«Ӏилман кхетаче хьайийллар института кулгалхочо Оздой Джамбулата. Ше моаршал хоатташ, цо белгалдир дувцача деша лерхӀам боккха хилар, иштта аьлар, дезалера мах бараш чӀоагӀдар - из духхьал бахархой вахарера хаттар хинна Ӏац, из юкъарло дика дегӀаяра Ӏаткъаш дола лоархӀаме декхар да. ГӏалгӀайчен Ӏилман, дешара министра гӀончас ГетагӀазанаькъан Аьсета теркалдир дезалерча политикан дакъа керттерчарех хилар. Цо аьлар, дезал хьаллацар дика вӀашагӏбелла болх ба дешара, вахара гӏулакха, Ӏилман моттигий, институтий граждански юкъарлон даькъ тӀа», - яхаш, дийцар «Сердало» газетага гуманитарни Ӏилмай ИнгНИИ зарбан болх лелабеча Бӏарахой Мадинас.

Цига иштта къамаьл дир отдела хьалхале лелаеча Ӏилман болхлочо, психологически Ӏилмай кандидата, профессора Гӏаьнажанаькъан Розас. Цун доклад «Шоайла цхьан цӀех боацача гаргарча наьха, тайп-тайпарча ноахалашта юкъера гӀулакхаш (масала шоайла «маьр-нана, нус»)» кертера хилар цу семинаре.

Гӏаьнажанаькъан Розай тохкам хетабаь бар психологически анализа, гӏалгӏай дезала юкъерча гӀулакхашта, хьалашта; цо йоккха терко тӀаэзар гулбеннарий. Цо белгалдир керттера бахьанаш довнаш дувлаш хилар, «маьр-нана, нус» - массехк ноахал цхьан тхов кӀала дахаш хилар, сов тӀехъяьнна воӀа нанас лоаттаю терко, лоархӏам болча хӀамашта тӀехьара уйлаш тайп-тайпара хилар да, аьнна.

Иштта анализ яьчул тӀехьагӀа, доклад еш хинначо, цатоамаш хургдоацаш дола хьалаш а доаладир, масала, дезала юкъе ший белгала йола оагӀонаш лораяр, хӀара оагӀув ший бокъо йолаш хилар, шоайла тарбалар, мегаш хилар, Ӏадатий мах бараш юкъера цадахар, шоайла кхеташ хилар, дин мах бараш ларде лоацаш хилар.

Керттера дакъа ГӀаьнажанаькъан Розас дӀаделар мара/воӀа, из нанна, сесага юкъелатташ хиларах. Къаьстта из ва шаккхе а оагӀув нийсхон тӀехьа ерзае езар, шоайла довне хургбоацаш, из хьал ший боараме оттадеш.

Докладчика дийцача къамаьла чаккхе еш, белгалде йиш йолаш дар, тхьовра дӀаяхача ханашка денз хьадоагӀаш дола гӀалгӀай гӀулакх, эхь-эздел юкъера ца доаккхаш, Ӏадаташ лорадеш, иштта таханарча заман психологе хьал леладеш хила везилга. Цу тайпара хиларо таро лургья культуран хьал доха ца деш, цунца цхьана таханарча вахарца тарлуш хила. Дешара, Ӏилман министра гӀонча йолча Гетагӏазанаькъан Аьсета къамаьл дир «ГӏалгӀай кхалсага вахара хьал, из юкъедаккхар» яхача дешах. Ше къамаьл деш, цо белгалдир исторически оагӀонга диллача гӀалгӀай къаман юкъарлон даькъ тӀа кхалсага лоаца дакъа. Цо иштта аьлар, бӏаьшерашка денз гӀалгӀай кхалсага вахара дакъа дӏалацарга диллача, вайна дика ховш да, цӀенъюкъера кхуврч лоаттабар, культуран Ӏадаташ лорадар, бераш кхедар, дезала юкъера хьал лоаттадар эггара хьалха кхалсагагара хьадоагӀаш хилар. Бакъда укх тӀехьарча хана из геттара хувцалуш доагӀаш гу вайна. Таханарча заман вахара-экономически, иштта культуран хьалаша кхоачавир, цар дӀалоацаш дола дезала юкъера дакъа геттара доаржадарга, гӀалгӀай кхалсага юкъарлонца дакъа лацара моттиг хьалха хиннача боараме ца латтилга.

Тахан а гӀалгӀай кхалсаг хьалхагӀа санна дезала юкъера моттиг а, цӀен кхуврч а лорабеш я, бакъда цу юкъе цо дика дакъа лоац юкъарлон вахаре, профессиональни даькъ тӀа, лакхара дешар дешаш, балха говзал лакхъеш, керда оагӀонаш чулоацаш, таханарча денна къахьегама даькъ тӀа дӀаехаш йола.

ГетагӀазанаькъан Аьсета белгалдир, кхалсага вахаре хувцамаш юкъедаларо юхатетташ дац Ӏадаташца дувзаденна хьал, кхалсага дика кхетадеш да уж, дерригаш а чулоацаш, цо дӀахьу ший вахара никъ дика, наха юкъера гӀулакхаш а цунца цхьана леладеш.

Доклад еш цо белгалдир дӀахо дӀахьош йола дешара, социальни программа лоархӀаме хилар. Цо яхачох, цу дерригане а цхьана таро лургья гӀалгӀай кхалнаьха юкъарлон вахара оагӀув чӀоагӀъе, иштта мохк массайолча оагӀорахьара дегӀабоалабе.

Дипломированни гӏонча, клинически халоний психолога Батажанаькъан Фордгэза «Дика, во дай: мишта барт бе беза шоайла кхетам луш» яхача даькъе доклад йир. Эксперта теркама юкъе дар бераша-даьша шоайла леладу гӀулакхаш, цар кӀоаргал, дезала хьашташ вӀашагӀдохкар.

Батажанаькъан Фордгэза хӀарадар ше-ший лагӀа тӀа оттадеш; къоастадир «во», «дика» даьй кеп хилар, из иштта хилар Ӏаткъаш хул кхетам балара даькъ тӀа, дезалерча хьала.

Психолога белгалдир, нагахьа санна дас е нанас геттара чӀоагӀа мах оттабеш хуле («нийса»/ «харцахьа» деш долчун), бер шийх ца тешаш а, кхыметтел гӀалат далар а кхераш хул. Массахана из бер хьаллацара меттел, цо дечун мах оттабе гӀерташ хиларо хьакхолл йолаш йола оамалаш хувцаялар, цо юхадоаккх «даьй-берий» шоайла кхеташ хилар.

Доклада керте лаьттар дар бера кхетам луш, шоайла тешаме дола къамаьл чудоагӀаш хила дезилга.

Республикански центра вахара гӀулакх дара боккхагӀбарашта, заӀапхошта центра кулгалхочун гӀончас Дахкилганаькъан Аьсета ший доклад хетайир, цхьаь бахача боккхийча наха цӀагӀа вахаре эша гӀулакх дара. Цо хоадам болаш дийцар цхьаь бисача боккхийча наха гӀулакх дара болх лерттӀа вӀашагӀболлар лоархӀаме хиларах.

Цо иштта белгалдир гӀо эшаш бола боккхий нах социальни Ӏалашонца хьаллацар, цагӀа дӀаухаш уж бахача моттигашка, царна лаьрххӀа дола хьалаш вӏашагӏдохкар, цар могашалга хьажар, иштта хӀара сага вахара хьалаш дӀалоархӀаш, эшача болхлошца Ӏалашо яр, кхы а де дезар дукха долга, цар хьашташ кхоачашдар лоархӀаме долга.