Хӏанз нийса хургда аьнна хет вай бахархошта гӀалгӀай этнограф Хьулахой Алёна дӀайовзийтача. Цо ший проекташ гойтар, Перме дӀахьош хиннача 16-ча Россе антропологе, этнологе Конгрессе. Из хул шин шера цкъа, цига гуллу дукха адам, мехка тайп-тайпара тохкама балхаш леладераш.

Цу гуллама лоархӀам ше ма барра дика кхетабеш, вай республикан санна, берригача мехка а из иштта хилар чу а лоацаш, Алёнас лаьрхӀар Мешкова ЦӏагӀа йолча Пермски мехктохкама музее белгалдаьха, итташ шерашка хьалха леладаь хьоалчагӀан гӀирсаш гойта. Геттара дика доагӀаш дар цига, хьалхагӀа вайна гуш хинна, доаца, маьре йодача йоӀа чокхена цхьацца йола керда кепаш тӀатеха хилар: кийнилгаш, хьа- тӀадоллаш, Ӏодоаккхаш дола наькх тӀа доалладу дотув, качъэхка майдилгаш, тӀехкараш, тӀормигаш, кулгахйоахкоргаш. Уж деррига гӀирсаш юха хьакхеллад Хьулахой Алёнай «Došuv» яхача проектах. Из лаьрхӀа я кхалнаьха къаьнарча Ӏадатех долча дувхара кеп кердаяккхара.

Гойтам «Форда гӀажа петар, жовхьар, жовхьарашта таралесташ хьадаь кхерий къегаш йола хӀамаш», уж хетаяь я гӀалгӀай кхалнаьха хьоалчагӀанна, уж лелаеш хиннай 1970-2000 шерашка, ГӏалгӀайчен Ди Перме хиларца дувзаденна гойта оттаяьрех яр уж.

Культуран кхетачене дукха теркам тӀаозаш хилар Перме бахача наьха тайп-тайпара къаман-культурни юкъарлонаш, царца бар гӀалгӀаех бола моттигера бахархой, Конгресса доакъашхой бар.

«Сона чам чуболийташ хиннараш бар этнографаш, экспедици дӀахьош цар гулйир вахаре лелаеш хинна хӀамаш, тохкаш долча къамий гӀирсаш. ДукхагӀча даькъе, Студенецская Евгени ХХ бӀаьшере дика дакъа лоацаш хиннай Кавказа экспедицешка, цо Петербургерча Российски музея ганза дукха лоархӀаме хӀамаш ений», - йоах Алёнас.

Белгалдаккха деза, гойтаме оттаяь хинна цхьацца йолча хӀамай кепаш хьакхеллараш говзанчаш шоаш бар, цу ханарча нускалаша дийцачох е цар гойтача суртех.

Иштта царна тара дола гӀирсаш дера республике Архангельскера, Иркутскера, Санкт-Петербургера, Московски областера, АьдагӀера, дувхар бӀарчча оттадеш.

Этнографа яхачох, уж кхоачамаш, барзкъан цхьацца йола хӀамаш гулъе таро хилар ГӏалгӀайче а Москве а болх дӀахьош.

Экспонаташка диллача, проекта автора уж чуехкар йоккхача шин чемоданачу, уж «Гӏалай мохк» яхачара, цӀермашинаца дӀаяхьийтар Саратове, цул тӀехьагӀа фецарча кемаца Москве, юххера а шоаш кхача езача дӀакхаьчар.

«Оаха бӀаьха никъ бир. Эггара халагӀа дар, дӀакхаьчачул тӀехьагӀа цу моттиге мундаш лахар, уж тхоашца дӀаяхьа тха таро яцар. Пермерча дукхача организацешка телефонаш етташ, оаха лехар уж тӀаювха кепаш, тӀеххьара костюмаш хан-юкъа лелае луш йолчара сона уж корайир, тха кхетаче дӀайолаяла цхьа ди мара ца дисача хана аз хьаера музее чемоданаш, аьшк теха барзкъаш, иштта уж тӀадувха кепаш», - аьлар Алёнас.

Презентаце хьалхара дакъа Хьулахой Алёнас хетадир ХӀХ бӀаьшерен шоллагӀча даькъа, ХХ бӀашерен ханашкарча Ӏадатех болча кхалнаьха гӀирса. Иштта хьежар гулбеннараш а, ший заманга хьежжа хувцалуш болча кхалнаьха Ӏадатий гӀирсага.

Ховш ма хиллара геттара чӀоагӀа из болх безабеннача доакъашхошкара тайп-тайпара хаттараш а дар хозаш, цу юкъе къаман белгалонех. Уж белгалонаш цхьан хӀаманца ювзаенна хилар а къоастадир, царна из дезаш хиларах, хьоалчагӀан Ӏадатех дийцар, уж укх ханага кхоачаш лорадарах дийцар, иштта дӀахо белгалдир из деррига хӀама мичахьара гулде таро хилар а, къаьстта хьоалчагӀаца из дувзаденна хилар а, таханарча денга кхаччалца из мишта лорадаьд а.

Хьаьший цецбаьнна бар цу хозалах. Гойтамо цу наха таро елар гӀалгӀай исторе овла кӀоаргагӀа бовза. Из доацаш а, цига бар кийнилг а, шовлакх а шоашта тӀатилла, мишта тов хьажа безам бараш, уж дика лораяь цӀаенаяр 1944-1957 шерашка шоай мехка цӀабаьхкача наха.

Цунца цхьана Этноклуба майдан тӀа «ГӏалгӀайченах дола 300 бакъдар» яхача йоазонах, ГӏалгӀайче «Этнос» яха проект кхоачашъеш хиларах, дийцар вай мехкахочо, кагирхой гӀулакхех йолча Комитета кулгалхочо Малсаганаькъан Адама. Цу тайпара хӀама довзара ловзар хиларах, къонача дешархой таро хилар ГӀалгӀайчен культура, мотт, цӀихеза нах бовза.

2022 шера Малсаганаькъан Адама проект чакхъяьлар, Росмолодежагара ахча луш. Цу ахчах вӀаштӀехьдаьлар «Этноса» методически йоазош гулде (къаманна хетадаь гӀалгӀай классически Ӏилман балхаш), царга гӀолла берий таро хургйолаш цу лостамагӀарча ловзарашка кийчдала, шоаш тӀа а долаш, юхьдухьала долаш, хаттаршта жоп лургдолаш.

Лоацца аьлча, «Этноса» ловзарех цаӀ дӀахьош дар ширача Аьга-Кхала гӀалаш йолча доазон тӀа. Келаматанаькъан Махьмуд-Ӏаьлас из, дика хеташ, хьаллаьцар.

Цхьа ха яьлча, тоабанна шоллагӀа грант елар, хӀаьта Хьулахой Алёнас керда ловзар вӀашагӀделлар «ГӏалгӀайченах дола 300 бакъдар» яхаш. Перме дӀахьош хиннача шоллагӀча Конгрессе Россе Ӏилман юкъарлонна чӀоагӀа безам тӀабодаш хилар ловзар, цу юкъе яр 11 тема, эздела оагӀонаш, къаман даараш, хьоалчагӀан Ӏадат, гӀалгӀай мотт хьабаьнна моттиг, къаман тӀабувхабу гӀирс, кулгаговзал, иштта кхыдараш.

Из бахьан долаш ГӏалгӀайчено из болх белар Пермерча РАН Урала отделене кепайоазон федеральни библиотеканна; антропологе, этнографе Сийлахьча Петра цӀерагӀча музейна (Кунсткамера) РАН (Санкт-Петербург); этнологе, антропологе РАН Института (Москва), экономикан лакхарча ишкола (Санкт-Петербург), Пермерча мехктохкама музейна.

Конгрессе дакъа лоацарашта, дукха психологически а ахчан а таронаш эшар. Хьулахой Алёна хьаллаьцар ГӏалгӀай Республикан культуран Министерствос, ГӏалгӀай Республикан исбахьален искусствай музейс, «Дикача наьха Клуб» яхача ганзо, из бахьан долаш цо царна доккха баркал оал.

«Из чӀоагӀа дӀайха тӀаэцар дар, баркал ала лов Мешкова Цӏен болхлошта, кулгалхошта, иштта берригача хьаьшашта, цу сайрийна ГӏалгӀайченна гарга хиннача наха», - аьлар Алёнас.