«Ага илли - эггара хьалха бера хозаш дар да, из оамалашца, сакхетамца дегӀадоагӀача цо лоархӀаме дакъа дӀалоац. ГӀалгӀай ага иллешта чудоагӀаш хул къаман культура, Ӏадаташ, иштта наьнацара, цун ший зӀамигача берашцара безам гойташ дола дешаш. Цу иллеша хьалха дӀадахача ноахала хьаькъал, вахара говзал Ӏомаю бера. Цар новкъостал ду бера сатеме, безамца хила.

Ага илли - из ший тайпара нанна, бера юкъера бувзама къамаьл да, цунца цхьана нанас ший бера дӀалу ший хьаькъал, вахарера мах бараш. ГӀалгӀай ага иллеш массахана хиннад безамах, дегагӀозах диза, цудухьа бера оамал а цун безам а цигара доагӀа»,- аьлар «Сердало» газетага халкъа кхоллама ЦӀен кулгалхочун гӀончас Котанаькъан Марема.

Тхоца къамаьл деш йолча Маремаца цхьана цу проекта тӀа болх беш хургва ГӀалгӀайчен цӀихеза культуран болхло Йовлой Илез, дика йовзаш йола гӀалгӀай композитор, Малсаганаькъан Зарема, иштта республикан халкъа артист Оздой Адам. Из хьакхолларо таро лургья дукха гӀалгӀай къаман ага иллеш эрсий меттала даьха дола книжка арахеца, из наха дезаш а хургда.

ГӀалгӀай ага иллеш - из ГӀалгӀайчен культуран тӀехьале я. Из ноахалгара ноахалга йоалаш, гӀалгӀай вахаре ца хилча даргдоаца дакъа долаш хьайоагӀаш я, дукхача хана денз. Иллеш эрсий меттала дахаро ше ма ярра ГӀалгӀайчен культуран тӀехьале, Кавказе дахача къамий Ӏадаташ довзийтаргда.

Цу книжках доккха совгӀат хургда Россе а иштта арахьа а мел бахача вай новкъосташта, гаргарча наха.

Из арадаккхар хьаллаьцад ГӀалгӀайчен культуран Министерство, цо таро лургья халкъашта юкъе культуран бувзамаш леладе, иштта таханарча дийнахьа дукхагӀа дӀадехаш дола метташ ховш хилара хьал дегӀадоаладе.

Белгалдаккха дезаш да, ага иллецара болх дӀахьоргба Йовлой Илеза, из дика таржамхо ва, цун дика хов ший таржамца гӀалгӀай метта кӀоаргал дӀайовзийта. Укх наькъа из геттара а эшар да. Балха говзал лакха йолча композитора Малсаганаькъан Заремас цу проекте дакъа лоацаш хиларо белгалду, книжка ноташ а долаш хила дезилга. Заремас композице, иллей дешара лакха говзал йолаш къахьега дукха ха я, из цу моча проекте болх бе йиш йолаш я хийцца. Бакъда, говзанчашта хьалхашка латтар кӀезига атта хӀама дац, цар лакха говзал хиларо тешал ду, из болх наха юкъе безаш а лоархӀаш хургхилара.

Дувцача книжка тӀа дукхагӀча даькъе арадаргда ага иллеш, уж гулдаьд журналиста, йоазонхочо, юкъарлон болх лелабеча, гӀалгӀай мотт боаржабеш къахьегаш волча Матенаькъан Илеза. Цхьан шера гаргга, цу даькъ тӀа къахьегарах цо гулдаьд 37 къаман ага илли, тайп-тайпарча ГӏалгӀайчен юрташка бахача наха юкъе болх беш хиннав из.

Цунна кораяьча ганза юкъе цхьа ага илли да, дас шийгара яздаь.

2019 шера, Матенаькъан Илеза карагӀдаьлар уж ага иллеш къаьсттача книжкка тӀа кепа теха арадаха. Цу хана денз, гӀалгӀай багахбувцама жовхьараш ГӏалгӀайчен бахархошта меттел, «Цӏе майда» яхача Мосвкверча книжкай фестивала доакъашхошта а довзаш хилар. Цо иштта «ГӏалгӀай ага иллеш», («Ингушские колыбельные песни») яха вебинараш дӀайихьай. Из вӀашагӀйоллаш цунна новкъостал дир В. Д. Поленова цӀерагӀча халкъа кхоллама Паччахьалкхен Российски Цӏен, Россе къамий культурай Центро.

«Берий ага илли - из нанас ший берага кхоачийташ, иллешца кхайкабеш бола безам ба,- йоах Матенаькъан Илеза. -Вайна хац, кхетадой из беро, вай цунна из илли оалача хана, бакъда оаз йовзаш а, цу хана паргӀатдаьле а из бер хилар гуш хул. ГӏалгӀаша дукхача замашка гӀолла хьадоагӀаш а лоархӀаш а хиннад, ага иллешца кхедаь бер, хӀамах кхерар кӀезигагӀа долаш, шийга яхар дикагӀа дӀаэцаш хилар. Берашта ага илли доаккхаш хиннад 2,5 - 3 шу даллалца. Ага илли сийрда а шийца йӀовхал йолаш а хиннад, из бер лорадара белгало хиннай. Нагахьа санна саг чуравоалаш, сихлуш хилча, цох оалаш да: «Нанас ага илли даьхадеций цунна?»

Говзанчаша яхачох, берашта бе-башха дац, нанас оала илли хозача оазаца оалаш да е ший вахарах лаьца дешаш юкъе долаш оалаш да. Цунна лоархӀаме да, ший вахара хьалхарча деношка ший наьна хоза оаз хазар.

Сай кӀаьнка 4-5 бутт баьннача хана, со тешаш вар, цунна дика ховш дар аз шийга фу ях сай иллешца. Тха дезале даим даьхад ага иллеш е нанас, е даь йижараша, е даь-нанас. Цудухьа дукхагӀа дола ага иллеш аз дагахьа Ӏомадаьд.

Хургдола книжка хозагӀа хулийтаргда гӀалгӀай ага илле «Оли-боли» (Хьоашаланаькъан Ӏаьлий дешаш, мукъам Матенаькъан Тамарай). Из хоза кхоллам болаш ба цӀихезача ГӏалгӀайчен халкъа артисткай Охценаькъан Хадишата ашарашта юкъе. Хетаргахьа, «Оли-боли» яха илли дика довзаш да гӀалгӀашта юкъе. Иштта оалаш хиннад гӀалгӀаша берага хьожаш йолча кхалсагах».

Проекта доакъашхоша лаьрхӀад, ага иллей гуллама юкъедахьа, ГӏалгӀайчен цӀихезача болхлочо, дика йовзаш йолча гӀалгӀай пандара говзанчас, къаман ашарий тӀехьале гулъеш хьайоагӀача Пхьиленаькъан Заремай ага иллеш.

Из эггара хьалха йолаелар бархӀ шу даьннача хана пандар лакха. Тахан цо дӀаоалаш дола иллеш а локхаш йола ашараш а бӀаьш я. Цо дийшад Октябрьски революце цӀерагӀча музыкальни училище, (тахан из я паччахьалкхен А.Г. Шнитке цӀерагӀа Москвера ашарий институт).

Цигара дӀаболалу Пхьиленаькъан Заремай кхоллам. Цо хьийха дукха иллиалархой ноахалаш да, цар эстрада иллеш а доах. Цун дешархой тайп-тайпарча яхьашка, фестивалашка дикагӀа йола моттигаш йоахаш хьабоагӀа.

Дукха ха йоацаш, из яха хилар «Эльбруса тӀа пандар бек» яхача Ерригроссийски фестивале. Из дӀахьош яр ГӀаьбартой-Балкхарой шахьаре Нальчике. Из фестиваль вӀашагӀъеллаяр РФ культуран Министерствос, В. Д. Поленова цӀерагӀча Российски Паччахьалкхен халкъа кхоллама Цӏено, ГӀаьбартой-Балкхарой культуран Министерствос, Къилбаседа Кавказа искусствай Паччахьалкхен институто, иштта ГӀаьбартой-Балкхарой халкъа кхоллама, культуран сердалон балха центро. Цу культуран кхетачен лауреат хилар бахьан долаш, Пхьиленаькъан Заремай таро хилар Доккхача концерте дакъа лаца, цига гулбелар Россе дикагӀа бола пандара говзанчаш.

«Ага иллеш» яхача Республикан халкъа кхоллама, культуран кхетаченаш еча Цӏено кийчъе лаьрхӀача проекта автораша, укх йоазон тӀа хьоахадаь ага иллеш доацаш, кхыдола балхаш а дергда. Цар кхы а де дезаш да тохкама балхаш. Цу тӀехьа лакха толамаш а доахалда цар.