ЦНО керттердар да дешарца массайолча оагӏорахьа бехктокхаме хилар, иштта бераш дегӏадоаладар. Къаьстта дола дешара хьалаш эшаш йола моттиг я из, цо таро лу дешара даькъ тӏа дика вахара хьалаш лоаттаде, могашл эшаеннача берашта. Центре дика юкъейоалаю таханарча заман технологеш, хьехара оагӏонаш, цо ший аргӏагӏа таро лу берашта шоашта ховш дар дегӏадоаладе, хьехархой коллектив даим ший балха говзал лакхъеш я, берашца мишта хила веза кӏоаргагӏа ӏомадеш.

Йоккха терко лоаттаю дегӏадоаладара; бераш шоайла безаме, тӀера хилийтара; уж нахаца дӏаийна хургдола хьалаш царна довзийташ.

Хӏара бер цу центре ше кхерамзлен Ӏалашо яь долга кхетадеш да, уж дегӏадоаладара де йиш мел яр деш латт. Центре хьакхеллача таханарча заман дешара моттиго жоп лу эггара лакхагӏча дӏадехарашта, моллагӏа долча бера а лаьрхӏа дола хьал укхаза долаш да.

Хӏара бераца ший тайпара хила везар укхаза вӏалла дицденна ха ягӏац, из ЦНО керттера декхар да, шийна хьалхашка оттадеш дола. Укхаза дика юкъедоаладу таханарча заман дешара технологей кердадараш, дешарах дика кхевеш йола оагӏонаш лелаю, психолога-хьехархочун оагӀорахьа эшар долаш да, иштта вахара оагӏонаш дегӏайоалаяра программа а я вӀашагӀъелла. Лоаццача хана центре кхоачашдир лоархӏаме дешаш, дика хьалаш берашта хьакхоллар, иштта вӏашагӏъеллар бокъонца болча профессионалий тоаба.

Ца хаддаш дӏахьоча дешара дакъа дегӏадоагӏаш да, цига кхоачашду лоархӏаме декхараш, хьаеллаш керда таронаш я ший къаьстта дола хьалаш дӏадехаш долча берашта лаьрхӀа. Тахан «Сердало» газета хаттарашта жоп луш ва ЦНО кулгалхо Цӏечой Ахьмад.

- Ахьмад, дувцал вайна шоай дешара моттиг дегӏаяра керттерчарех, уж хӏанзарча ОВЗ берий дешара Центра юкъедоаладарах.

Тха урхаллен истори дӏадоладелар 2014 шера, из Лаьрххӏа йола (коррекционни) ишкола-интернат Vӏӏ хьайийллача хана дар, из болх беш яр юххьанцарча, керттерча юкъерча дешара программах, кӏеззига хьаькъала эшабеннарашта лаьрхӏа йола ишкол санна.

Лоархӏаме шу хилар 2015-ча шерах, оаха дӏайолайир хьалхара проект, деша даха ха йоацача берий тоаба вӏашагӏйоллаш. Цун ший тайпара хилар дувзаденна дар, кердадараш юкъедоахаш хиларца, из дар укхаза дешаш дола бераш кӏеззига могашал эшаенна дараш а, могаш дараш а цхьана хилар.

Лоархӏаме хувцамаш хилар 2018-ча шера, Российски Академе коррекционни хьехархой Институтаца бувзам лелабара кулг яздаьчул тӏехьагӏа. Цо таро елар дукхача даькъ тӏа дешар хувца, цигара дӏадоладелар ца хаддаш долча дешара Центр хьакхоллар а.

Оаха тхоайла бувзам лелабарах, лаьрххӏа дола хувцамаш юкъедаха таро хилар, хувцаелар коррекционни ишкола-интернат. 2019 шера Гӏалгӏайчен Правительствон соцамо цунна керда цӏи елар - могаш доацача берий ца хаддаш долча дешара Центр.

Цо дӏачӏоагӏдир дешара керда кеп хилар, дӏахо белгалдир дегӏаяра де дезар, ше къаьстта йола дешара центр хиларах тарра.

- Цу хана а цул тӏехьагӏа а малагӏа керттера хувцамаш хиннад Центра вахара а къахьегама а доакъошка?

- Тхоай бола низ а терко а оаха тӏаяхийтар дешара дакъа дегӏадоаладара. 2019-2020 шерашка тхо котдаьлар «Бераш дола дезал хьаллацар» яхача федеральни проекта яхье, иштта «Дешар» яхача къаман проекте. Цо чӏоагӏдир, тхо нийса долхаш хилар, иштта тха Центр лоархӏаме хилар. 2021 шера тхо дика чакхдаьлар «Дешар» яхача къаман проекта чуйоагӏача «Хӏанзара ишкол» яхача федеральни проекта яхьах. Цу шера оаха Гӏазе-Коа хьайийллар психологий-хьехархой, лорий, вахаре деча новкъостала отделени. Цхьа шу даьнначул тӏехьагӏа цу дешара даькъ тӏа, Гӏалгӏайчен ӏилма Министерствон соцамах хьакхеллар мехкара тароний центр, могашал эшаенна долча берашта массайолча оагӏорахьара новкъостал дара, цу даькъе заӏапхошта а цар дезала а.

Болх дика вӏашагӏбелла хиларах иштта «Дешар» яха къаман проект дика кхоачашъеш хиларах даьшца-ноаношца дагадувлаш (бокъонах болча викалашца), дукха ха йоацаш, цул хьалха хьайийллача «Тешаш хила тхох» яхача хьехамий центра республикански боараме из хилар чӀоагӀдеш йола цӏи елар.

Таханарча цахаддаш долча дешара чуйоагӏаш я, эшаш мел йола таронаш. Оаха юкъейоалаяьй тайп-тайпара дукхача доакъош кара дешара оагӏонаш, программаш, иштта лоаттаду комплексни хьалаш психолого-медико-хьехархой даькъ тӀара; хӏаьта лаьрххӏа йолча дешара, кхетам балара программаша чулоац бе-беча хьале долча берий хьашташ.

- Мишта дӏаболабелар Российски Академе дешара коррекционни хьехархой Институтацара шун бувзам?

- Цу Института керте латташ я Соловьева Татьяна Александровна, сона лов къаьстта белгалъяккха из, ший вахар коррекционни даькъ тӀа беча балха хетадаь саг из хиларах. Цо дукха къахьийгад тха бувзам хотталургболаш. ӏилман хьалхале лелаеча Центра кулгалхо йола, боккъонца профессионал, ший гӏулакха мутӏахьа йола Татьяна Александровна цкъа ена ӏийнаяц тхо долча ший тоабаца, тхо хьаллаьцар оаха дӏа мел доладаьча гӏулакхашка, хӏара кердадар дӏа мел доладеча хана, цун новкъосталца из де таро хилар тха.

Деррига дӏадоладелар боккхача белхагара, лакхъеш хьехархой балха говзал. Института говзанчаша кхоачашйир чоалхане программа, хьехархой харжар юкъедоаладеш; царга хьежар, чакхбаьхар, дешара даькъ тӏа хьалхарча мугӏарашка хургболаш; бӏарчча дешара курсаш, аргӏ-аргӏагӏа йола аттестацеш йир, толамий чакхен мах а оттабир.

Дика толамаш гойтар цхьана болх дӏабахьаро: тха хьехархой хьалхара балха говзал 15-17 процент яр (цох гуш дар хьалха Гӏалгӏай мехка кхоачам боллаш цу тайпарча дешара моттигаш цахилар). Бакъда, курсаш яьхача, из хьокхам лакхбелар, 50-60 процентага кхоачаш.

2020 шера, ишколах-интернатах Центр яьчул тӏехьагӏа, тха дешар лакхагӏча боарам тӏа даьлар. Укх ханага кхоачаш, тха я пхиъ республикански боарам бола моттиг- хьехама центр, мах боацаш новкъостал деш йола ОВЗ долча берий даьшта-ноаношта; тароний центр, цун даькъ тӏа болх беш я республикански психолого-лорий-хьехархой комисси; хьалхара Гӏалгӏайчен психолого-хьехархой отделени; лорий-социальни новкъостал, бераш доал дара тӏаийцача даьшта лаьрхӏа ишкол. Татьяна Александровна ше ена хилар тха центре, укхазара хьал довзара, хӏара отделене хилар, цо къамаьл дир хьехархошца, берий даьшца-ноаношца. Тха бувзам ба Институтаца, даим методически болх дӏабахьара цар новкъостал лоаттаду тхона, иштта дика дакъа лоац ӏилман проекташка. Института викалаша каст-каста дӏахьу дешара хьалаш совдахара бола болх, цар новкъостал ду тхона юкъе берашца инновацей методика лелаяра дакъа балха юкъедаккха. Тха бувзам чӏоагӏлуш боагӏа; дикка пайда бахьаш дешара моттига, иштта ерригача Гӏалгӏайченна.

- Карарча хана шун центр Къилбаседа Кавказе меттел, берригача мехка а дикача лоархӏам тӏа я, къаьстта кхаь боарамах латташ долча дешара даькъ тӏа. Кхы малав оалалургдар шоана, иштта дика бувзам шоашца лелабеш ва цу лоархӏамеча гӏулакхе, дешар дегӏадоаладара, шоай белггала йола дешара таронаш эшаш дола бераш хьаллацара?

- Укх тӏехьарча шерашка оаха дика дегӏабоалабу профессиональни бувзам, хьалхале лелаеча говзанчашца, иштта Россе ӏилман центрашца. Айхха бувзам ба тха психолого-хьехархой меттаоттадара Центраца, Россе Минздрава берий лорашца. Оаха даим бувзам лелабеш я цу Центра кулгалхо Светлана Борисовна Лазуренко- ӏилма доктор, профессор, Российски дешара академе доакъашхо. Цо доккха дакъа юкъеденад тха дешара моттиг дегӏайоалаеш. Светлана Борисовнас тха дешархой масса оагӏорахьа чакхбаьхар, иштта вӏашагӏдехкар говзанча-хьехамаш хьехархошта берий даьшта-ноаношта; цо дика таро лу деш дола новкъостал лакхагӏча боарам тӏа хилийтара.

Балха говзал лакха хиларах, иштта хьалхале лелаеча говзанчашца бувзам хиларах, тха Центр дика йовзаш я. Тахан тхога кхайк Россе тайп-тайпарча моттигашкара даьй-ноаной: Селий, Гӏалмакхий мехкашкара, Рязанера; шоай берий унахцӏено тохкаш чакхдахар дехаш, дахо царна дика говзал йола новкъостал дергдолаш. Из да тха балха моттига цӏи дика дахеза хилара бахьан.

Дукха дикаш хьадаьннад тхона бувзам психолого-лорий-хьехархой комиссе (Берий хьашташ, бокъонаш лораяра Центр) Федеральни центраца лелабарах. Цу Центра кулгалхо я Людмила Юрьевна Вакорина, из а ена хилар Гӏалгӏайче массехказа, оаха цхьана кхетаченаш дӏайихьар хьехархошца, тхоай берий даьшца-ноаношца.

Доккха дакъа юкъеденад, тха болхлой говзал лакхъеш, Стреблева Елена Антоновнас - из я Россе бераш шаьра къамаьл дара йола таронаш хьакхеллар. Цо ше гаьнара дӏахьош йола лекцеш чӏоагӏа накъайоалаш я тха коллектив профессиональни оагӏорахьара дегӏайоалаяра.

Ала лов, Гӏалгӏайчене ӏоаяь балха поалхам дукхагӏа дӏаехаш, ӏомаеш я. 2021 шера со юкъевигар ӏилман, лакхарча дешара заӏапхой хаттарех, могашал эшаеннача наьха дешарах йолча Паччахьалкхен Думан экспертни кхела; хӏаьта ер шу дӏадоладелча денз, со чувоагӏаш ва Россе спорта Министерствон Юкъарча кхела, из ювзаенна я могашал яйнача берий унахцӀено меттаоттаяра даькъ тӀарча спортаца.

Тха Центро айхха бувзам лелабу Россе даьй-ноаной къаман ассоциацеца. Тхо долча цкъа вена ӏийнавац НРА кулгалхо Алексей Владимирович Гусев. Цо дика техкар тха болх, лакха мах оттабир цунна.

Цо кхы а дукхагӏа хьинар айдир тха хьехамий Центра. даьй-ноаной ишколан. 2018, 2019, 2022 шерашка Россе НРА Гӏалгӏайчен дакъа котдаьлар федеральни яхье, даьшта-ноаношта хьехамаш далара болх дӏахьоча эша гранташ йоахаш. Оаха цу юкъа 50 эзар хьехам беларр вай республикан даьшта-ноаношта лаьрхӀа.

«Сердало» архивера:

Цӏечой Йоакъапа Ахьмад ваьв 1984 шера ГӏалгӀай Республикан Наьсарен-Шахьаре.

Илдарха-Гӏалан гимнази яьккхачул тӀехьагӀа, из деша отт ГӏалгӀай паччахьалкхен университета исторически факультете. КхоалагӀча курсе цох хул ИнгГУ Студентий кхела председатель. Цу хана Ӏилманца гӏулакх гlулакх доагӏаш хиларах, юкъевода къонача Ӏилманхой кхела.

Университет яьккхачул тӀехьагӀа, 2006 шера цох хилар кхетам балара даькъ тӀара ИнгГУ проректора гӀонча.

2009 шера денз из болх беш хилар ГӏалгӀайчен Паччахьалкхен аппарате. Социальни дегӀаахара даькъа берий бокъонаш лораяра дешаш кхоачашду болх лелабеш, цул тӀехьагӀа мехка дешара даькъ тӀара болх лелабеш. Цох хилар вахара, къаман политикан даькъа кулгалхо. Цо новкъостал дир 2014 шера Олимпийский цӀера эстафета дӀахьоча.

Болх беш хул, Илдарха-Гӏалан администраце кулгалхо волаш.

2014 шу юкъе кхаьчача денз 2015 шера маьцхали беттага кхаччалца - ГӏалгӀайчен культуран министра гӀонча.

2015-ча шера керте эттар ЛаьрххӀа йолча (коррекционни) Vӏӏ кепарча Дабе-Юртарча ишколан-интерната.

- Оаш мел аьнначох, Ахьмад, кхетаде йиш я, цахаддаш долча дешара Центр кхоачашдеш я, дика дешар хилийтара дола шийна хьалхашка латта декхараш, ший къаьстта дола дешар хила дезаш дола бераш хьаллоаца болх дегӀабоалабеш. Аз кхетадечох, даьхача толамаш тӀа совца шо лаьрхӀа дац.

- Дӏадахача шера 10 шу дузаш юбилей белгалйир оаха. Из дика бахьан дар, кхы дӀахо де дезачун уйла яра. Де лерхӀараш дукха да тха. Масала, хӀанз оаха болх дӀаболабаьб, тӀехьара тӀа долча профессиональни хьехархой дешара отделени хьакхоллара, цига Ӏомалургбараш ба могашал эшаеннача берашца ГӀалгӀайчен ишколашка болх беш бола хьехархой. Тхога да тхоай балха даькъ тӀа къахьегаш болча новкъосташца декъа хӀама, къаьстта республикан юкъарча дешара даькъ тӀа болх бечарца, заӀапхошца, цӀагӀа дӀахьоча дешарца бувзабеннарашца декъа, иштта кхы дӏахо.

- МалагӀа профессиональни таронаш хьаелл Центре дийша баьннарашта хьалхашка, таханарча заман къахьегама даькъ тӀа?

- Тха юкъерча профессиональни дешара отделене кхоачашъю дӏачӏоагӏъенна керттера юкъерча дешара программаш цар ӏомаду балхаш дувзаденна да хӀамаш тегарца, екъа гӀишлошъяра пхьоаралца, автомеханикаца, хӏама тоадарца, машинаш тоаярца, иштта буа кхача кийчбарца, кондитерца. Отделене дика Ӏомалуш ба тайп-тайпарча тоабай студенташ (хӀама цахазараш, къамаьл шаьра деш боацараш, психически дика боацараш, иштта кхы дӀахо, тайп-тайпара кхыдола лазараш дараш).

Дешара программа йоагӏаш я болх лоаттабераша дӀадехачунца, иштта дӀалоархӀ къахьегама рынкашка эшаш дар. Дӏадахача шера, тха бераш практика дӀахьош хилар «Ингушавтотрансе». Практикан толамаш лакха хилар гуш дар, царех тха выпускник балха дӀавехарах. Оаха лоархӀ из дика толам ба. Иштта баьб оаха «Транссервис» оалача компанеца. Тхона лоархӀаме да, тха берий таро хилар шоашта ховр балха юкъедаккха, шоай низ бовза йиш йолаш уж хилар, вахара наькъ тӀа цар шоай моттиг хьалацар.

Центра дешархошта республикан гӀишлошъеча даькъ тӀа Ӏомадаьр накъадоалаш моттигаш нийслу. Царех цхьабараш вахтови хьисапе къахьегаш ба, Гӏалгӏайчера арахьа дӀаухаш, иштта автомастерскойшка, мебель арахецача болх беш ба.

Къаьстта белгалде лов цхьацца хьаькъала кӀеззига эшабеннача нахаца беш бола болх. Царна лаьрхӀа хьайийллай классаш, цар а цига таро я деша, цхьацца йола балха говзал Ӏомае. Оаха терко тӀайохийт цу берашта, дешара моттиг тоае хьож эшачунца, уж дикал йолаш кийчбара, шоай вахара никъ дӀабахьа царна ховргдолаш.

- Укхаза хаттар отт, малагӀа дакъа дӀалоац вахаре леладеча бувзамаша шун материально-технически кӀийле чӏоагӏъеча, дегӏайоалеча. Дий-хьогӀ спонсорашца гӏулакх доагӏаш хилар тахан пайда луш?

- Цу хаттара жоп луш, сона белгалдаккха лов, таханарча дешара даькъ тӀа белггала йола башхало я мугӏарерча ишколайи лаьрххӏача ишколайи инфраструктура дегӀайоалаяра таронашта юкъе. Колледжашкарча лертӀа долча берашта дукха яхьаш, программаш луш я материально-технически база тоаяр лостамагӏа. Цу хана, цу тайпара лаьрххӀа йола ишколаш, тхаяр санна йола, халонаш духьала ца нийслуш ӏац, уж я инфраструктура дегӀайоалаяра эшача ахчанца ювзаенна.

Цу хьалашка лоархӀаме дакъа юкъедахь социальни доакъашхошца гӀулакх леладаро. Тха ишколанна дика гӀо ду материально-технически база дегӀайоалаеча сенатора, ГӏалгӀайчен «Йоккхача сомий беша» кулгалхочо Хамченаькъан Билана. Цу тайпарча, дог лазаш гӀулакх хьаллоацаш болча наха, ер ишкол лелаеча даькъ тӀа, дукхача хана денз, новкъостал ду тхона цхьацца хаттараш кхоачашдеш, Цу тайпарча новкъостала масал дар, ер дешара шу дӀадолалуш тха наб еш йола моттиг еррига кердаяьккхар. ГӏалгӀайчен Халкъа Гуллама депутата Къоастой Ахьмада сенаторга, Хамченаькъан Биланага дӀакхоачабир хоам, кхы тӀехьа ца тотташ, цо керда 100 маьнги ийцар тхона лакха дикал йола.

- Мишта вӀашагӀбелла ба шун болх дешашрхой дукхалга а барашта хьехаш болча наьха дукхалга а диллача?

- Тха центре деша даха ха йоацача берашта лаьрхӀа берий беш я, цига кхетам лу 88 бера. Дешара даькъ тӀа тха да 402 бер. Профессиональни дешар тха колледже дӀакхоачаш да 53 студентага.

Бакъда керттера дакъа дешара даькъ тӀа дӀалоацар я профессиональни хьехархой коллектив, уж ва 190 саг. Царна юкъе ба коррекционни хьехархой, ишколан хьехархой, тӀехьара тӀа долча дешара хьехархой, иштта бераш дегӀаахара лаьрххӀа йолча программах болх бераш.

Дикал йола лорий дарбан оагӀув лелаеш 14 квалификаци йола унахцӏенон болхло ва, цар цу берий йоакхо ю, массанега дӀакхоачаш лорий дарба хилийта гӏерташ.

Могашал эшаеннача нахацара гӀулакх - из духхьал царца дика хилар хинна Ӏац, из да уж кердача вахара наькъ тӀа баха кийчбар; царна лерттӀача вахара хьалаш хьакхоллар; цо таро лу, нийсхон тӀехьа волаш, саг хьалкхеве; хӀара саг, физически таронашка хьежжа доацаш, шийна хетар кхоачашде а, юкъарча гӀулакха юкъе дакъа лоацаргдолча тайпара ӏалашве а.

Иштта дукха хӀама вай берашта де кхоаваь волча, къаьстта дола дешар эшаш долча берий сийрда кхоане хилийтара укх дукхача шерашка къахьегаш хьавоагӀача Цӏечой Ахьмадацара интервью иштта яр тха. Хӏанад хац, керта чу йоссаш хул уйла, наьха лазар шоай долаш санна хул гӀалгӀай, хӀаьта кӀалвисачунна гӀо дар шоай декхар санна лоархӏ. Цунна чудоагӀа цӀена саг хилар, цига моттиг яц хӏама бе-башха доацаш хилара, ший бар мара бала теркалцабара.