Ала деза Михаил Юрьевич ше а воккха суртанча хиннав аьнна, цунна тешал деш да цо дита, ший кулгаца кхелла балхаш. Царех лархIа мегаргда 1838 шера дилла «Черсе», цун юнкерски тетрада тIара «ТIема вахарера моттиг», «Эпсарашта яь карикатураш», 1840 шера дилла «Валарга тIа хиннача тIема юкъера цхьа моттиг» яха а кхыдола а сурташ. Лермонтовс дитача суртий кIийлен тIа сурташ кхелла художникаш а хиннаб. Масала, Лермонтовс 1837 шера диллача сурта кIийлен тIа 1979 шера Б. Семёновс кхелла хиннад «Мцхетена юххера ТIема-Гуржий никъ» яха сурт. Поэта дитача сурта кIийлен тIа кхелла хиннад цо «ЖIар дола лоам», «Кавказах бола дагалоацам» яхараш а, царех тарра кхыдараш а.

Дувцаш долча хьажаре нахага хьокха оттадаьд Лермонтовс ший кулгаца даь «Безам» (1831), «Поэта валар» (1837), «ВаларгтIе» (1840) яха йоазош. Иштта гойташ да поэта даь даь-даь, ший даь-даь, наьн-наьна, даь сурташ, кхыдараш. Вешта аьлча, дика поэт хинна ца Iеш, дика суртанча а хиннав Лермонтов. Укхаза са дувца безам ба гIалгIай поэзенцарча М. Ю. Лермонтова бувзамах, цун йоазошта таралесташ йолча вай поэтий йоазошкарча моттигех. Уж каст-каста нийсъяларо лохбац вай поэзен мах, цо хьагойт тайп-тайпарча ноахалех болча наха сийлахь-воккхача эрсий поэта хьаькъалах, цун кIоаргача кхолламах шерра пайда эцаш хиннилга, цунгара Iомалуш хиннилга. Лермонтова кхолламо гIалгIай поэтий кхолламашта дикка Iоткъам баьлга, цо ший лар йиталга хьагойт цхьаццадолча йоазоний кепаша (композице, рифмо, ритмо, строфашта екъаро), чулоацамца ювзаеннача моттигаша, маIано, поэтически сурт кхоллара гIирсаша.

ДоккхагIча ноахалах болча Озанаькъан Салмана, Осменаькъан Хьамзата, Малсаганаькъан Дошлакъас; юкъерча ноахалах болча Янданаькъан Жамалдас, Хамхой Ахьмада кхолламаш дешаш, зе йиш я, царна юкъе М. Ю. Лермонтова кхолламцарча моттигашта таралесташ дола доакъош, сурт-сибаташ, уйлаш хилар. Кхыметтел тема хоржача даькъе а, царна Iаткъаш хиннад эрсий поэта йоазош. ДIахо айса дувцар, масалаш а кхувлаш, дIачIоагIдергда аз. «ТIемхочун нана» яха Озанаькъан Салмана стихотворени ешаш, цу сахьате дагаух сона «Веддар» яхача поэма тIара наьна сурт-сибат. Цига нанас — лоаман кхалсага вий кхайкаю ший воIа, из зовза, эсала хиларах, тIема арара кхеравенна вадарах:

«...Йист ма хила! БIеха гаьвар,
Веннавац хьо, сийле йоаккхаш.
Хье цхьаь ваха, волле укхазара,
БIехдергдац аз къаьна шераш,
Ведда Iа даь эхь тIаэцаш,
Лай, зовз — яц со хьох воI лоархIаш!»

ХIаьта Озанаькъан Салмана стихотворене тIарча нанас ший воI эсалча хIамах лораве гIерташ, хьехар деш накъавоаккх из тIем тIа:
«...Нагахьа санна, тIема дакъа
Хьал ца лоацаш, хьо вусе,
Хьона хьанала бац са накха,
Даькъаза лоархIаргья аз се».
Лермонтова поэман маIан фуд аьлча, из да Даьймохк лорабеш бовчар сийле хеста а еш, ХIарон (Гарун) санна хулгах лоралелаш, аьнна хьехар делга. Из маIан гу вай гIалгIай поэта «ТIемхочун нана» яхача йоазон тIа:
«...Бакъда кхо ма делахь цIий!
Лох ма делахь Даьхен сий!»

ГIалгIай литература хьакхоллаш а дегIадоаладеш а, хьинаре дакъа лаьцарех ва Осменаькъан Хьамзат. Ший йоазош деш, дикка ког-гIортолга еш хиннай цо эрсий классически литературах. Къона волаш бовз цунна Лермонтова кхоллам, «Вай заман турпал» яхача романа доакъошта таржам ду. Сосе Хьамзата стихашка а го йиш я эрсий поэта кхеллача сурт-сибатех таралестараш, цун сюжетий а композицей а белгалонаш. Нагахьа санна Лермонтова «Гаьннара къулбехье водаш» яха стихотворени Осменаькъанчун «ЦIавода» яхачунца нийсйой, къаьгга гуш хургда цар сюжетий таралестар. Лермонтов санна, гаьнна арахьара цIавоагIаш ва гIалгIай поэт а:

«Дийнахьа, бийсан сатем боацаш,
Ший никъ лусташ, мехкаш дусташ,
ЦIерамашин масса уд,
Ваьча мехка гаргаувзаш,
Духьалъудаш, кхааш доахаш,
ЗIанарбIоагIий юхауд».

Эрсий поэта лоамашцара боккха безам дIагойташ, царна корта тох ший йоазон тIа, хIаьта Сосе Хьамзата из кхыча беса дIадерзаду, лоамаша дIайха моаршал хетташ тIаэц поэт:

«ЙиIий бIаргаш санна хьесташ,
Сога делаш, моаршал телаш,
Латта лоамаш сона гу».

ГIалгIай поэта кхоллама юкъе зе йиш я лермонтовски сурт-сибаташ а. Къаьстта а гуш да из, Iаламах яздеча моттиге:
«...Чалмою белою от века
Твой лоб наморщенный увит».

Иштта аьннад Лермонтовс «Казбеках». ХIаьта Хьамзата мишта гойт-те Даькъастен лоамий сурт? Цу хаттара дика жоп луш да ер мугIараш:
«...КIай чоалба хьерчаю
Кавказа ва лоамаш».

Уж вIаший мел таралест кхы ца дийцача а гуш да, аьнна, хет сона. Тайп-тайпарча замашка баьхача цар йоазошка шоайла тара да миха, Тирка, иштта кхыча хIамай сурташ: «ветер свищет» — «шок етта мух», «буйный Терек» — «бирса Тирк». Цу тайпарча таралестарех кхы а дукха дувца йиш яр.

Кхыбола гIалгIай къаьнагIбола йоазанхой санна, литературе беркате лар юташ хинначарех ва Малсаганаькъан Дошлакъа. Из вайна дукхагIа вовз литературан тохкамхо санна. Амма цунца цхьана цо язъяьй «Iарамхи» яха поэма, «Кердача наькъ тIа» яха пьеса. Хьоахаяь поэма хетаяь я лоаман ГIалгIайче гIолла IодоагIача хина. Из ешача хана, кхетаде хала дац, Лермонтова «Тирка совгIаташ» яхача стихотворене, кIезига баь ца Iеш, Дошлакъий йоазонна Iоткъам баьлга. ВIаший нийсдергда вай, цу шин поэта кхоллаш дола Тиркеи Iарамеи сурташ.

«Терек воет, дик и злобен,
Меж утёсистых громад,
Буре плач его подобен,
Слёзы брызгами летят.
Но по степи разбегаясь,
Он лукавый принял вид.
И приветливо ласкаясь,
Морю Каспию журчит».

ДIахо Iарамхина суртага хьожаргда вай:

«...Феса тIахьувза
Бирса лом санна,
Унзара IувгIаш,
Лоаман бердаш дуаш,
Лоаман чхараш йохош,
Дег чура бала
Фордага белхабе,
Бирса хьед из хий».

Духхьал сурташ тара хинна ца Iеш, ер моттигаш сюжеташка диллача а вIаший гарга я. Iарамхий а Тирк санна аькханна тара да, бирса да, из санна фордага лоткъам бе дагахьа, сихденна додаш да. Лермонтов санна, цхьа ший тайпара, кердача оагIорахьара Iалам бIаргагуш ва гIалгIай поэт а.

Каспе ше тIаэцарг, Тирко дIалу «мах боаца совгIат» — къонача казачкай дакъа:
«...Я примчу к тебе с волнами
Труп казачки молодой,
С темно-бледными плечами,
С светло-русою косой»

Цу тайпара сюжета лостам гу вайна «Iарамхица» а. Нагахьа Лермонтова йоазон тIа хулаш дар лирически турпало дувце, укхаза из йоазанхочо ше дувц. Цо йоах, Iарамхи чу, вошас йийна, хоза йоI чукхессай. Из моттиг Iоешшашехь дагадох, Лермонтовс къонача казачках дийцар:

«БIаьстенца лоам тIа
Баьццара гIа дийха,
КIай дакх мо йола
Ший йиша йийна,
Хьа хи чу кхесса...»

Уж ши йоазув маIана-эстетически гаргало йолаш хилар хьагойташ да цар темаш, доашхаш дола дешаш вIаший тара хилар.

Сийлахь-воккхача эрсий поэта Iоткъам дикка хоалуш ба Янданаькъан Жамалдий кхолламе а. Йоазоний маIана, сурт-сибаташта, уйлай кIоаргала хиларал совгIа, из Iоткъам хиннаб Жамалдий стихаш шоашца сагото, уйлане вахар, сахьувзар долаш хилара а. Лоацца лирически стихотворени кхолла хар эггара лакхагIча боарам тIа даьккхадале а, гIалгIай поэзи дикка дегIакхийлаяле а, бакъда Янданаькъан Жамалдий кхолламца вайна бIаргагац жанрови лехамаш. Нагахьа санна цун кхоллам, эрсий классикаца нийсбеш, вай тохке, из гаргагIа ба Лермонтова кхоллама ший чулоацамца. Из кхетаде хала дац, хIана аьлча уж шаккхе а лоамий, Даькъастен илланча ва. Царна шиннена а цхьатарра дукха деза Кавказа «сийна лоамаш», цун Iалам. Хамарзий Жамалдий поэзен хьисапаш, Лермонтова а санна, уйлай кIоаргал, дог тоIадаь латтар, берригача кхоллама юкъера сагото, гIайгIа хинна дIаовтт. Темаш хоржача лостамагIа дукха юкъара хIамаш да шин поэта, къаьстта Iалами адамлеи дувцача даькъе. Чов хинна юсаш хиннай Лермонтова дег тIа Iаламаи адамаштеи юкъера къовсам бола моттигаш. ЧIоаггIа вас еш хиннад цунна адамашта юкъера довнаш, тIемаш. Цу тайпара сурт гу вайна «ВаларгтIе» яхача йоазонна Ведажанаькъан Ахьмада даьча таржам тIа:
«...Гаьно латтар мугIарагIа лоамаш,
Массаза кура сатем болаш,
Царна юкъе белгала болаш,
Латтар Бешлоам-Корта къегаш.
Дагахьа гIайгIане а волаш,
Аз уйла йир: «Даькъаза саг,
Фу эш цунна!.. Сигаленна
КIал моттиг я массанена.
Эшаш доацаш, хоадам боацаш,
Сенна леладу моастагIал?»

Жамалдас язъяьча «Ма сийлахьа ва» яхача байта а из тема я: Iаламе — сатем, барт; адамашта юкъе — къовсамаш, моастагIал:

«...Дуне доккха хилча,
Вахар гIоза хилча,
Саг сагах хIана гIерт,
Ший ваха йиш хилча,
Дуне маьрша хилча,
Саг сагах хIана лет?»

Лермонтова Iоткъам го йиш я, гIалгIай поэта ший дуккха йоазош цхьаннена хетадаьча хьисапе яздаь хиларца. Из каст-каста деш хиннав эрсий классик. Стихотвореней цIераш Iойийшача а хьагучадоалаш хIама да из: «Лоам чу яьхача кхалсагага», «Наьнага», «ВурийттлагIча шерашка баьрашка», «ЙоIага», «Наькъахочунга», «Кхалсагага», и. кх. дI.

Дукхача Жамалдий байташка гойташ дола Iалама сурташ, цун ший дега хьалага хьежжа хул. Уж сурташ хул велаваларга, гIозваларга, гIайгIанга, саготонга вугаш. Ший дог-уйла диззагIа хьахьокхаргдар хорж цо Iалама юкъера, из даим а хозача «басарашца» тоаде, къоагаде гIерт. Цу тайпара хIама зув вай Лермонтова кхолламе а. ВIаший нийсъергья вай цу шин поэта байташ тIа Тирк дувцаш йола моттигаш: Лермонтовс аьннад:

«Тирк да увгIаш аькха санна,
Лоамий чхарашта юкъе,
Да из дарзагIа делхаш санна,
УрагIъухийт тIадамаш...»

Жамалдас кхеллача суртага хьожаргда вай хIанз:
«Тирк доагIа лоамашта юкъегIолла хьувзаш,
Ший чехка талгIеш бердах етташ,
Цкъаза цхьа ашараш лекхаш,
Цкъаза ломо мо цIогIа детташ...»

Шеко яц эрсий классика байт кIоаргга дег чу йижа, Жамалдас ший йоазув хьакхелла хиларах. Шинна а байта тIа Тирк гу вайна цIимхара, бирса, аькхан хьисапе. Шийна духьала мел нийсденнар токхадеш, додадеш, дода из. Цу тайпара Iоткъам хиннаб аьнна хет гIалгIай поэта «Тамарийга» яха байт кхоллаш, хIана аьлча Лермонтова «Тамареца» юкъамоттигаш я укхаза. Паччахьа хинна Тамара шинна а йоазон тIа яхаш я Дарьяла-ЧIоже «даьрдича санна Тирк идача».

Цхьаволча сага хетадала тарлу, эрсий поэта сурт-сибаташ, уйлаш кийча йолча тайпара хьа а ийеш, Жамалдас ший кхоллама юкъекхийлай, аьнна. Амма из ишта дац, цо ший «басараш», ший никъ лох сурт кхоллара, тема яшхара. Дувцаш дар бакъдеш, масал доаладергда вай. Шинна а поэта я шалтах язъяь байташ: М. Лермонтова «Шалта», Янданаькъан Ж. «Шалтага». ХIаране ший тайпара хьахьекхад цунцара ший дог-уйла, из хьахьокхаш, ше-ший гIирсаш хиннад цар. Масала, Лермонтовс ший кхоллама каст-каста юкъекхувл шалта, цунца адамлен дикагIйола оамалаш, хьисапаш дувзадеш хиннад цо: сий, денал, кортамукъаленга кхача гIертар:

«Люблю тебя, булатный мой кинжал,
Товарищ светлый и холодный.
Задумчивый грузин на месть тебя ковал,
На грозный бой точил черкес свободный...»

ХIаьта гIалгIай поэта из хьахьекхай сагото, гIайгIа, зе шийх хьадоалаш йола хIама санна:
«Дотув дилла е совра даккхийта,
Хьан юкъах кура иллай хьо?
Мискача наьха дог делхадеш,
Массаза хьайна сардам баккхийта,
ДIайхача цIийца лийчай хьо,
Къизача заман къора теш?»

Цу шин масало къаьгга хьагойт, шоайла тара цар дукха хIамаш дале а, хIаране поэзен чухьа ше-ший никъ хилар, ше-ший уйлан (идейни) лостам хилар.

Кхы а дукха дувца йиш яр сийлахь-воккхача эрсий поэтах а цох дунен литературанна баьннача пайдах а лаьца. Бакъда дийцар а кхоачам болаш да, поэт мел йоккха деша говзал йолаш хиннав кхетадара.

Хьоахадича, наха довзийтача бакъахьа хет сона, мишта хьахинна, мичара хьайоагIаш я цун тайпан цIи — Лермонтов. 1634 шера Смоленска юххе тIем тIа веннав Шотландерча тайпан викал вола Георг (Джордж) Лермонт. Цунгара хьайоагIаш я поэта дай а цун тайпан цIи а. Поэта даь даь-да Лермонтов Ю. П. ваьхав 1723 — 1779 шерашка. Михаил Юрьевича даь-да Лермонтов П. Ю. 1762-1811 шерашка ваьхав. Шоай тайпан герб йолаш, нах хиннаб уж, из герб а гойташ яр Наьсаре хиннача хьажаре.

Пятигорске я поэта валар хинна моттиг. Цига а из ваьхача цIагIа а хиннав со, 80-гIа шераш долалуча хана. Нохч-ГIалгIай халкъа поэтессас АхматовгIар Солтмурада Раисас хьийхавар, вигавар со цига. Пятигорске дар Лермонтова поэзе 15-гIа юбилейни цIай. Дуккхача моттигашкара тIабаьхка нах бар цига: Друнина Юлия, Шогенцуков Адам, Кузовлёва Татьяна, Качурин Вячеслав, кхыбараш. Сакъердаме а цIаккха сона дицлургдоацаш а хилар из цIай. ХIаьта вайцига хьаенача, поэта вахарца ювзаеннача хIамашка хьажа гIалгIай бахача а дика хетаргдар. Цу тайпара хIама кхы ханахьа хулий а хац вайцига.