Цигара кхы цӀа а вагӀац из, даим шийна дукха безаш, цун хьашташ кхоачашде гӀерташ къахьийгача лоаман мехка. Хьаэц вай духхьал цун бера ха. Цу ханах лаьца къаьстта дика яздаьд цо «Сомавалар» яхача автобиографически повеста тӀа. Нагахьа санна из повесть эрсий меттала язъяьлга теркалдича, Ӏаддал-Хьамид из мотт дика ховш, бакъволча эрсий йоазонхочо санна йоазош де низ кхоачаш хиннав. Хьож вай, мишта хиннай цун бера ха, фу оамалаш йолаш кӀаьнк хиннав из. Бокъонца бакъдар аьлча, аьрдагӀа кӀаьнк хиннав. Из шоллагӀа кӀаьнк хиннав ГӀаьнажа Сипсой дезале. Цун оамал хьахулаш, дикка ший дакъа юкъедихьад цу ханарча Ӏаьдало а цун харцахьарча лоаттамо а. Хьалдарий бокъо йолаш, доацарий къел текхае езаш, хиннай зама. Цудухьа Сипсо каст-каста хьакимашта раьза воацаш, барт бетташ, эгӀазъухаш, набахта ухаш хьийзав. Дезала а Ӏаткъаш хиннай цун сабар доацаш йола оамал. Дерригача дуненна раьза воацача даьгарча хьалах цхьадола дакъилг воӀага а кхоачаш хиннад, зӀамига волча хана денз. Меттара гӀетта араваьлча, гонахьарча наьха сатем боабеш, лоалахочун цӀен тӀа тӀой детташ, шийх жӀалеш летадеш, сайранга водаш хиннав из. Моцал яхача «даьце» мара цӀенах тохаш а хиннавац. Даар а фу хиннад, катеха хьаийца сискала чӀегилг беелле, юха а араэккхаш хиннав, цӀермашенникъ болча а ваха, из хахкар духьа. Вешта аьлча, кхерамах хӀама доацаш, цхьанна сунто юха ца тохаш, кхувш венав Ӏаддал-Хьамид. Из иштта Ӏомаваьр хиннав кхаашка ваьнна юртда, къаракъах моллагӀа гӀулакх де кийча вола цун секретарь Степан, нах лоархӀаш воаца, къахетамах хӀама доаца Буро тӀара лор Исакович, юртара молла, адамалах хӀама ца доалла хьехархо Евнухов, кхы а массагӀа ва уж. Сагá массе оагӀорахьара ӀотӀаетташ хилча, из ше а волалу, из иштта хила деза мотташ, гонахьарча нахаца гӀожа а охца а хила. Цу кепара хьахулаш йоагӀар зӀамигача Ӏаддал-Хьамида оамал. Юххера, цох хьахиннар вайна гуш да. Ӏаьдала раьза боацача, царна духьала герз айде, керда зама кхолла дага болча нахах дӀакхет из. Революционер-большевик хул Ӏаддал-Хьамидах, Россе къулбехьен цхьан юкъа волча комиссара Орджоникидзе Сергойна уллув волаш, дукха лоаман наькъаш ду цо, Советий Ӏаьдал котдаккха, чӀоагӀде гӀерташ. Цу заман чухьа цун дикагӀбола новкъостий хиннаб, гӀалгӀаша сий деш бувцаш бола Албохчанаькъан Ювсап, Заьзганаькъан Идрис, Орцхананаькъан Хизар, царех тарра кхыбараш. Духхьал революцен бӀухо хинна ца Ӏеш, из хиннав цун истори яздеш вола йоазонхо а. Шийца даим къоалам, каьхат долаш, лоархӀамера моттигаш дӀаязъеш, чакхваьннав из цу халача а лирача а наькъашка гӀолла.

Цудухьа тахан цох дукхагӀа дувц йоазонхочох санна. Цо кхелла йоазош (дувцараш, повесташ, очеркаш) юкъедахад бе-бе цӀераш йолча, тайп-тайпарча шерашка кепа теха арадаьннача книжкашта. Царех да «Хержараш» (1961), «Кортамукъален Ӏуйре» (1973), «Сомавалар» (1981), «Кердача вахара тӀехьа» (1986). Тематически оагӀув дикка шера я цун кхоллама. Ширача заман Ӏадаташ, наха низаш дар, миска нах ӀотеӀабар гургда вайна цун дувцарашка. Царех да «Лоаман йоӀа дайна гӀа», «Нана-есар». Кхыча къамах йола саг йоалаяр тӀа ца эцаш бола нах зуламе хилар гойт цо «Жан-Гири» яхача повеста тӀа, цун ший шаккха йоӀ гӀалгӀашка маьре бацар. Зарема эрмалочунга Валодяйга яр, из Шолжа-ГӀалий тӀарча прокуратуре болх беш вар. ШоллагӀйола Аза гӀазкхечунга (казакага) яр, цун цӀи белггала дагаягӀац сона. ВиӀий Рустема сесаг а вайнаьха саг яцар, Лида яхаш цӀи а йолаш, гӀазкхе яр из а. Шолжа-ГӀалий тӀарча цхьан конструкторски бюро къахьегаш яр Лида. ХӀаьта Ӏаддал-Хьамида Рустем гӀишлонхо вар. Вай Сибрера цӀадаьхкачул тӀехьагӀа, парте Нохч-ГӀалгӀай обкома гӀишлошъяра отдела заведующи а, цул тӀехьагӀа архитектор волаш а къхьегаш хилар из. Граждански тӀема наькъаш, цун дикагӀбола турпалаш бувцаш я «Серго» яха повесть, иштта кхыча темаех а яздаьд цо. Эрсий мотт шаьра хиларал совгӀа, белггалара, кхычарех тара йоацаш, стиль хиннай цун. Ховш ма хиллара, цунна бовзаш хиннаб эрсий гӀорбаьнна йоазонхой Серафимович Александр, Булгаков Михаил. Царца вӀашагӀкхетараш хиннад Ӏаддал-Хьамида. Кепа теха арадалале, цар дийшадац, цхьацца хӀама тоадаьдац оалилга дац цун йоазошка. ХӀаьта дунен пролетариата баьчча хиннача Ленин Владимир Ильича кулг лаьца саг из мара вай къамах кхы цхьаькха ва аьнна хезадац сона. Цунна тӀавахар а цунца къамаьл хилар а тамаш е мегаргйолаш хӀама хиннад цу заман чухьа, вай хана а я из гӀалгӀашта лоархӀаме исторически моттиг.

Гойганаькъан Ӏаддал-Хьамида дешарах, дӀахорча цун наькъах дика дийцар сона Озанаькъан ИсмаӀалий Салмана. «Наьсарен оаз» яхача районни газета корреспондент волаш, лаьрххӀа из волча а ваха, ший юртахочох, цох долча дагалоацамех ийс оагӀон тӀа статья язъяйтар Салманага, газета тӀа кепа а техар. Цунна юкъера цхьа дакъилг а доаладеш, дагалоацаргда вай, фу дешараш дийша хиннав вай мехкахо: «... Из школе деша гӀорг ма хилла а, чӀоаггӀа къа а хьийга, гӀалгӀай мехка цаӀ мара йоацача Буро чурча школе деша дӀавелар. Цу школе деша шийна мелла хала хиннадале а, из дика йистеяьккхар цо. Цу школе хьехаш хиннача дикагӀболча хьехархоша безам болийтар цун дӀахо а деша. Цу хана дешаш барашкара мах боаккхар. ДӀахо деша виӀий безам хилара чӀоагӀа раьза а хинна, ший къеча боахам тӀара мах тела хала доллашехь, Новочеркасски юртбоахама училище деша вахийтар дас Ӏаддал-Хьамид. Цхьабакъда, цига дешаш ши шу даьнначул тӀехьагӀа, кхоалагӀча классе волча хана, кхы дӀахо цун дешарах мах тела даь низ цакхачарах, цигара юкъагӀвала вийзар цун. ФуннагӀа даь а, дӀахо деша уйла йолаш вола зӀамига саг 1914 шера деша эттар Москверча сайранарча халкъа университете. Цига деша вагӀаш, цунна дика яйзар паччахьа Ӏаьдала политика, цо къахьегамхошта тӀалоаттабу Ӏоткъам, ахархой йоаца цхьаккха бокъо. Цигга чӀоагӀделар цун паччахьа Ӏаьдалца къовсам лоаттабара нигат. Цу ханна Февральски революци хилар. Ӏаддал-Хьамид вай мехка цӀавера.

ВоӀага дешийта гӀерташ, дас хьийга къа а, мелла хала дале а, дешарца хьаькъал Ӏомаде гӀерташ воӀа хьийга къа а дика накъадаьлар. Ӏаддал-Хьамидах мехка пайдана а волаш, кӀоаргга хьаькъал а долаш, дика йоазонхо хилар. Юрта бахача ахархой дезалах хьаваьннача цунна дика довзар ахархой хьал, царна эшар, цар лазар. Цунна дагадоаллар царна а берригача къахьегамхошта а паргӀато йоаккхилга, ший деррига вахар цу гӀулакха хетаделга... Ӏаьдала болх беш, Буро тӀа а кхычахьа а волаш, цӀаккха а ший юртара боахами юртахошцара бувзами дӀатоссаш вацар из. Каст-каста юрта цӀавоагӀар. Из цӀаварах юртахошта доккха цӀай хулар, гӀадболхар. Боккхий нах а кагий нах а гулалора из волча, цун къамаьлага ладувгӀа... Цкъа из Буро тӀара цӀавеча, укх тайпара хӀама хилар. Из цӀавенав аьнна ма хезза а, тхо сихха царцига гулделар. Дуккха боккхий нах а бар цига. Ӏаддал-Хьамид ше Ленин волча хилара хьакъехьа а, цо вайнаха яккха лаьрхӀача паргӀатонах а къамаьл даь ваьлча, цунга ладувгӀаш ваьгӀача Дзормотанаькъан Бибота, хьалгӀетта цунна дӀатӀа а ваха, аьлар: «Ӏаддал-Хьамид, Ленина бедаьлла хьай кулг бедоллийтал сога», — хьалаьца цун кулг кхозза тоӀа а даь, юхаваха, ший метте Ӏохайра...»

Тахан школашка Ӏомабеш ба Гойганаькъан Ӏаддал-Хьамида кхоллам. ИйслагӀча класса лаьрхӀача херстоматена юкъеяхай «Сомавалар» яха цун повесть. Массехк шу хьалха цун когаметта Ӏомаеш хилар «Серго» яха повесть а, «Лоаман йоӀа дайна гӀа» яха дувцар а. МалагӀа хьехам лу цар карарча хана бахача кагирхошта? Эггара хьалха цун йоазоша хьахайт, массахана а хиннадац ламашкара вахар тахан санна ираз долаш; деша, болх бе, къахьега паргӀато йолаш. Кхалнаьха бокъо яьнна зама я вайяр, ала деза эггара хьалха. Лакхе хьоахадаьча «Лоаман йоӀа дайна гӀа», «Нана-есар» яхача дувцараш тӀа йоазонхочо дувц, кхалнах удабеш, царех есараш-истий беш хиннилга. Зуламхошка хӀама ала саг а хиннавац Ӏаьдала оагӀорахьара. Тахан дӀайигийтал кхалсаг, иштта низ беш, ше раьза йоацача моттиге. Ӏаьдалгахьара бехка кӀалхарвала атта хургдац. Укхаза дагадох сона, сай бера ханара цхьа масал. Наьсаре хьалкхувш воагӀа со а, са ханара лоалахой бераш а салоӀача дийнахьа клубе (районерча культуран цӀагӀа) кино хьажа ухар. Цу хана телевизораш кӀезига яр наьха фусамашка, цул совгӀа, геттара сакъердаме кинофильмаш телевизор чугӀолла наггахьа мара хьокхацар. Кино а хьежа тхо чудоагӀаш, ара баьдъеннаяр. Массехк кӀаьнк вар тхо. РОВД наӀарга тхо хьалкхаьчача хана, лагӀаш тӀа хьаараэттача милице гӀирс бувхача зӀамигача сага, хьакхайка, аьлар:

-Хьадийл укхаза.

Тхо шийна дӀагаргадахача:

-Доллел соца. Аз дукха гоадергдац шо, — аьлар цо.

Оахош харцахьара хӀама даьд мотташ, дар тхо цкъарчоа. Бакъда дӀауйла йича, баьдъеннача хана ара хилар мара, тхогара даьнна гӀалат дацар. Вешта, дукха ха-м яьннаяцар, баьдъеннаяле а. Цунна тӀеххьа чудахар тхо. Уйчара аьрдехьарча кабинете дӀачуваьлар милиционер. Дукха ха ялале, тхо а нийсделар цу чу. Следователа истол-гӀанд, кхы а массехк гӀанд латтар цу чу. ЦаӀ дӀалаьца вагӀар сибата-гӀирса хоза зӀамига саг.

-Ӏоховшал, — аьнна, тхо Ӏо а ховшадаь, милиционера аьлар, — хӀанз аз Ӏодешаргда шоана цхьа каьхат, шоаш тешаш да аьнна, кулгаш язде деза оаш цун кӀалха.

Доккха садаьккхар оаха, тхоашта бехк бе из дагавоацилга хайча. Амма тхона хӀанз а хацар, цу каьхата тӀа фу яздаьд. Деша волавелар следователь. Цо яхачох, тхона бакъахьара хийтта цу чу ваьгӀа зӀамсаг низагӀа саг йига вар. ЙоӀа раьза яц со а, аьнна, лаьца Ӏочувоалаваьвар из. БӀарахьежар тхо духьала вагӀача, зулам карагӀдаьннача гӀалгӀачоа. Новкъа дар иштта куц-сибат дола саг цу каьхата тӀа во вувцаш хилар. Из дийша ваьлар Ӏаьдала болхло. Дерригаш бӀарахьежар тхо йоӀ йодаяь хинначоа, цо тхоашка цхьа хӀама ала дезаш мо. Оаха сатувсар, бакъдац из, цо аларга. ХӀаьта вож, «сенна нийсденнад шо укхаза?» яхаш мо, тхона бӀара а хьежа, йист ца хулаш Ӏийра.

-ӀотӀаязде хӀанз кулгаш, — аьлар следователа.

Тхо сихлуш дацар уж язде, теша безам бацар цо низагӀа кхалсаг йига хиларах. ХӀаьта а, яз ца дича, арадовлийтанзар тхо. Тхо мо долча зӀамигача берех фу тешаш хул-м хацар тхона.

Кулгаш а яздаь чудоагӀаш, цхьанне йоахар:

-Дайдда хила дезар вай, дӀачу а ца долхаш.

Вокхо:
-Во яздир вай кулгаш.

КхоалагӀчо:

-Вай мичад цунна тӀалеткъараш, тешаш мара дий вай?

Из шедар аз дувц, карарча хана Ӏаьдало кхалсага гадоаккхаш хилара тешал дар духьа. Гойганаькъан Ӏаддал-Хьамида йоазош дешаш, хьехархочо вӀаший духьалъоттайий ювц ши зама, цар тайп-тайпара лоаттамаш а гӀулакхаш а. ГӀалгӀай кхалнах геттара раьза хила безаш ха я хӀанз латтар. Царех дуккхабараш шоаш лел машенашца, вожаш хьакхувлаш, болх беча моттиге Ӏобоах моароша, вежараша, дас. Балхаш тӀа лакхбенна, къахьегаш ба царех дуккхабараш: лораш, экономисташ, журналисташ, артисташ, хьехархой, йоазонхой, и. кх. дӀ.

Гойганаькъан Ӏаддал-Хьамида йоазош эрсий меттала хилар бахьан долаш, уж деша таро хиннай вай мехка дахача тайп-тайпарча къамех болча наьха, Ӏилманхой, литературоведий. Царех ва В. Корзун, В. Виноградов, В. Былов, И. Арсаханов, Х. Туркаев, М. Пантюхов, Н. Ахъядов, А. Лин, М. Мамакаев, А. Семёнов, кхыбараш. Наьна мотт шаьра ца ховча наха эрсий меттала вийшав йоазонхо. Масала, юстице министр, университета юридически факультета декан хиннача ЗагӀенаькъан Мовлат-Гире яздаьд: «Хала хете а, кӀезига бовз сона вай йоазонхой, поэташ; хӀаьта а цкъа бийша Ӏийнавац со Байсаранаькъан И., Гойганаькъан Ӏ-Хь., Янданаькъан Дж.»

Дукха ха йоацаш, хезар сона нохчашкахьа хиннача вай йоазонхочун цӀи лелаяьча урамах кхыйола (Митаева) цӀи тиллай аьнна. Кхычар дӀайоахе а, вай бокъо яц къаман ираз бахьан Ӏазап эзача наьха цӀераш йицъе. ХӀаьта Ӏаддал-Хьамид гӀалгӀай бахьан Ӏазап эза а ший 52 шу даьннача хана Сибре венна а саг ва.