Дуккхача шийна уллув лаьттача наха накъавоалаш, нийсагIдар хьалхадоаккхаш ваьхача цун никъ аттачарех хиннабац. ЗIамига бер долаш, висар из нана йоацаш. Из кхелхар, Казахстане шелало тIадаьккхача лазарах. Халонашта духьалъувтташ, тIема училище яьккхар цо, цул тIехьагIа, тIема-политически академи. Хьакимаша лоархIаш, лакха сий деш, лакхаленашка кхаьчар из ший балха тIа.

1992-ча шера гурахьа Пригородни районе хатар эттача хана, цул тIехьагIа республика хьакхолла эттача, ГIалгIайчен кулгалхоша цIавийха, хье ца луш ший мехка цIакхаьчар из. Вайна юкъе оалача беса, пхьарсаш хьалхьекха къахьега эттар из, Iаьдала балха тIа. Кадетий корпус вIашагIйоллача юкъе хилар из, ОВД, ВВ балха хиннача наьха ветераний цхьанкхетар хьакхоллаш къахьийгар. Наха геттара чIоагIа накъавоалаш, саг вар Iамархан. Цунгара дийхача гIулакха, даиман кийча вар из.

Къонача болхлошта шийна ховр дIахьехаш, дикагIдар хьалхадоаккхаш вола дика новкъост хинна латтар. Ишколашка, кхыйолча дешара моттигашка; кагирхошта хьехар де ухар из. Сийдолча вахара тIахьехар цо беррига нах! Вахара никъ хала хиннабале а, сийрда, беркате денош кхоллаш лаьттар из. 2022-ча шера хаьдар цун вахара никъ.

Дала гешт долда цун! Ялсмален хьаьша волва цох Кхеллачо! Каст-каста ше волча чудехар цо тхо. Дикка ха йоаккхар, Казахстане вай къамо лайна Iазап, шийлача аренашка диа вахар дувцаш. Уж ханаш дагаухаш, цо дийцачун юкъера къамаьл да ер: «Вай арадахалехь ди хьалха салтий баьхкар тхацига. Бийса йоаккхаш хилар уж вай цIагIа. Нанас дIайха пхьор кийчдаь, дикагIдолча цIагIа метташ даьхка, Iобувшабир уж. ШоллагIча дийнахьа Iуйран мара ханзар тхона уж вай арадаха баьхкалга. «Дерригаш а СибрегIа дохьийташ да шо», — аьлар цар. Со цу хана, диълагIа шу долаш, вар. ДагадоагIа сона, салташа аьннар цIагIа дийца. Шоай хIамаш кийчъе, аьнна, коа баьлар уж. Къонахий, йистхилар доацаш, бисабар; бераш, кхалнах ма даггара белхар.

Цхьаннена а хацар, дIахо фу хургда. Тхоай говр дIа а ежа, хIамаш тIаеттар. НКВД болхлой уллув болаш, Пхьилекъонгий-Юртарча аьшканаькъа станце дIа а йихьа, хьайбашта лаьрхIа йолча вагонашка чуехкар хIамаши тхои. Шорттига йолаелар цIермашен. Шийла яр вагонашка, массе миIингашкара мух чухьекхар. Сов дукха адам чуделла, дIа-хьа волавала аьттув бацар цу чугIолла. Нишка ваха моттиг тIехьа Iалашъяьяцар цар.

Вагона цхьан миIинге кIалха уй дохадаь, арааха моттиг йир, кхы де хIама доацаш. Мискача вай кхалнаха; шоай дегIацара эздел, эхь лорадеш; боккхий нах гуш болаш, арабаха тигацар. Сай наьна кара вагIар со.

ЦIермашен йолаелчахьа, цахаддаш лешаш латтар цун бIаргаш. Ше тее беннарашка, къонача кхалсага пIелг дIатIахьекха, ахкарга барч ийккхай цун, аьлар цо, ма даггара елхаш. Цул тIехьагIа, къонахаша кхалнаха лаьрхIа кхыча миIинге нишка аха моттиг яьккхар. Кхача кийчбе моттиг яцар цу чу. Вагона юкъе пишк латтар, бакъда, цIермашен сецачул тIехьагIа аралийлхача кагирхоша цхьаннахьара дахча деча мара, сага йиш йолаш яцар из. Салташа арабалийтацар уж, цудухьа пишк наггахьа мара согаш яцар. ДагадоагIа сона, цхьа зIамига саг дахча лаха Iоваьннавар тIера.

Из цига кхестача юкъа, цIермашен йолаелар. Ма даггара тIехьаидар из миска, бакъда тIехьакхензар. Кхыча вагона чура герз аратеха, аьшка наькъ тIа алла висар из. Из дийна ва е веннав хьажанзар саг. Иштта алла висар из цига. Ма даггара белхар вагона чу кхалнах, бераш. Шелалах, моцалах дукха байра новкъа. Лай тIа дIаарабехкар байнараш. Саг дIаволла бокъо лацар тхона.

Форда чу кховса дуг вай, яхаш, белхар нах. Бановка яхача юрта Iодаьхар тхо. Цхьан кхалсага чуийцар тха дезал. Цун ши воI тIем тIа веннавар, цхьа шу даьлча цIен-да дIаваьнна йисаяр из. Цхьаь йисача цо маькха чIегилг екъар тхоца. Даьла къахетамца, из кхалсаг бахьан долаш, моцалла саг валанзар тха цIагIара. Тхоаш цо тIаийца ди дагадагIац сона, бакъда дика дог дола, тха бала кхетабеш хинна кхалсаг йолаш, яха йисар из са дег чу. КIалха бахаш хиннача нахага хабар даьдар, нах буаш бола акха нах ба тIабоагIараш, яхаш.

Юххьанца, цу даьржа хиннача къамаьло тхоца бартабахкийтацар кIалхарбараш, бакъда, Даьла къахетамца, йоккха юкъ ялалехь, кхетадир цар деррига. Наха новкъостал дераш дукха хилар, цхьа ха яьлча. Со ишколе вахача шера доккха во дессар тха дезале. Кхалхар тха нана. Могаш йолаш, кадай лелаш, саг яр из. Цхьан шийлача Iан дийнахьа, хаьрцар тха пишка турба. Тхо, бераш, ловзаш, урокаш еш, дагIар цIагIа.

Турба хаьрцача, пишка чура кIур хьаболабелар цIагIа. Да цIагIа вацар. Топпарах яь хинна из меттайоалае гIерташ яьллар из, 40 градус шелал латтача ара, тха воккхагIволча вешийца, тхо гIордар кхераш.

Шелал чуйиар цун дегIо. ШоллагIча дийнахьа метта йижар из, цамогаш хинна. Тхо даьхача юрта дарбанче, лораш бацар. Хьавийхача фельдшеро Iалаьмате чехка дIайига ер аьлар, 25 километр тха юрта гаьна яьллача дарбанче. Балхара чувена да, воккхагIволча Мухьмадаца, соалоза тIа йилла, из ийца вахар. Дарбанче из Iоюжаяь, чубаьхкар уж.

Кхо ди даьлча, кхы сатоха ца могаш, вошас аьлар сога, дахá, нана миштай хьажа деза вай, аьнна. Ай, мишта гIоргда вай цига, аз аьлча, цхьан тайпара дIакхоачаргда вай, аьнна, арадаьлар тхо. БIарччача дийнахьа никъ бир оаха, гIаш долхаш, водачо соалоза тIа ховшадеш. Сайре дикка чуйийрзача хана, дIакхаьчар тхо нана йолча. Цхьан казачкаца уллар из палате. ПаргIатта къамаьл де тхо цхьаь дита, араяьлар из. Тхо цхьаь дисача, нанас аьлар: «Эхь дале а, са бераш ма дий шо. Сайна хиннар дIахьокхаргда аз шуга».

ЮвргIа Iоэза, кIор санна Iаьржденна ший дегI хьахьекхар цо тхога. Пишка турба тоаеш из яьллача юкъа, дегIах яха шелал яр из. Йоккха юкъ ялалехь, дIаяьлар из цу лазарах. 37 шу даьнна мара яцар из леча дийнахьа. ЧIоагIа хоза сибат долаш саг яр тха нана. Урус-Мартанера нохчо яр из.

Казахстанерча Бановка яхача юрта дIаеллар из. Эрсий мотт дика ца харах, хало дар тхона ишколе дахача. Бакъда, эрсий меттала къамаьл дукхагIа деш, дIаIемар тхо меттага. КхоалагIча классе дIачудаьлча, кхыболчарна нийсса эрсий мотт бувца ховш дар тхо. Украински мотт тIехьа бувцар оаха-м атта. Тхо даьхача юрта казахаш бацар, украинцаши немцийи мара. Вай къамал хьалха мехкахбаьха, цига Iобахьийта бар уж а. ЙиълагIча классе со вагIача хана, вIалла волавала низ боацаш, цамогаш хинна, вежар тха да. Ишколера чувенача сога, сихха комендатуре дIа а вахе, со могаш воацилга дIахайта, аьлар цо. Бетта цкъа цига а дIабахе, кулг язде дезаш бар мехкахбаьха нах. Даьна хьалхара кулг язде вахар со. ТIера кий Iо а яьккха дIачуваьнна, эрсий меттала «здравствуйте» аьлар аз. Цхьаккха тайпара дегIаца гIулакх, эздел доацача цу сага, цхьа во бIарахьежа, фу дезаш венав хьо, урка, аьлар сога. Да могаш воацаш, цунна хьалхара се кулг язде венилга дувца эттар со. Фоартан юхера полтув хьа а лаьца, малагIча гIулакха доаладаьд шо бIеха нах укх мехка, цигга топаш теха хила езар шоана, аьнна, комендатурера аракхессар со цо. Ма дукха вийлхар со, из ди дагадоаллаш.

Цунна сай цхьаккха хIама де йиш цахилар, чIоагIа новкъа дар сона. Сай берий хьаькъалца, чIоагIо йир аз, вай бIеха нах доацилга цунна дIахайта. Даьга дIадийцар аз деррига. «ГIайгIа ма е, са кIаьнк. Эздел доаца саг ва из! Цкъа меттаоттаргда вай гIулакх»,  — яхаш, тевора со цо. Тахан, 80 шу дизача дийнахьа а, бIаргашта хьалхашкара дIадалац сона из сурт. Дукха хIама дIалургдар аз, цу сага тIакхоачарг. Геттара хала тхо доахке а, аз тIема дешар Iомадар ловра даьна. «Хьай овла, хье ваьнна моттиг йовзаш хила веза хьо. Хьа даь-да поручик, кавалерист волаш, «Акха девизен» юкъе хиннав», — оалар цо.

Ше леча хана, тIема дешар Iомадийя, эпсар хилалахь, аьлар цо сога. 1917-ча шера Петроградерча революцен юкъе хьожаяьча «Акхача дивизен» гIалгIай полко зулам де тигадац, шоай вахара хьал тоаде, яхаш, латкъаш хиннача наха. Из бахьан долаш, полк дIа-хьа йийкъа, Краснодаре дIахьожаяьй. 1919-ча шера цIавенав цигара са даь-да, тIемо йита дегI дизза човнаш йолаш. Пхьилекъонгий-Юрта дIавелла воалл из. Тхона лоалаха баьхача Котанаькъан дезало чIоагIа вувцар из. Деналах, майралах визза саг волаш чакхваьннав.

1956-ча шера шоай мехкабала бокъо елар гIалгIашта. Аз ворхIлагIа класс йистеяьккхача 1957-ча шера цIадаьхкар тхо тхоай юрта. Цу шера Iан хьалхарча бетта доккха во дера тха дезалга. Да дIаваьнна дисар тхо. Дала къахетам баь, тIаийцарех хилва из. Ишколе дийша ваьлча, тIема комиссариате дIа а ваха, се эскаре дIавига аьлар аз. Велакъежаш, бIарахьежар сона цу кIалха ваьгIар:  «Мичахьа кхача безам бар хьа?», — аьлар цо. «Форда тIа латта безам ба са», — аьлар аз. БIаьстан кхоалагIча бетта, Iаьржача форда флоте эскарал де хьожавир со. Севастополь яхача шахьаре «Казачья бухта» яхача моттиге, кхо шу доаккхаш, лаьттар со. ВоккхагIвола сержант волаш, цIавера со цигара. Буро тIарча тIема училище деша эттар со. ДIахо гIулакх дIадахьа, Казахстане се дIахьожавар дехар аз. Ши бахьан дар са, цига чIоагIа кхача ловш: сай наьна боарза тIа вахар,  йиълагIча классе ваьгIача сайга бIеха хIамаш, мохк бехкараш яьхача коменданта бIарахьажа ловш хилар. Цу хана са низ бацар цунна доагIар дIадала, се бер хиларга хьежжа. Мангышлаке кхо шу даьккхачул тIехьагIа, Москверча лакхерча тIема-политически академе дIахо деша хьожавир со балхара. Къилбаседа Кавказерча тIема оагIон хьалха латташ вар цу хана Плиев И. Цунна тIакхача лаьрхIар аз. Цунна дIатIакхачалехь ваьгIачо, эскара инарал волча Плиев И. мала хулаш ва хьо, аьлар сога. «Мала хургва со, са даьннар 26 шу мара ца хилча», — аьлар аз. Велакъежа, со венилгах хоам бир цо. Се дIачувоаллашехь, инарал леладеча сагага де доагIа къамаьл дIадир аз. ХьатIавена, тоIIаваь мархIавелла, хIанз хьога ладийгIача ховргда-кх сона хьо сай мала хул, аьлар цо. Се малав, мичахьара хьаваьннав дувца волавелар со. Сай даь-дас хьабена тIема никъ а дIабийцар аз. «Дика да, — аьлар цо.

—  Укхаза мишта кхаьчав хьо?» — «Лакхерча тIема академе деша отта венав со», — аьлар аз. — «Политически оагIув хIана хержаб Iа, академе отташ, хьалхле лелаяр дикагIа деций?» — аьлар сога. — «Хьаенна моттиг из цаI мара яцар, цудухьа раьза хила везаш хилар со», — жоп делар аз. Са мел дола хIама дIаяздеш ваьгIа, хIанз мичахьа вода хьо, аьлар цо. Кубинке кхача веза са аьлча, из моттиг укхазара гаьна яц, электричкаца дIагIоргва хьо. Шин-кхаь бетта со хургвац, бакъда, хьа наькъа тIахьожаш, хургва со. Хье деша эттача, вайна дIа а ца воалаш, со волча чуотташ хилалахь, аьлар сога. Цунна баркал аьнна, сай никъ дIахобихьар аз. Экзаменаш дика дIаяла аьттув баьнна, деша эттар со.

КхоалагIча курсе вагIаш, елар сона капитана звани. Дийша ваьлча, Челябинске дIахьожавир со. Тхо даьха Бановка яха юрт 80 километр юкъе йолаш уллар цигара.

Челябинске кхаьчача шоллагIча дийнахьа, командирагара пурам дийхар аз, сай нана дIаелла йоаллача, сай дукха новкъостий хиннача Бановке вахийта, аьнна. ВIалла а аьттув хуле, из комендант бIаргаго безам бар са. Цо сай дега яь чов йицлуш вацар со. Балхара машен хьаенна, кхо ди даккха бокъо елар сона. Бановкерча колхоза кулгалхочо тIема гIирс бувха со бIаргавайча аьлар:  «Хьо сайна вовзаш санна хет сона, бакъда мичахьара вовз, дагадоха магац». Деррига дIа а дийца, сай наьна боарзах бIаргтоха венав со, аьлар аз. Со мел ха яккха венав техка, хьайна хIама эшаш хуле хьайистхилалахь, аьлар цо.

Панченко Александр мичахьа вах, хаьттар аз цунга. ХIаьта из ше хьалха ваьххача Iеш вар. Из волча вахар со, цунца Iадика йийца. Со коа дIачуваьлча, дитта барзкъаш хьалтовсаш йоаллар цун цIен-нана. Аз шийга моаршал хаьттача: «Вовзац сона-м хьо», — аьлар. Велавенна: «Хьона со ца вовзе а, хьо сона-м йовз, Михаила Ольга. Хьа дешархо хинна Плиев ва со», — аьлар аз.

КхоалагIча классе кхаччалца са хьехархо хилар из. Цхьа дика, оамалца саг яр из. Цу бIехача сага цIен-нана хиллал, ираз доацаш хиннаяр. «Со малагIча гIулакха венав хой хьона?» — хаьттар аз. Со цецвоаккхаш, шорттига йистхилар из: «Геттара дика хов, из бIеха хIама хIанз а дийна я». Цу юкъа, бейоаллаш ведар йолаш, кхий чура хьаараваьлар Панченко. Букъ тIабаьнна, воккха саг вар сона хьалхашка лаьттар.

Сона вовзаш саг вац хьо, цо сайга аьлча, юхайистхилар со: «Нийса да! Хьона мишта вовз со мо вола саг?! Мохк бехка, урка йола Пхьилекъонгий Iаббаса воI Iамархан ма вий со, СССР МВД чухьарча гIулакхий капитан, лакхера тIема-политически академи яьккха, полка политически оагIон кулгалдечун гIонча». Из аз оаллашехь, бера ведар Iо а ежа, лаьтта хаьрцар из. Ольгас новкъостал деш, дIачувигар из цIагIа. Бера хана цо сай дега тохар духьалъувтташ, цIакхаьчар со. Из волча со вахар бахьан-м чIир лехар дацар. Вай къам сийдолча, яхь йолча къонгех латтилга дIахайта ловра сона цунна. Наьна боарзах бIаргтехачул тIехьагIа, цIаваха хьайзар со.

Машен лоаллаш хиннача азербайджанца аьлар, кхы а гIалгIай бахий-хьогI укхаза, аьнна. ДIатехкача, цига болх беш, Iеш, вай къаман нах хилар. Iодахьийтача хана тхоаш даьха йоккха саг йолча, чувахар со. ТIем тIа венна ший воI цIавеча санна, гIадъяха удар из миска, даар кийчдеш. Цхьа тамашийна дика адам дар из. Ший дог дизза дикал яр цунга. ЦIаккха а дицлургдац сона цо тхоашта даьр! Дала диканца бекхам болба цун Iаьхарте! УстагIа бийна, цигара гIалгIай чубийха, сай нанна тIера сагIа дир аз. ШоллагIча дийнахьа Челябинске юхакхаьчар тхо.

Иштта бар Iамархана вахара никъ. Цо мел дийцачун уйла еш, тамаш йора аз. Хеталора, селлара хала хиннача вахара наькъ тIа, цхьаккха бокъо йита йоацача хана, ма чIоагIа денал, хьаькъал хиннад цун нийса никъ харжа, сийрдача наькъ тIа вала.

Халонашта духьалъувтташ, бIехача нахага шоай яхь йоха ца яйташ, чакхбаьннаб вай къаман нах, цу халача шерашка. Таханарча кагирхошта доккха масал да иштта болаш баьха нах! Ла ма могга духьаленаш хиннаяле а, тIема дешар Iомаде ихаб уж, цул тIехьагIа, гIалгIай къаман юхь дIахьокхаш, дика цIи тIехьайолаш лаьттаб гIулакхе.

Вайх хIаранена лов, къаман накъавоалаш ваха. Юххьанца боаккхаш бола гIа нийсача новкъа ваьнна баьккхача, дIаходар тоалуш дIадода. Вахара уйла ший ханнахьа е еза! Бера хана сийрда никъ харжарах, Даьхен сийдола воI волаш, чакхваьлар Iамархан.

ЗIамига волча хана денз, халонашта духьалъувтташ ваьхавале а, хьаькъал долаш, къизал ший дег чу ца йоалийташ, беркате новкъост, доттагIа, къаман яхь йола воI волаш, ваьхар из. Догмайра хиннача цунгара эздел доаккхаргдацар сага! Сийдолча АллахIа ялсмален хьаьша волва цох!

Мержой Х. З., полице болх баь полковник