Юххьанца денз, из чӀоагӀа безам тӀабодаш хул къаман ашарашта, цун оаз, цунца дужаш дола дош геттара мах бола даьй тӀехьале санна да. Из дар цун дагалаьттар, цудухьа Ахьмада Клавдия тамашийнача хьинарца цунна тӀехьаяьлар.

МоллагӀча цӀихезача артиста истори дӀадолалу хьалхара гӀа баккхарца, из никъ цо дӀахьош хул ший гаргарча наха хьаллоацаш. Йовлой Клавдияс ший хьалхара вахара никъ дӀаболабу каьхата пандар Ӏомабара йолча урокашкара, из цунга кхаьчадар ший наьнагара.

Къаьстта нана яр цун хьалха из вахара ниӀ хьайийллар, укх тамашийнача дунен тӀара ашарий хьал довзийташ, хургдолчун кӀийле еш. ЦӏагӀа луш йола урокаш ший тайпара наьна йӀовхал хоалуш, безамца, уйла дӀаувш дӀахьош яр, цудухьа цун таро хилар пандар Ӏомабе а, иштта цу даькъ тӀа ше эшаш йолга кхетаде а, циггара дӀаболабелар из «седкъа» сердал тела цунна шийна а, цул тӀехьагӀа дерригача къаманна а.

16 шу даьннача хана, Йовлой Раяйна вахаро таро елар ше дӏайовзийта. 1961-ча шера къона ашархо, пандара говзанча дакъа лоацаш хул керда шу хьатӀадоагӀаш кийчъеча программе, цу хана из дар Шолжа-Гӏалий тӀарча телевидене. Духхьашха яр из наха хьалхашка ший программа дӀахьош; сатем байна, бехктокхаме, цунца цхьана дог ураоттадеш дола хьал дар цунга. Телестуде сцена, камераш, хьажархой безам - из деррига дар цун вахара наькъ тӀа. Хетаргахьа, къаьстта цу хана, телевизионни сердалон юкъе цо дика кхетадора, мукъам - из ше тӀахьехаш дола хьал долга, ший вахар цунна хетаде ше раьза йолга.

Буро тӏа культпросветучилище деша ягӀаш, Йовлой Раяй хьехамча вар цӀихеза дирижер, композитор, шийла тӀех кхы воаца пандара говзанча, хьаькъал дола хьехархо Газданов Булат. Цун кулгалца йоӀа Ӏомайора пандара говзал, из хьожар къаьстта ший мара кхы йоаца кхоллама оагӀув лаха. ТӏехьагӀа из дешаш хул Краснодарски культуран института иллиалархой отделене, геттара чӀоагӀа ший артиста таронаш шеръеш. Пандар лакхара а, илли алара а говзал хиларо ший тайпара бора цун болх, цо таро лора артистканна кхыча наьха йоаца оамалаш лелае, пандар лакхарал совгӀа из ловзабе, пандара лакаш декаде, царца хотташ хоза оаз кхолла . Цун оаз яр моллагӀчун безам тӀаозаш, цхьайолча хана микрафон ца эшаш чӀоагӀа, ший тайпара гаьннара хозаш.

Кӏезиг-кӀезига гӀа боаккхаш, хьалхарча наьна урокашкара лоархӏамеча профессиональни кийчонга кхоачаш, вӀашагӀбеллар артисткас кхоллама болх, цо ший цӀи язйир гӀалгӀай культуран, искусствон исторен чухьа.

Дукхача шерашка цо баьча балхо ший тайпара Ӏалама совгӀат хетийтар цо шийх. Ше морг кхы доацаш дика ховра цунна пандарца дувзаденнар, цо ший са Ӏочуделлача санна, хулар цун бе кхаьча пандар.

Цо, цхьаккха хӀама тӀатоха ца дезаш, дӏайохийташ хинна оаз, къаман юкъара хинна дӀаэттар. Композитор хиларах тарра цо хьакхоллар жовхьар, цу юкъе хозаш хулар къаьнарча ашарий оаз, цунца цхьана - таханара хьал.

Дукхача шерашка искусстве тӀехдика ше каралаьцача гӀулакха говзал гойташ хилар из, цунга ладувгӏа ловш бараш, шергара шу массаза доал, дукхагӏа хулаш боагӀар. Цунца нийслуш саг вацар мукъам кхоллача даькъе. Цо ладувгӏачарга кхоачийтар кхычарна тара йоаца, ший тайпара екаш йола оаз, поэтически оагӀув. Композитора даькъ тӀа Ахьмада Рая белгалйоалаш хилар ше хьакхоллаш хиннача балхаца, цо йӀаьхий йир Гӏалгӏайчен ашарий ганз. Из даим тӀехьа яр къаман халхар, цун кеп лораяра, цунца цхьана керда халхарий проекташ оттаеш; из тӀехьа яр гӀалгӀай къаман культуранна, цун мах бараш лорадара, уж кердача ноахалга кхачийтара.

Йовлой Раяс культуранна юкъедена дакъа мах баь варгвоацаш да. Из лоархӀаме да ГӏалгӀайченна, Кавказа, ерригача Россена, хӀана аьлча из да вай культура дегӀайоалаяра кертте латтар, иштта берригача мехка накъадоалаш даха дусаш дар.

Боккха лоархӏам болаш да артисткаc халкъа багахбувцам лорабара ший мел бола низ тӀабахийта хилар. Иштта дегӀайоалайора цо Ӏадатий, халхарий кеп, гӀалгӀай мотт боаржабора, Россе санна цул арахьа а.

Йовлой Раяйна карагӀдаьннар лакха мах оттабеш белгалдир 1983 шера, цунна елар Къилбаседа Хӏирий АССРа культуран цӀихеза болхло яха цӀи. Пхи шу кхы даьлча, цун начӀала керда мах оттабир, Нохч-ГӏалгӀай АССРа халкъа артистка яха цӀи луш. Из чӀоагӀа Ӏаткъаш дар цун кхоллама, республикан культуран вахара.

Тӏехьа тӀадоагӀача шерашка Йовлой Раяйна енна сийлен цӀераш кхы а дукхагӀа хилар. Цунна елар ГӏалгӀай Республикан халкъа артистка яха цӀи, кхы а доккхагӀа совгӀат хилар Россе цӀихеза артистка яха цӀи яларах.

Сийлен цӀераш хиларал совгӀа, Йовлой Раяй толамашта юкъе кхы а дукха да, белгалде йиш йола совгӀаташ. Из яр Россе халкъий Vӏ-ча Артиада лауреат. «Халхараш. Дикагӏчар лига. Говзанчий Гильди» яхача даькъе кхелахой а хьажархой а безам тӏаэзар цо шийна.

Ше хержа никъ безаш, боча болаш яьхар из кхалсаг. Гӏалгӏай къаман ӏадаташ, оамалаш лоархӏаш, из деррига леладе хьожаш яр из. «Асса», «Аьрзи» яха халхара тоабаш вӏашагӏйохкача наькъ тӏа лоархӏаме дакъа лоацаш лаьттарех яр кхоллама саг. «Вайнах» яхача ансамбла концертмейстер йолаш боккха болх лелабир цо. Нохч-Гӏалгӏайчен моттигашка дика йовзаш, цӏи йоаккхаш яр цу ханашка. Хӏаьта массане боккха лоархӏаш хинна болх бар цун «Гӏалгӏайче» яха ансамбль оттаеш чакхбаьккхар, иштта 1998-ча шера «Магас» яха халхара, илле фольклорни ансамбль вӏашагӏъеллар цо. Вай къаман культуран оагӏув бовзийташ, дуненна гобаьккхар цу ансамблаша. «Сата» яхача цо хьаоттаяьча пандархой ансамбло дукхача моттигашка дӏабовзийтар вай мохк. 

Къонача артисташта никъ хьехаш, нана хинна царна де дезар хьалхадоаккхаш лийлар Йовлой Рая. Къаман ӏадаташ, культура тхьовра денз лораеш хьадахьараш дӏахо а дӏадахьа дезилга белгалдора цо. Гӏалгӏай къаман кхоллама вахаре йоккха лар йита саг я из. Начӏал дола нах лоархӏаш, цар оагӏув хьаллаца хьожаш яр артистка. Къаман ӏадаташ дезаш хиларал совгӏа, цар сий деш яхар да эггара лоархӏамедар; хӏаьта беркате, пайда беш дола ӏадаташ доаржадар доккха дика да. 200 совгӏа илли яздир цо. 

Мукъам баьккхар эрсий, гӏалгӏай, нохчий, ӏарбий байтанчий дешашта. Кхыча къамий нахаца а мотт дика товш, ше езийта ховш, дега атта саг яр из. Вай къаманца хоза, беркате оамалаш тхьовра денз хиннай, хӏаьта из деррига хана йӏоахалца ца дойташ, кхы а дикагӏа тоадеш, дӏавахар дика гӏулакх да… Цо вӏашагӏдехкараш тахан а дахаш да, цхьан тӏехьенгара кхычунга а кхоачаш. 2022-гӏа шу къаман кхоллама Шу да, аьнна, белгалдара тӏатайжа, мехкарча къаман кхоллама Цӏагӏа цун къахьегамах дола «Дахалда иллеш» яха книжка арахийцар. Белгалде деза, из кхалсаг ший никъ сийрда, цӏена хилийта гӏерташ лаьтталга. Цо оалаш хиннача дешашта юкъе дар, саг ше ваьнна моттиг, ший овла бовзаш хил веза яхараш. Шийна тӏавенача моллагӏча сага дог хьаста, могаш болча низаца цунна эшача хӏаман тӏехьа гӏо де, оагӏув хьаллаца хьожар из. Бер дале а воккха саг вале а, цхьатарра хулар цун нахацара лерхӏам. Иштта кхеяьяр из ший цӏагӏа… Доккхача хӏамашка кхача, йоккха цӏи яккха гӏертацар, шийна могаш дола гӏо деш, начӏал долча наьха оагӏув хьаллаца хьожар. Цун вахара никъ массахана зизашца бега хиннабац; хала денош, шераш дукха ихад. Цу ханашка-м моллагӏа хӏама дӏадоладе, хьаийцача наькъ тӏа гаьнавала атта хиннадац цхьаннена а, хӏана аьлча вахарера гӏулакхаш даиман цхьатарра дацар, дагадоацача хана хувцалора фуннагӏа а. 

Бакъда вай мехкахо хало яхача дешо кхерабеча нахах яцар, ше хьаийца гӏулакх дӏачакхдаккха гӏерташ къахьегарех яр. Тахан цо хьийхараша дувц иштта, из дагаухаш… Къаьстта из оамал бахьан долаш денал дола саг а хетар цох массанена. Сага вахаре эггара керттердар – ший никъ сийрда, цӏена хилийта гӏертар, вахара денош кхоачаделча а адамо пайда эцаш бӏаьшерашка дахаргдар шийна тӏехьа дитар. Ишттача нигатаца саг вахаш хиннавеце, эрна дайнад цо мел леладаьр! Йовлой Ахьмада Раяйна хетаяь V-гӏа республикански фестиваль я мехка дӏаяхьа лерхӏаш. Культуран, туризма оагӏонцара Министерство, къаман кхоллама Цӏен болхлой ба цу йоккхача проекта хьалхаэттараш. Фестивале гойтаргба дӏаяхача хана таханарча деношцара бувзам, тӏехьенгара тӏехьенга кхоачаш къаьнарча хана денз хьадоагӏар. Боккхача артистий, хӏетта болабеннарий начӏала юхьиг йовзаргья вайна цу кхетаче. 

Къаман беркате дола ӏадаташ, оамалаш массахана лархӏа езилга, дикача хӏаман никъ кхы а шербе безилга гойтаргда цига. Къахьега ловш, хьинарах визза хиннача сага вахара никъ ше леладаьчунга хьежжа хул… Наха пайда эцаргболча, боккхача наькъ тӏа дахаргдолча хӏаманга кхача гӏерта веза хӏаравар, тӏаккха хургдац денош даьсса, сатем байна, зехьа довш… Йовлой Ахьмада Раяй цӏи тахан республике санна, иштта мехкал арахьарча моттигашка а дика йовзаш я. Дахалда дуккхача шерашка цӏенача безамца, хозача уйлашца, нийсача нигаташца, беркатаца кхедаьр, доаржадаьр!