Уж балха боацаш, цар хьинаре къа ца хьегаш моттиг лаха хала да вай республике. ГIалгIай кхалнах дикка гаьнабаьннаб Iилманца, культураца, литератураца, хIама кхоллаш йолча моттигашца балхаш деш, доккхий толамаш доахаш. Цхьадола вахара доакъош цар хьинарах лелаш да. Масала, карарча хана вай берий бешамаш, ишколаш лелаераш дукхагIча даькъе кхалнах ба; дарбаш деш йолча унахцIенон фусамашка наггахьа мара гуш хилац маIа саг, наьха могашал хьаллоаттаераш, чоалханеча, кердача лорий гIирсаца болх бераш уж ба; библиотекаш, культуран цIенош цар къахьегамах тийша да; вай хIара денна буаш бола кхача цар кийчбу, кхы а дIабIаьхбе йиш йолаш ба из мугI.

Укхаза сона дагабох вай къамах хьабаьнна, вай республике а цул арахьа бовзаш бола кхалнах. Уж берригаш бувца эттача, бIарчча газет а тоъаргдацар, хIана аьлча бе-бе а лоархIаме а да цар хьалаьца, хьадахьа наькъаш, карагIдувла гIулакхаш. ХIаьта а царех массехк ювца безам ба са. Эггара хьалха сона хьоахае лов дуккхача хана денз, Наьсарен кхале бахача наьха унахцIенонга хьожаш хьайоагIа, Наьсарен-Шахьара поликлинике къахьегаш йола Пхьилекъонгий Мухьмада Аьсет. Цхьацца гIулакх нийсденна цу дарбанче вахача, из ца нийслуш, ца гуш юхавенавац со цIаккха. Массадолча хIаман бала цунга кхоач эггара хьалха, хIана аьлча из я керттерча лора гIонча. Лораш ханнахьа балха хьабаьхкабий, еррига кабинеташ нах тIаэцаш йий, анализаш кора ца йоагIаш хьувзачун малагIа гIо дергда хьож из, цхьацца лоткъам бахьаш кабинете чувеначунга ладувгI, могаш дола гIо ду. Цкъа-шозза яхар мо, цунна тIаваха хиннав со, нахага ладувгIа ховш, сабаре, Iимерза, чувенар теркалвеш саг я Мухьмада Аьсет. Из чIоаггIа эшаш да унахошца болх беча сага. Оалаш ма хиллара, ах дарба лора хозача дешах доалл. Иштта унахцIенон болхлой мугIарашка йолаш, наха ше езайолийташ из хьайоагIа итташ шераш да.

Вай республике а, цул арахьа а, кхыметтел доазол арахьарча мехкашка а йовзаш я цхьаькха гIалгIай кхалсаг. Из я Яндакъонгий Мухьмада Мадинат. Шолжа-ГIалий тIарча ашарий училище деша отта йоагIача хана, гIалгIай берашха йолча йоIа П. Чайковске, А. Хачатуряна, И. Баха, И. Римский-Корсакова, кхы дуккхача гIорбаьннача композиторий цIераш яйза Iацар, цунна йовзар шоай синой гIоздалар е цар лазар гойташ, вахара уйла еш е хозало цецбахар дувцаш цар язъяь ашараш. Цох ший хургболча балха говзал лаьрхIа Iацар Мадинат, уж ашараш хIара дийнахьа вайна гонахьа долча вахарах йиза йолга ховра цунна. Делхаш дола догIа, къувкъа ди, малх хьажар, шелал оттар, бIаьсти ялар, гIа Iодожар, саг хьахилар, цо маьлха дуне дитар – уж шедар ашарий оазашка гIолла зувра. Шолжа-ГIалий тIарча ашарий училище деша отт Мадинат, хора дирижёр хургйолаш. Дешар, дика толамаш доахаш, чакхдоаккх цо, амма дешарца бувзабенна никъ цу тIа чакхбаьннарг лархIац. Ленинградерча И. А. Римский-Корсакова цIерагIча консерваторен чуйоагIача училище дешаш кхы а диъ шу доаккх. Цул тIехьагIа, Шолжа-ГIалий тIарча ашарий училище хора дирижёра балха говзал хьехаш хул, Нохч-ГIалгIай паччахьалкхен филармоне симфонически оркестра дирижёра ассистент, шоллагIа дирижёр йолаш балхаш ду. Цхьан юкъа из яха дIайода Парагвай яхача мехка. Дикка ха йоаккх цо цига ашарий академе ректора болх беш. ДIахора итт шу совгIа ха Латински Америке йоаккх. Карарча хана Мухьмада Мадинат яхаш я вай республикан столице Магасе. Каст-каста гу сона из, цунца хулаш долча хIара вIашагIкхетаро дега доккха дикахетар ду.

Наха дукха езачарех я гIалгIай иллиалархо Налганаькъан Лема а. Сога хаьттача, вай дахаш болча лоаман мехка кIезига ба из санна хоза оаз, сцена тIа лела хар долаш бола иллиалархой. Цун илли бIарчча спектакль санна тIаэц наха, хIана аьлча барзкъангара дIайолаенна маьжений леларга кхаччалца, йоккха актриса я из. ХIаьта цо эрсий а гIалгIай а меттала доаха иллеш цхьатарра дезалу наха. Цхьайола иллиалархо хул наьна меттала илли хоза оале а, бакъда эрсий меттала оалача иллех ка ца йоалаш. Лемайх из ала йиш яц, шинна меттала тамаш хьакхолла ховш саг я из. Цун хIара кердача иллега боккхача безамца, сакъердамца ладувгI аьнна хет сона тайп-тайпарча къамех болча наха. Цунна тешал деш я Лемайна енна гIалгIай а къарший-черсий а республикай гIоръяьнна артистка яха цIераш. Къаьстта наха дезаденнарех да Пхьилекъонгий Махьмад-СаIида дешашта даьха цун иллеш.

МалагIа бахьан да Лемай иллеш хоза декара? Сона хеташ, из дувзаденна да, шийга цатовш дола иллеш цо цадахарца. МоллагIа илли цо оале а, из цун оамалца а оазаца а дужаш хул, аьнна, хеталу ладувгIаш волча сагá. Наьха самукъадаккха ховш йолча цун дIахо а вахаре аьттув балар лов, хьатIадоагIача кхалнаьха цIайца из даькъала а ювцаш.

Иштта хьоахе лов сона, дезача цIайца дувзаденна, кхы а цхьа кхалсаг. Из я Балайнаькъан Ювсапа Хадижат. 1991-ча шера Л. Н. Толстой цIерагIа Нохч-ГIалгIай паччахьалкхен университета филологически факультет яьккхай цо; эрсий меттеи литературани, гIалгIай меттеи литературани хьехархо хургйолаш. ХIаьта 2002-ча шера хьехархочун-психолога дешар а дийшад Ставрополе.

Къахьегама никъ Ювсапа Хадижата дIаболабаьб 1985-ча шера. БархI шера ше деша яьгIача ГIажарий-Юртарча ишколе балха дIаийца хиннай из, дешара тIехьадусача берашца къахьега а, 4-ча классашка «Iалам довзар» яха Iилма хьеха а. 1986 шера деша эттача, болх цхьан юкъа бита бийзар, хIара дийнахьа университете дIа а ухаш, дешаш хилар бахьан долаш. Пхи шу даьлча, юха а №1 йолча шоай юртарча ишколе берашта наьна мотт, литература Iомаде йолалу из. ТIера ца йоалаш, 29 шера цига къахьийгад вай мехкахочо. Цул совгIа, цунца тарбаьб номераш 2, 4 йолча юртарча ишколашка баь болх а. Карарча хана, 2020 шера тов бетта 1 дийнахьа денз, Ювсапа Хадижат Къарший-Черсий республикерча Усть-Джегуты яхача гIалий тIарча №5 йолча юкъерча ишколе эрсий мотт, литература хьехаш я. «Земски хьехархо» яхача программах болх бе йолаеннай из цига. Дувцача шера хиннача «Вай заман урок» яхача яхье котало яккха аьттув баьннаб цун.

Кхы а дукха ба уж, шоай балхаца наьха дегаш деладеш бола кхалнах, наха пайданедар, царна накъадаргдар вай вахара юкъекхухь цар хIара доагIача денна, царех ба маькхаш йоттараш, наькъаш тоадераш, цIенош доттараш, хьаьлий деттараш. Массане а цIай даькъала хилда цар!