«Курхьарс тамашийнача говзалца хьабеш бола керта тӀа туллабу гӀирс ба, из гӀалгӀай къаман культура цхьа дакъа да. Из духхьала хозален лелабеш хиннабац, вахара хьал белгалдеш, къаман дувхарах цхьа оагӀув дӀалоацаш хиннаб. Керта тӀа туллабу гӀирс хиларах тарра, из белгалбоалаш хиннаб къаьстта ГӏалгӀайчен лоаман моттигашка. Цудухьа, цу дешо этнографе оагӀонга диллача, цун къаьстта бола культуран дакъа дӀалацара даькъ тӀа мах оттабу, из белгалбоалаш хиларах кхыча къамий культурал», - аьлр Цӏолой Заремас «Сердало» газетага.

Курхьарсах йола хьалхара йоазон оагӀонаш дӀайолалу XVӀӀ бӀаьшерашка, цох гуш да, из къаьнарча гӀалгӀай къаман тӀабувхабеча гӀирса дакъа долга. Археологе даькъ тӀа дӀадихьача тохкама балхаша хьагойт, из керта тӀа туллабу гӀирс хьакхоллара ха мичахьара хьайолалуш я, массехк бӀаьшеренгара из хьайоагӀаш хилар.

Цӏолой Зарема кийча я, курхьарс хьаяра йола технологи меттаоттаяь хиларца, тахан латтача замах из юха хьаеш хилара болх гойта. Говзанча хьехам дӀахьоча дакъа лоацаш барий таро хургья, къамий Ӏадатех латташ бола кхалнаьха керта тӀа туллабу гӀирс мишта хьабу го, цун къайленаш хьаелла, иштта шоашта цу даькъ тӀа карагӀдоалар фуд ха, цунца цхьана гӀалгӀай къаман культуран тӀехьале лораеча шоашкара дакъа юкъедахьа.

Курхьарс укх дукхача шерашка, теркам тӀабодаш болча къаман гӀирсех цаӀ болаш хьабоагӀа, цо теркам тӀаоз тохкамхой, къаьстта ший тайпара йолча белгалонех латташ, исторически лоархӀам боккха болаш хиларах.

2022 шера курхьарс геттара чӀоагӀа терко тӀайохийташ Ӏомае болабелар ГӀалгӀайчен Цхьоре, лоархӀаме археологе болх дӀахьош кораеш хиннача къаман культуран белгалонех. Массехк чухаьрца дола маьлхара кашамаш тохкаш, укхаза корайир цу Ӏадатех лоархӀаш хиннача керта тӀа техкаш болча гӀирса кепаш, тайп-тайпарча боараме, ца талхаш, йисаяр цун цхьацца дола доакъош.

Археологе даькъ тӀа корадаь уж гӀирсаш тахкара болх дӀабихьар ГӏалгӀайчен халкъа кхоллама цӀен говзанчаша, шоашта керте цу моттига кулгалхочун гӀонча Котанаькъан Марем а йолаш. Иштта дӀадоладелар цар курхьарс хьаярах бола болх юха меттаоттабар, цунга дӀабодаш хинна кӀадай гӀирс бовзар.

Тохкамхошта гучаяьнна кепаш накъаяьлар, хьалха хиннад яхача курхьарса тайпашца нийсъяра, тӀехьара тӀа чӀоагӀйир цар хинна кеп, бустам, цун вахара лерхӀам бовзар. Иштта дагадехар из юха хьакхолла, из хьае йолаелар, дукха ца говш, Цӏолой Зарема.

Таханарча денга кхоачаш, гӀалгӀай говзанча хиларах, курхьарс дика йовзаш я наха юкъе. Цӏолой Заремай болх бовзаш ба ГӏалгӀайче санна, вай республикал арахьа а.

Дӏадахача шера начӀал дола гӀалгӀай говзанча курхьарс йовзийта яха хилар, Моске ВДНХ йолаш. Карарча шера цо гойтар курхьарс Севастополе - Россе Къулбехьен къамий культуран, спорта XVӀ-гӀа Фестиваль йолаш. Цу лоархӀамеча майдаш тӀа Заремас беннача говзанча хьехамо дукхача наьха терко тӀаэзар.

Курхьарса истори дувзаденна да цӀи хезача ӏилманхочунца Семенов Леонид Петровичаца. 1925-1941 шера, цо кулгал деш, боккха археологе-этнографе болх дӀабихьаб ГӏалгӀайчен Лоаме. Из эггара лоархӀамегӀа бола тохкама болх бар, Кавказа къамий гӀулакхаш довзара дӀахьош хиннарех.

Цига эггара лоархӀамегӀа дар, дукха археологе болх дӀахьош корадаь хинна тхьоврача ханара къаьнара гӏирсаш. Цар таро елар гӀалгӀай къаман вахарера дукха хӀама довза, Кавказа бахархошца цар леладаьча вахара бувзамий лар тахка.

Семенов Леонида иштта язду курхьарсах, ший йоазош тӀа: «Каст-каста нийслу керта тӀа техка кхалнаьха гӀирсаш- чуерзаяьча муӀа тара долаш, лакхера вӀашкаозаш, хьалхашкара ӏочудерзадеш; уж даьд йиткъача фертах, цӀеча кӀада оаса бахийта, хозала дахийтад шоайла дӀа-юха тӏехдоалаш зигаш-батхараш, иштта герга дото брошка болаш. Цу тайпарча гӀирса цӀи дӀаяхача замах – «курхьарс» хиннай».

«Курхьарс Ӏомаяр лоархӀаме да Кавказа мехка Ӏадаташ, истори довзара,-аьлар Йовлой Илеза. - Из керта тӀа техка гӀирс лоархӀаме культуран белгало я, цо гойт из лелабечар гӀирсацара чам, цун лерхӀам, из иштта къаман лоархӀаме белгало я.

Курхьарс тахкаро новкъостал ду дӀаяхача замах баьхача гӀалгӀай вахара сурт оттаде, къаьстта цун материальни культуран».

ГӏалгӀайчен РДНТ этнографе даькъа кулгалхочун Ховтанаькъа Тамилай, тохкамхочун Йовлой Илеза, иштта культуран тӀехьале йовзара болча кхыбарий болх, курхьарса исторе керда оагӀонаш хьаеллаш да, гӀалгӀай къаман къаьнара Ӏадаташ гучадоахаш, Кавказа культуран тӀехьале Ӏомаеш, цу юкъе доккха дакъа лоацаш хьабоагӀа уж.