Шахьара моттигашка гӀолла лелаш вайна гу гӀетташ лела дом, гонахьа садикъа йолга, даггара дӀа-хьа лелача машинаша арабеттача кӀуро цӀена фо кӀезига диталга. ЧӀоагӀа гӀаддолх вай, дӀайхача дийнахьа остановке латташ дӀакӀалхаотта га хилча. Вайна ховш да-кх, укх бетта 18-ча денгара 27-ча денга кхаччалца, Россе ерригача моттигашкара паркаш, хьунаш, хин оагӀонаш, тӀема бӀухой боахка моттигаш, мемориалаш меттаоттаеш Коталон 80 шу кхачара хетабаь боккха, лоархӀаме болам дӀабахьа лаьрхӀалга.

Къахьегама шоатта дӀахьоча дийнахьа дукха гаьнаш дӀайогӀаргья мехка. Куц тоадарал совгӀа, экологе хьал меттаоттадеш бола беркате болх хургба цох. Даьй турпалал дагалаьца, цар сийле лоархӀаш га дӀайогӀар мел хоза гӀулакх да тахан кхувш латтарашта юкъе. Тайп-тайпарча моттигашкара тоабаш арайоал из беркате хӀама хьаллаца, шоашта маьл баккха, Ӏалама хьал тоаде. Нувхаш дӀаяхар, лостам бар-м хӀара кӀира, бетта леладе дезаш хул, хӀаьта цкъа араваьнна дӀаегӀача цхьан гаьно дуккхача шерашка дукхача адама, оалхазарашта, хьайбашта пайда бу.

Хоза латаш йола га Дала хьаденна дог хьоасташ дола беркат да. ДӀадахача шера дӀабихьача «Дагалоаттама беш» яхача Даьхенцара безам чӀоагӀбарах болча боламга гӀолла дукха болхлой, гӀо деш лелараш, Ӏалама моттигех дог лазараш арабаьнна; 38 миллион совгӀа га дӀаегӀар Россе доазон тӀа. Вай мехкарча ерригача моттигаша, иштта доазол арахьарча 40 мехко хьаллаьцар из гӀулакх. Болам боаржабаьча пхе шера, дунен 78 мехко гаьнаш дӀайогӀаш болх дӀабихьаб вайца цхьана. Болама керттера декхар - Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀема бӀухой сийлен 27 миллион га дӀайогӀар.

Вай мехкарча кагирхоша, чӀоагӀа чам болаш, хьаллоац из болам. Шоай мехка истори довз, цун Ӏалама хьал тоадара тӀехьа дакъа лацар а хул. ДукхагӀа дӀаювраш я къахььэсти, кӀарцхал, ӀаммагӀа, надж. Болам латтача пхе шера дерригача дунен моттигашка дӀаегӀараш 130 миллион га я. Укх шера а из болх хьинарца хьаллоацаш дӀахобахьа лерхӀ мехка. Цу оагӀонца дувзаденнарех дувцаш, цхьацца хӀамаш дагадох вайна... Масала, хоам бу, Индена, Пакистана юкъе уллаш йола 200 эзар кв. километрага кхоачаш йола Тар яхача доазон аре укх тӀехьарча 20 шера 38%-га кхоачаш баьццарагӀа йийрзалга. Цу оагӀонцарча балхах болча говзанчаша белгалдечох, ахкан хана догӀаш дукхагӀа лаьтталга, юртбоахама хьал тоалуш латтилга да из. Кхетадеш да, Къилбаседа Кавказа моттигашка ахкан, бӀаьстен ханашка догӀаш дукхагӀа хилча, гаьнаш а сихагӀа урагӀагӀоргья.

Ма дарра аьлча, гаьнашта сихагӀа низ чубар дезе, хий детта деза царна шортта. Эзараш совгӀа надж, кӀарцхал, дитткомар дӀайогӀа арадоалаш, уйла е еза вай: маца, хьан царна хий деттаргда, «Уралатташше йов гаьнаш» яхача оалара юкъе хургдоацаш. 541 млрд совгӀа га я, беча хоамах тахан вай боккхача мехка ягӀараш, цхьан сага 3 000 га, е 7 гектар хьун ганзера доазув кхоачаш хул из. Якуте цхьан сага 90 эзар совгӀа га кхоач, хӀаьта Къилбаседа Кавказа моттигашка, тахан вай дӀалаьрхӀача, цхьан сага 50-80 га кхоачаш хул. ЧӀоагӀа теша лов, из нийса цахиларах, из таьрахь дикка лакхагӀа хиларах.

80 эзар совгӀа гектар лаьтта да вай мехка хьунаша дӀалаьцар, дика хургдар-кх шозза дукхагӀа из даларе. Из хьал тоаде гӀерташ даггара къахьегаш ба вай мехка тахан. ФБУ «Росхьулораяр» филиала болхлоша хьун моттигашка дикагӀа йола гаьнаш дӀайогӀа хьожаш, боккха болх ба чакхбоаккхаш. Хьасташ, хиш дӀадоалаш латтача дунен тӀа массане хьаллаца деза «ДӀайогӀа гаьнаш массайолча моттигашка, массахана» яха дешаш. БӀаьстен бетташка догӀаш хуле а, юкъ-юкъе нийслу малх аракъеда денош, керда га беелла цун вахара моттиг лаха аравала аьттув ба гонахьарча Ӏаламах дог лазачун. Массане а хьаллаца из беркате гӀулакх, шийна тӀехьа дика доаржадара маьл хулаш, тӀехьа тӀакхувргбараша баркал яхаргдолаш, хӀама ма дий из!