Бокъонца дола цӏай дар цига эттар, массавар хьувзаш вар, вӏаший мархӏаветталуш, дахар-денар хоатташ. Шоай юртацарча безамах дувца ловра берашта, кагирхошта, боккхагӏбарашта. Хӏаьта культуран цӏагӏара къона артисташ шоашта могачох массане дог айде, цӏай тоаде гӏерташ бар. Тхьовра денз юрто хьабенача наькъах, цига баьхача сийдолча нахах дувцаш, из шоай дегашта мел боча я гучадоаккхаш дар гӏаддаха бераш. Юрта кулгалхочун гӏонча волча Поаланкой Мухьмада юртахой даькъала бувцаш, дикача, беркатеча хӏаман уж тӏахьехаш, къамаьл дир цу кхетаче», - хоам бу «Сердало» газетага цу моттигера. Юрта Ди дездеча гулбеннарий дукха дар дувца.

Хӏара сага санна, шоаш кхийна, наькъаш тийхка моттиг боча, еза я цар дегашта. Юртарча наха юкъе бувзам, безам хила безилга белгалдир боккхача наха. Юрта цӏи йоаккхаш хиннача эздийча нахах дийцар цар. Юкъера Ачалкхе дӏаьхий истори долаш, хозача моттиге уллаш я. 1860-ча шерашка эггара хьалха цига баха ӏохайшарех ба Чириканаькъан Баьтамарза дезал. Цу хана Чириков-Юрт, е Баьтамарза-Юрт оалаш хиннад Юкъерча Ачалкхенах; сатийнача, паргӏатача моттиге баха мел ловраш тӏахьехаш.

Юртарча наха чӏоагӏа доаккхал деш да цу юртара 1910-ча шера хьалдаь маьждиг. Из беркате хӏама дӏадоладаьр ва Кхорахой Гайсам-Хьажа. Маккара цӏавоагӏаш, цу маьждига проект ений цо, иштта дӏаболабеннаб из хьалдотташ бола болх. Из маьждиг тахан вай мехка эггара къаьнагӏа лоархӏаш да. Хоза кулг теха, меттадоаладаь латта дукха ха я из. 1929-ча шера хьайийллар цу юрта «Ачалкх» яха минеральни хий арахецаш йола завод. Таханарча денга кхаччалца ший болх дика хьабахьаш, берригача мехка санна арахьарча моттигашка а из хий доаржадеш я завод. Юкъерча Ачалкхе дукха тӏема доакъашхой баьхаб. Сийлахь - боккхача Даьймехка тӏема аренашка фашиста наькъаш тедаш хьабаьхкарех ба цу юртара 50 совгӏа саг кагий нах.

Брестски крепосте эттача тӏема юкъе вахар хаьда майра воӏ Цӏечой Дотий Халид а цу юртара хиннав. «Брестски крепость-турпал» яхача мемориальни ӏоакъа тӏа язйир цун цӏи 1990-ча шера. Юкъерча Ачалкхера ва дерригача дуненна цӏихеза суртанча Поаланкой Мурад а. Россе меттел, доазол арахьарча моттигашка а дика йовзаш я тамашийна начӏал долча цу сага цӏи, дукхача моттигашка хиннад цун гойтамаш. Къаман суртанча, суртанчий Россе академе доакъашхо волаш, боккха болх ба цо боаржабеш латтар тахан.

Гувнашта юкъе, гобаьккха хоза, беркате ӏалам долаш, уллаш юрт я Юкъера Ачалкхе. Юрт боча я цигарча наьха, моллагӏа хувцам хилча а, чӏоагӏа гӏадболх моттигера къоаной. Къаман ӏадаташ, беркате оамалаш йоаржаеш бола дика нах бах цига. Юрта Денна лаьрхӏа оттадаьча цӏайво хьагойтар, беррига нах шоайла тӏера, барт болаш, вӏаший гаргалонаш чӏоагӏъеш бахаш болга. Дуккха дикаш даржаш моттиг хийла из дӏахо а! Иразе хилда цу юртара наькъаш!