Пригородни-Кхалерча Терке чуйоагIаш йолча Томов яхача хуторе ваьвар Гери 1910-ча шера. Кхаь вешехи кхаь йишехи латташ бар цар дезал. Хьадувцачох, 1923-ча е 1924-ча шера, геттара айденна денача Iаьржача хиво Томов яхача хуторе мел даьгIа цIенош Iодихьар, цхьаттара йола ши га мара ураягIа хIама ца юташ. Цу хана, Шолхе баха ховшабир цу хуторера беха нах Iаьдало. Топпарах цхьа беркате цIа даь, баха хайшар цар дезал Шолхе. ВоккхагIволча вошас саг йоалайича, цун шийна цIа дир цар массане. Къам мехкахдоккхаш, цига бахаш бар уж. 1940-ча шера эскаре вахар Гери.

Сталинграде хиннача контузех, цхьаццадараш дагадагIацар цунна, бакъда Львовски областе гIашлой полке ше хиннилга дицлацар. Цигара вахар из моастагIа вохаве а. Герис дийцачох, Львове моастагIа чугIертача хана, цар низ чIоагIа бацар, цудухьа, Одесса яхача шахьарера фашист вохаве дехьабаьхар уж, цигара Сталинграде кхаьчар. 1942-ча шера ахка юкъекхаьча ха яр из. Сталинград шийна атта хьайоаккхалургья аьнна дог тийша чугIертача фашиста, дикка низах чIоагIбеннача Советски бIухоша шийна ца меттар гойтар моастагIчоа. 555 гIашлой полка миномётчик волаш, Гитлера бIухой лар хоадаеш вар Гери. ТIема ханаш вIалла а ювцацар цо, хетаргахьа, дега шийна из хала доландаь, раьза вацар уж денош дагалувца.

Сталини, Берии яхача бIехача адамаша вIашагIделлача зуламо деррига вахар хийцар цун. Майралца фашист кагвеш, лаьттача Герих моастагIа хьавир... Цун воIа Дауда дийцачох, дезал цхьана гулбелча, дувцар цо, хийрача Казахстане вай наха текха хало. ДегIаца низ болаш, цхьа дог майра бIухо хиннав Гери. Ше цхьанне миномёт дIахьош хиннай цо, из бахьан долаш, командиро «эзар салте» аьнна цIи лу цун.

Ше цхьаь висача а, дуккхача бIухошта нийса тIом бе говзал, денал долаш хиннав из. Разведке болхараш, Гери шоашца хилар дезаш хиннаб массахана. Командираша чIоагIа лоравеш хиннав, валарах ца кхераш вола Кавказера бIухо. Есарийла воалавь фашист Герис ше цхьанне текхавеш хиннав. Из шоашта юкъе хилча, шоай гIулакх тешаме хеташ хиннаб бIухой. Дукха орденаш, майдилгаш еннай цунна тIем тIа. 1943-ча шера, Сталинградерча лирача тIема юкъе лозаву из. Массехказа бера бе кхоачаш, дIа-хьа яьхача Сталинграде доккха туржаI латтар. Са даккха ца кхоабеш фашист вохаве везаш бар вай бIухой. Геттара тIом лирбеннача хана, лозавир Гери. Берлине чувала лаьрхIа хиннача цун дагардар кхочашхиланзар. Пулемёто хьадетта пхорч чудаьлар цун дегIах, юхе ийккхача мино корта толхабир цун. Аьтта ког лозабир пулемёто. Ког соттабеш йола тIехк йохаярах, тIехьагIа, ламаз деча хана, юхе гIанд Iооттадий, цу тIа корта бетташ, дора цо, хIана аьлча ког Iоверза йиш йолаш, вIашкабодаш бацар. Лозаваьчул тIехьагIа, сакхетам чу воаца Гери санитараша Сталинградерча госпитале дIавигар. Кхо бутт баьккхар цо валараи, вахараи юкъе волаш. Даьла къахетамца, дегIаца низ болаш, лазараш доацаш хиларах меттавера из. Хьалхарча группа инвалид волаш, 1943-ча шера тIем тIара цIавайтар из. Госпитале Iочувугача хана, цунна тIайийхача хIамай киса йоахкар тийна майдилгаш, орден.

Цигара аравоалача хана, барзкъаш кхы кора ца доагIаш дисар, царца яйра уж а. Лехача а уж корайоагIаргйоацилга кхетадора цо. ГIажамашца мара дIавохалуш воаца, тIем тIа ший могашал Iойилла Гери бIаьхача, Казахстане бодача новкъа ваьккхар къаман моастагIаша. Саькура бетта 23-ча дийнахьа, сиха арадовла яхаш НКВДнаькъан коа цIогIарч детташ латтача хана, халла ший гIажамашца араваьлар Гери. Цхьа во дIатетташ, цIагIара ший нана арайоаккхаш воалла салте зийра цо. Герис цун букъах теха Iаса еха дIаяхар. Оарц дала, вувш латт яхаш мухь беттар салтечо... Цхьан кога тIа латта Гери дIаверзаваь, цун топаш тоха кийчъбенна латтар салтий, духьале ярах.

Шийна тIера шинель Iо а тесса: «Сталинград моастагIчох мукъайоаккхаш лаьттача бIухочун хьатохалаш, гоавараш», — аьнна, цIогIа техар цо. ВоккхагIволча салтечо хьавийхар шоашцара эпсар. Гери каьхаташка хьожаш латта дикка ха яьккха, цун хьалхашка бехказваьлар из, салташка гIар йир, нахаца энжи ма хила, аьнна. Салташа гIо дир царна хIамаш тIайотташ. Коара арабоалача хана, шоаш хьаийца хьажкаш сов дукха хийтта, шорттига когаца цхьа гали тIера Iочукхессар Гере нанас. Сталин яхача гоавара уйлаш ца йовзача мискача кхалсага, дукха ца говш шоаш юха цIенах кхетаргба моттар. Наькъа болхаш, хьажкIаш кхоачаелча, ши гали ма дарий аьнна берригаш тохабелча, дIадийцар цо, ше цаI тIера чукхессалга коа. Эггара хьалха цунна эгIазбаха хьайза, тIаккха бегаш бора массане, хьанна дитад-те Iа из хьажкIа гали, яхаш. Ший мехках са доаллача йоккхача сага дувцар: «Хьажалаш, из гали бахьан долаш со юха цIенах мишта кхет».

Цун вIалла теша а магацар, мехкахъялар гаьнадаргда аьлча. ДIаьхача кхойтта шера хьийгар из ший ковнах... Ма боккха а хилар цу хIаман мах!. ГIалгIай, нохчий мехкахбахарах дукха яздаьд, дийцад, кинош а даьхад... ВIалла а йийца варгвоаца харцо хинна, исторе даха дисад из. Бакъда, Даьхе лораеш тIема могашал дIаеннача сага массарел халагIа дар моастагIа ва, аьнна, цхьаннахьа аравала, паргIатта са даккха йиш йоацаш наькъаш дехкар. Могаш волча сага а хала дар Казахстане болх лаха, хIаьта Iасашца мара лелалуш воацача Герина геттара хала дар... Ший тIема пенси меттаоттаде, яхаш, лийлар из, бакъда из теркалде саг вацар. МоастагIашта пенси дагIац яхача дешо дира чов йора цун деха латтача дега. Ялат чуийцачул тIехьагIа канаш гулде ваха саг гучаваьлча; 10, 25 шераш суд IотIаехкар. 1952-ча шера, кхай тIа кIи канаш гулдеш лелаш бIаргавайна 25 шу суд техар цун. Сталинград фашистагара хьайоаккхаш, цун дегIа хинна човнаш теркалйинзар. Даьла къахетамца, 7 бутт мара баккханзар цо набахта. Сталин яха бIеха адам кхелхачул тIехьагIа мукъавалийтар из. Аьшкапхьара гIо деш вола болхло волаш къахьийгар цо дIахо. Саг йоалае аьттув ца боалаш, дукха лийлар Гери. Болх бе могаш воацача сагага шоай йоI яла раьза бацар, ишта а хала боахка нах. Бакъда цхьаккха халонех кхераш йоаца Iайшат ера цунга, пхи воI а вир цунна. Кхо кIаьнк кхелхар, Дауди Хизири яха ши воI вай республике вахаш ва.

1956-ча шера мехкабаьлар цар дезал. Хьалха Шолхи хиннача юртах Карца хилар. Цар цIагIа баха хайша хIирий арабала ца тугаш хьайзар. Бокъо йоацаш цIа дIалаьцараш эхь хийтта арабовлар догдоахаш, цу чу бийса яккха Iийра цар дезал. Набарах доалла ийс шу даьнна бер цхьа энжи цIагIара арадоаккхаш воаллача милиционеро еча гIарах, сомабаьлар уж. Iурра милици кхаьчай, цо арабоахаш, сайран юха цIагIа чуухаш бахаш, дизза ши кIира дIадаьлар. Шоай цIагIа чубаха гIертача нахага лерг хьокхацар цу хана лаьттача бIехача Iаьдало. Кердача Реданте даха дIагIо шоашта йоахар. Пригородни-Кхалера гIалгIай баха Iо ца ховшийта гIертар уж. ЦIа хьадала тугаш бацар... Шоай коа лаьттах цхьа тол яьккха, цу чу Iангара баьлар цар дезал. БIаьсти цар дIаелла лард хоарцае гIерташ, трактор тIаетташ, шоай хур дир администрацен болхлоша, бакъда, Даьла къахетамца, лард ца эккхаш йисар.

ЗIамигача цIалга чу хала бахар уж берригаш, моттиг таацар. Шийна къаьстта лаьттан чIегилг яккха а аьттув балацар цун Iаьдалгара. Дала гIо дир цунна юха а... Буро тIарча тIема даькъе балха эттар из. Болхлошта лаьрхIа хьайбаш, ялат леладора цу коа, цига гIолла ший дезала сискал лоаттае аьттув хилар цун. Ший балха тIагIолла цо гIулакх леладеш хиннача пропарщика Фурсик Ивано, Iаьдал оарцагIдаьккха, лаьтта далийтар цунна, цига хьадаьча доккха доацача топпара цIалга чу баьхар уж 1992 шу кхаччалца. ВоккхагIволча Дауда 14 шу даьлча, тIема комиссариате дIа а ваха, са воI эскаре гIоргвац; сай са Iодилла Даьхе лораеш со латтарах; харцо, Iазап мара хIама кхаьчадац сога, аьлар Герис. Комиссариате багIарашта дIабийцар цо ший хала вахара никъ. Тохкама болх дIабихьа, боккъонца из тIем тIа хиннилга гучадаьлча, хьадоладалийтар цунна пенси, депутаталла хержар из.

1998-ча шера хаьдар цун, дийца ца валлал хала, Iазапе хинна денош. МагIалбике квартирах ахча телаш бахар уж Пригородни-Кхалера бехача. Цун хинна орден, майдилгаш эхь, сий дайнараша лочкъайир. Цига дIавеллар из. Цу хана лаьтта ха бахьан долаш, ший да, нана боахкача из дIаволла аьттув баланзар. Вахара халонаш дукха текха яле а, массахана бегаш беш, дог гIоза, цхьа беркате саг вар Гери. Хьаькъал долаш, дукха хIама текха волча цунна дукха хулар дувца. Къона волаш ше хиннача беса, денал долаш дIакхелхар из. АллахIа Ялсмален хьаьша волва цох! Иштта болаш баьхача турпалхой цIераш заманца яхаргья!

Мержой Х., полице болх баь полковник