Цхьадолча бераша цун турпалий Русланеи Людмилайи цӀераш а лелаю. Укхаза дагадох сона цхьан гӀалгӀай дезале нийсденна хӀама. Вай мехка цӀихеза къонах вар Пхьилекъонгий Хьадиса Султан. Цун воккхагӀволча воӀах Руслан аьнна цӀи тилла хиннай. ЙоӀ йича, цунах малагӀа цӀи тулларгья ца ховш  хьайзача, дас аьнна хиннад: «Руслан волаш ма вий вай, Людмила аьнна дӀатулларгья-кх». Цу Русланах, вайна массанена ховча беса, советски эскара эпсар (полковник) хилар, цул тӀехьагӀа – ГӀалгӀай Халкъа Гуллама председатель, хӀаьта Людмила дуккхача хана Шолжа-ГӀалий тӀарча А. П. Чехова цӀерагӀча библиотеке болх беш хьаера, вай юкъара республика мел я, хӀанз Янданаькъанн Ж. цӀерагӀча къаман библиотеке къахьегаш я. Иштта тийхка цӀераш дукха я вай къаман къонгий а мехкарий а.

Укх тӀехьарча хана, геттара дукха хаза яьннай вайна, къаьстта ишколе дешаш долча берашта, поэта цӀи. Цох баркал ала деза аьнна хет сона, Росси оалача вай боккхача мехкарча культуран болхлошта, хӀана аьлча «Пушкински карта» вахара юкъедеча денз, къаьстта чӀоагӀа хувцаденнад цар вахар, культура йовзар, сакъердаме а тайп-тайпара а вӀашагӀкхетараш чакхдахар. Масала, цу карта тӀа 5000 сом хьатӀадоагӀа берашта, цох цар пайда эца йиш я театре, филармоне концерте, музее болхаш. Даьшта-ноаношта а дикка новкъостал да из, хӀана аьлча хӀанз бераш ахча деха дезаш дац боккхагӀчаргара, культураца дувзаденна хӀама нийсделча. Дийхача царна из цкъаза ца дала а тарлора, хӀана аьлча боккха дезал болча даьга-наьнага хила мича хул мукъа ахча. Царга хӀанз «Пушкински карта» яха шоай «бохча да».  Укхаза дагавох сона Базорканаькъан Идриса «Моакхаза тепча» яхача дувцар тӀара кӀаьнк Муни. Къаьнача ГӀоазота виӀий-кӀаьнк ва из. Юрта театр деча, даь-даьца лоацца къамаьл хул цун:

- Ахча лург ма дий Ӏа, дади?                                                                                                           

- Сенна деза хьона ахча?

- Театре билет эца...

- Сарахьа хьожаргда вай...

Вешта аьлча, воккхача сага ахча лургда алац кӀаьнка театре ваха. ХӀанз цун ханарча берий, е дадегара а е нанегара а деха ца дезаш, шоай да цу гӀулакха лаьрхӀа сом-эппаз. Цох воккхача  эрсий поэта а вай культуран болхлошта а баркал ала деза. Цхьаккха бер ший новкъостех юхакъастаргдац, театре е музее даха хьагаш.

ДагадоагӀа, со зӀамига волаш, каст-каста хулар йоазанхочо Боканаькъан Ахьмада хьадаьча  халкъа театро оттаяь спектаклаш. Цу хана йоазанхо ше а Наьсаре вахар. Цкъа нохчий драматурга ХамидовгӀар Ӏаддала «Совдати Дауди» яха спектакль гойтаргья аьнна хезар тхона, Наьсарен кхалерча культуран цӀагӀа. Къаьстта а цига даха тха безам хилар дувзаденна дар, молла юхь ловзаеш гӀалгӀай меттах вола  тха къаьна хьехархо ГӀайтакханаькъан Мухьмада Хьусен хиларца. Да воацаш кхувш волча тхона кхаьннена дӀадодар нанас балхара мел доаккхар, цудухьа цкъаза сакъердамеча кино даха е театре даха безам хилча, дикка дехар де дезаш хулар наьнага, эшаш дола ахча даккхар духьа. Кинофильмага хьажа водаш, 10 кепиг мара дезацар, театре е концерте водаш эппаз е, эггара дукхагӀа дале а, сом мара дезаш хилацар. Нанас ца делча, гӀаш Аьлтий-Юрта водар со даь-йиша йолча. Ший бер доацаш яхача цо массаза сай юхь ергйолга ховра, кулг даьсса юха а вагӀацар. Таханарча берий е Аьлтий-Юрта а е Буро кӀалха аха дезац, шоай кисара «ганз» хьалъяккха мара.

Пушкин даим сий долаш хиннав вай къаманна юкъе. Шолжа-ГӀалий тӀа вахаш, йоазанхочунца Пхьилекъонгий Махьмад-СаӀидаца нийсвелар со массехказа, къахьегама коллективашта хьалхашка байташ ешаш. Цхьа дика оамал яр цун, ший къамаьл дӀадоладеш е чакхдоалаш, даим А. С. Пушкина «Ӏан сайре» («Зимний вечер») яха байт ешар цо гӀалгӀай меттала. Цунна дезаденнадар МутаӀаланаькъан Хьажбикара цу байта даь таржам. ЛадувгӀарашта, наьна мотт ховча наха, деза а лора Махьмад-СаӀида (радио диктор хинна саг ма варий из) хоза, оаз тоаеш дешар. Из байт оаш а йийшача бакъахьа хет сона:

«Лай уж шийла чоалпаш хьееш,

ДуӀо сигале къайлайоах,

Цкъаза цӀувз из, аькха тардеш,

Цкъаза бер мо гӀийла делх.

Цкъа тха тишча цӀен тӀа улла

Кхалар цӀаьхха кегаду;

Наькъах тинча сага санна,

Цкъа тха корах тата ду.

Ер тха тиша, къаьна оагилг

ГӀайгӀано баьддерзадаьд.

Кора кӀалха Ӏа, са нанилг,

Хьай болх хӀана соцабаьб?

КӀаьд-ха мича яьй хьо, нана,

ДуӀо беча узамо?

Тар еттийтал-теш хьона

Бе кхестача йоачӀинго?

Малар мала вай, еза нана,

Къе са къоанал хьоахаеш.

Лалла гӀайгӀа. Мичад пела?

Дега ловзадалар эш.

Лай уж шийла чоалпаш хьееш,

ДуӀо сигале къайлайоах.

Цкъаза цӀувз из, аькха тардеш,

Цкъаза бер мо гӀийла делх».

Эрсий воккхача поэтацара безам а бувзам а массехк наькъаца хьахьекхаб вай къамах болча йоазанхоша. Цкъа-дале, цун байташ гӀалгӀай меттала яьхай; шозлагӀа-дале, цунна хетадаь йоазош даьд. 2018 шера вайцига наьна меттала арадаьлар «Эрсий классика гӀалгӀай меттала» яха кхо книжка. Царех кхоалагӀча книжкан нонагӀа дола дакъа дӀалоац Пушкина йоазоша, уж 215 оагӀон тӀа да. ГӀалгӀай къаман дикагӀа болча йоазанхоша, деша говзал лакхагӀа яраш ба дувцаш дола таржамаш даьраш. Царна юкъе ва Озанаькъан Ахьмад, МутаӀаланаькъан Хьажбикар, Чахкенаькъан Ювсап, Овшанаькъан Махьмад, Озанаькъан Салман, Чахкенаькъан СаӀид, Гаьгенаькъан Гирихан. Духхьал байташта таржамаш даь ца Ӏеш, поэта доккхача йоазошта а таржамаш даьд царех цхьачар. Масала, Чахкенаькъан СаӀида наьна меттала яьккхай «Моцарти Сальерии», Озанаькъан Ахьмада «МозгӀарахи цун болхлочох Балдахи бола фаьлг», «Чкъарийдахархочохи чкъаьрилгахи бола фаьлг», Озанаькъан Салмана таржам даьд «Еннача паччахьа йоӀахи ворхӀ турпалахи болча фаьлга», хӀаьта байташ геттара дукха я.

Пушкинцара безам хьагойташ я иштта, вай къаман поэташа цунна хетаяь байташ. Наггахьа саг вац сийлахь-воккхача поэтах ший дош ца оалаш, къаьстта а цун кхоллам хестабаьб вай литература дӀадоладаьча, къаьнагӀа болча поэташа. Укхаза дагадох сона Янданаькъан Жамалдас цунна хетадаь мугӀараш. Ший «Пушкинга» яхача байта тӀа Хамарзий Жамалдас аьннад:

«Хьо дунен Ӏуйренга ваьнна,

Уйлаех виза тахан латт,

Хьа иллех цецваьнна,

Хьона хьалхашка со а латт.

Зама мел йода, адам мел дах,

Дунен тӀара довргдац хьа сий,

Тха ханара волаш мо, хьо тхоца вах,

ДегӀаца ца леле а дӀайха цӀий.

Дукхабараша хьо иллеца хеставаьв,

Цхьабараша хьа чурта тӀа зизаш дийхкад,

Аз хьо сайна дег чура везандаь,

Сай нана-лаьтта хьа чурта тӀа денад.

Дукха аз сайца леладаь лаьтта,

Сай даьшта дийза хьаьна лаьтта,

Хьона даькъалдаь,

Аз хьо волча диллад».

Ишколе дагӀача берий а дикка сакъердам а безам а ба Пушкина кхолламца а цун вахара    наькъаца а. Къаьстта ха ловш хул дуэль фу бахьан долаш хиннай, мел хиннаб Пушкина дезал, мичаб цун тӀехьенех хьабаьннараш тахан, мишта хиннай цун берий цӀераш, иштта кхы дӀахо а. Аз, поэта байташта хетаяь урок йолаш, дувц царна, Пушкина диъ бер – Александр, Григорий, Мария, Наталья – хиннилга. Лев Николаевич Толстойс ший «Война и мир» яхача романа тӀа хьоахаяьй Пушкина йоӀ мария, из йӀаьха кӀажарг йолаш, безаме саг яр аьнна яздаьд цо.

Юххера, урок чакхйоалаш, хоатт аз:

- Пушкина цхьаккха байт хой шоана дагахьа?

Цхьачар оал:

- Ховра, дагаягӀац, йицъеннай.

Берригаш хилац, иштта оалаш. Са хаттара жоп а луш, хӀанз 9-ча классе вагӀача Меданаькъан Ислама а 8-ча классе ягӀача Эсамарзанаькъан Тамарас а дагахьа йийшар шоашта хоза хета поэта стихотворенеш.

Укх деношка, эрсий поэтах болча дагалоацама ди дездеш, дуккхача моттигашка юха а юха а декаргда аьнна хет сона Пушкина лергдоаца мугӀараш. Цу юкъе гӀалгӀай мотт а хургба, аьнна, сатувсаргда вай.