«Вай мехка яхь йола, Даьхенах дог лаза къонгаш бах, аьнна, дӏадоладир кхетаче вӏашагӏъеллараша шоай къамаьл. – Россе исторе чухьа кӏезига хиннабац дерригача дуненна цӏихеза турпалаш, тахан а вайна гуш да Даьхенцара яхь йохкаргйоацараш дуккха болга, шоай хӏамах цар дог лазилга. Россе моттигашка массахана баьхаб деналца, майралца цӏихеза къонахий. Моллагӏа хӏама тӏадеча, кхерам яхача дешага шоаш юха ца тохийташ, моастагӏчун наькъаш теда, цун лар хоадае арабийннаб уж. Турпалий цӏераш тахан йовзаш, яхаш я исторе. Тӏехьенгара тӏехьенга кхоачаш дахаргда цар гойта денал, майрал. Белгалде деза, Гӏалгӏай къаман юкъе тхьоврча хана денз, цӏихеза турпалаш баьхалга. Кӏезига яздаьдац цар вахара наькъех исторе оагӏонашка. Из деррига хьалхадоахаш, кхею тахан къона тӏехье».

Кхетаче берашка, кагирхошка дийцар, къаман беркате ӏадаташ, оамалаш лархӏар, из хӏара сага тӏалатта доккха декхар долга, хӏана аьлча вай хьаькъалах, деналах бизза хиннача даьша тхьовра денз лорадеш хьаденад из, геттара хала ханаш эттача а боха ца бохаш, диц ца деш. Ше хьаваьнна моттиг езаш, цун хӏама лораде кийча волаш ваха веза саг. Тӏема бирсача шерашка е таханара маьрша вахар оттаде гӏерташ шоай синош ӏодийхкарий цӏераш дагалаьцар гулбеннараша. Уж ба цӏаккха а бицбе йиш йоаца бизза къонахий! Зале гулбеннабар тайп-тайпарча ханашка кхаьча нах: бераш, кагирхой, къоаной. Боккхагӏчар зӏамагӏбарашта хьехар деш, шоашта бовзача турпалий гӏулакхех дувцаш, хоза дӏаяхар кхетаче. Сийлахь-боккхача Даьймехка тӏема денош дагалаьца, гӏалгӏай къаман юкъера 21 эзар совгӏа къонгаш, мехкарий фашиста лира тохаш, цо мел лаьрхӏар дохадеш, вай лаьтташка чугӏортарах дехкевоаккхаш лаьтталга дийцар цига. Гитлера бӏухой бохабеш, лаьттаб гӏалгӏай къамо кхебаь сийдола къонгаш массайолча моттигашка; командираша, эпсараша тамаш еш денал, майрал гойташ. 

Брестски , гӏан йолча, Москве, Ленинграде, Сталинграде, Курске, Керче лаьттача лирача тӏемашта юкъе белгалбаьннача вай бӏухоех дукха яздаьд тӏема исторе. Къаьстта моттиг дӏалоацаш я, мехкдаьтта вышкашта тӏакхача гӏийртача фашистага Магӏалбик дӏа ца лоацийташ, «Эдельвейс» аьнна Гитлера цӏи тилла Кавказе чакхъяккха езаш хинна операци «парх», аьнна, йохаеш вай бӏухоша яь духьале. Цӏаккха вай йицъе йиш ярех яц майрача къонгий цӏераш: Оздой Ахьмада Мурад, Баркинхой Эсамарзий Ахьмад, Къоастой Устархана Ширвани, Цхьорой Дудий ӏаддал, Малсаганаькъан Татархана Ахьмад, Абаьданаькъан Арскхе Японца, ӏарчакханаькъан Керама Хасолта, Барханой Артагӏа Уматгири. Уж цӏераш кхы а дукха я, тӏема исторе бӏаьшерашка яхаргйолаш, вай массане доаккхал де дезаш. Тахан гӏалгӏай хӏара цӏагӏа довз турпалий тӏема истореца дувзаденнараш. Шоай даьша дийца цу оагӏонцара дукха хӏамаш дагадоагӏараш ба вайна юкъе.

Кхувш латтарашка дӏадувца деза доккха истори да из. Цу лоархӏамеча кхетаче дакъа лоацаш бар Инаркъерча № 12 йолча ишколера дешархой Кхоартой Абукар, Совтанаькъан Адам, Кхоартой Марем, Кхоартой Танзила, Мургӏастанаькъан Рабия, Кхоартой Мовсар, Кхоартой Халид, иштта кхыбараш а. Турпалхошта хетаяь байташ ешаш, цар тӏема наькъех дувцаш лаьттар уж. Иштта цар хьоахадир Котанаькъан Макшарипа Ахьмада вахара наькъах. Россе Турпал волча цун цӏерах я из ишкол. Инаркъерча № 12 йолча ишкола тоаба, цигара дешархой тайп-тайпарча яхьашка, кхетаченашка белгалбоалаш хьабоагӏаш ба. Совтанаькъан ӏийсай ӏашат я цунна кулгал деш. Белгалде деза, къаьстта цо йоккха терко лоаттаелга къонача тӏехьенна ший даьй истори довзийтара тӏехьа. Кхетаче дийцар Россе Турпала Келаматанаькъан Макшарипа ӏалихана вахара наькъах. Ший къаман яхь йола воӏ волаш, Даьхенах дог лазаш, къахьегаш лаьттача цунна тӏакхайдар бӏеха зуламхой. 

Дерригача къаман боккха бохам хинна ди дар 2007-ча шерара тов бетта 17-гӏа ди. «18 шу да из къаман сийдола воӏ вайцара къаьста, бакъда, мел ха яхарах; цӏаккха а дицдала йиш йоаца гӏулакхаш да цо шийна тӏехьа дитараш. Ший къам паргӏатонга, маьршача, кхерам боацача деношка кхоачаде гӏерташ, бӏехача зуламхошта духьале еш лаьтта саг вар из. Тахан из вовзаш хиннараша хьадувцачох, цхьаккха хӏамах ца кхераш, дог майра, ший нахах дог лазаш; республике зуламаш доаржадеш, наьха вахар халчаувттадеш лийннача бӏехача наьха лар хоадае гӏерташ; ди-бийса ца къовсаш, къахьийга саг вар из. Дикача цӏерца дагалувц из цунца деша баьгӏараша, цхьана болх беш хиннараша. Вайна массанена масал долаш ваьха саг вар, турпал волаш вахар хаьда Келаматанаькъан ӏалихан. Тӏехьено тӏехьенга ювцаш яхийла цун цӏи!

Дешархоша дагалаьцар Украинерча тӏема операцена юкъе вахар хаьда вай бӏухой - Россе турпалаш: Хамхой Ярагӏе Адам - гварде капитан; десантно-тӏалатара рота 31-ча Ульяновски Гвардейски бригада доакъашхо Боканаькъан Къурейша Мустафа - подполковник; тӏом болабеннача дийнахьа денз Донецкера, Луганскера нах лорабеш лаьттар Хьоашаланаькъан Адама Султан - тӏалатара тоабан командир. Тӏема аренашка вахар хаьдараш дукха ба, царех хӏаране тӏема истори цӏаккха а дицде йиш ярех дац!

«Тахан доаккхалца дувца йиш ярех ба вай къаман къонгаш. 2022-ча шера денз, Донбассе тӏема декхараш токхаш латт вай мехкахо Хьоашаланаькъан Ювсапа Султан. Тӏема моттигашка цо гойтача деналах, говзалах шозза еннай цунна Денала орден», - дувцар кхетаче. 2023-ча шерарча бӏаьсти, цигара цхьа моттиг мукъайоаккхаш моастагӏаша баьча гон юкъе нийсъелар рота. Вай мехкахочо Хьоашаланаькъан Султана ший декхар кхоачашдеш, чӏоагӏа говза цу юкъера бӏухойи машинаши араяьхар. Ший гӏулакх дика довзаш волча эпсаро хьалхале лелаеш, дӏалаьца моттиг мукъаяьккхар, бӏухой дӏахо дӏабаха аьттув баьлар. Цу дийнахьа гойтача майралах кхозлагӏа Денала орден яла оттавир вай мехкахо. Россе Президента амарца, 2023-ча шера оагӏой бетта 8-ча дийнахьа Россе Турпал яха цӏи луш, «Дошо седкъа» яха майдилг елар цунна. Украинерча тӏема аренашка декхараш кхоачашдеш мел латта, вай бӏухой шоашта тӏехьа йоккха цӏи юташ латт. Белгалде деза, тхьоврча ханашка денз, моллагӏа кхерам тӏабеча вай къамах хьабаьннараш, вӏалла уйла ца еш, Даьхен гӏулакха арабийннилга. Дукха да тахан дувца, дагалаца...Турпала никъ кӏоарга, чоалхане хул, яхь йола саг духхьал цӏи дӏахазийтарга кхача ца гӏерташ, денал эшача моттиге сийдолаш чакхвала гӏерт! Даьхен дизза къонгаш да тхо яьхараш, удаш дӏаиха моттигаш дукха хиннай Россе исторе; бакъда, вай къамо кхебаьраш, шоай даьй яхь йола никъ лорабеш, доккхача дикашка кхача гӏийртаб.

«Массахана яхийла турпалий цӏераш» яхача кхетачен доакъашхоша дагалаьцар вахар хаьда шоай юртахой Янданаькъан Мусай Джамарза (Денала орден еннар), Озанаькъан ӏийсай Ахьмад («Денал хиларах» яха орден еннар), Шовхаланаькъан ӏалаудина Исроапил, Кхоартой Беслана Хьамзат, Арсамаканаькъан Абоязита Сослан, Загӏенаькъан Султангире Беслан. СВО вахар хаьдача турпала воӏ волча, 8-ча классе деша вагӏача Шовхаланаькъан Мухьмада, Даьхен га ӏо ца дуллаш духьаллаьттача къонгашта хетаяь байташ йийшар, массане дог тохадолийташ. Украинерча тӏема операцена юкъе, шоай декхараш токхаш ба тахан цу юртара Кхоартой Хьусена Хьасан, Кхоартой Хьусена Тимур, Загӏенаькъан Хьасана Микаил, Кхоартой Адама Артур, Совтанаькъан Хьасана Асланбек, Котанаькъан Салмана ӏалихан, иштта кхыбараш. «Царех массанех дог лазаш, ма хулла сихагӏа диканца уж цӏенах кхетарга хьежаш, сатувсаш да тхо дерригаш», - йоахар юртарча бахархоша.

Даьхен сийленна хетаяь кхоллама программа йоаржайир цига. Инаркъерча культуран цӏагӏара бераш санна, цига дакъа лоацаш бар цӏихеза артисташ Эсамарзанаькъан ӏалаудин, Малсаганаькъан Роза, Пхьугой Амир. Дувца, ала дукха долаш моттиг яр из, ма дарра аьлча. Дикача, беркатеча гӏулакхех дувцаш йола кхетаченаш къонабарашца дӏакхахьар мел лоархӏаме да дийцар, вӏашагӏкхетар чакхдоалаш, республикерча Къаман кхоллама Цӏенна кулгал деча Зурабанаькъан Ахьмада, цу моттига исбахьален оагӏонцара болхло йолча Абдурзаканаькъан Аьсета. Къаман истори сий долаш хургдолаш; эздийча, хозача гӏулакхашта тӏехьа белгала хила беза бахархой. Шийна тӏехьа сийрда, цӏена лар йитар - мах баь варгвоаца доккха дика. Хоза хьехам эггара хьалха цӏагӏара, тӏаккха дешара моттигашкара болалуш хила беза. Ала лов, тахан беркате, иразе, машаре хилда вай массане вахар! Воча хӏаман юстара йолаш, дикача гӏулакхашца белгала йолаш ураоттийла вай тӏехье! Деналца, майралца, турпалалца ший вахара никъ дӏабихьачун цӏи бӏаьшерашка яхийла!