Сона хеташ, вай къаман литературе цул дикагӀа тӀема шераш, советски эскара майрал, денал хьахьекха цхьаккха деша говзанч вац. ТӀема тема геттара дика яшха вӀаштӀехьадаьннад цун «Сага лоӀам» яхача очерка тӀа. Цунга гӀолла автора гойт котало яккхара мел чӀоагӀа лоӀам болаш хиннаб вай мехкара тайп-тайпарча къамех бола нах. Типографе болхлошца а волаш, моастагӀчо баьча гонна юкъера аравала везаш хиннав вай мехкахо а. Цига шийна дайна хӀама дӀаяздаьд цо. Къаьстта а цецвоаккх эскара эпсарашта а мугӀарерча бӀухошта а карагӀдийннача гӀулакхаша. Царех ва отряда командир гварден полковник Михайлов, цун адъютант Захаров, отделене командир Соколов. ТӀеххьарчун лоӀам чӀоагӀа хиларах, моастагӀий го бохабийя, цунна юкъера арабовла вӀаштӀехьадоал цӀеэскархой.

Иштта ше тӀем тӀа зийнача моттигех яздаь да цун «ЭгӀазал», «Ваьча юрта», «Пхьа лехар» яха дувцараш. Царех моллагӀа повеста а романа а сюжет хинна дӀаоттал лоархӀаме а чоалхане а вахара оагӀонаш ювцаш да. Хьалхарча дувцар тӀа ювцача эрсий кхалсага моастагӀа вола юрт Ӏоашаьръе аьле саг вохийт вай эскара хьакимашка, юрта вайчарех саг вац аьле. Ше цу юрта яле а, ше лайя а сагота яцар из, фашисташцара чӀир лийхача. ЦӀеча эскаро чуйийттача йоккхача топех ла а ла из, бакъда ший дагалаттар кхоачашду: цу юрта лаьттача моастагӀий фу хоададу.

«Ваьча юрта» яхача дувцар тӀа вувцар полка комиссар Иванов Василий Николаевич ва. ТӀом беш-беш, ший юрта кхоач из. Цун дезал: нана, сесаг, йиӀиг, кӀаьнк — бар цига бахаш. Бакъда, ага уллача кӀаьнкагара дӀа мел ийккхар, моастагӀаша вув. КӀаьнк а цаховш лоалаха ваха къоано Архип тӀакхаьчарах дийна вус. Хала хӀама да из, боккха мах ба комиссара ше яьккхача коталонах беннар, цу моттиго кхы а чӀоагӀъю цун моастагӀчунцара гоамал. ДӀахо дӀаюг цо ший полк, халкъ, мохк гӀаьрхоех мукъабаккха дагахьа.

Лоамаро (черсе) Адарбеков Муса вувцаш да Бахьаудина «Пхьа лехар» яха дувцар. Отделене командир ва гварде сержант. Цун юрта а кхаьчаб моастагӀий, цунна дийха дагӀа нускал, сийсазадаьккха, дийнад цар. Цудухьа ши пхьа леха дага ва лоамаро. ЦаӀ — мохк бахьан, шоллагӀбар — нускала чӀир лехаш. Цо а цун новкъосташа а, шозза лийха ца Ӏеш, иттаза а пхьа лехаш гу вайна цу зӀамигача дувцар тӀа. Фашисташ, вувр вийя, эккхавер эккхавийя, дукъал тӀехкховс цар, мукъаяккха езаш хинна юрт царех ӀоцӀенъеш.

Заьзгнаькъан Бахьаудин ше дика эпсар хинна хиларах тешаву цо даьча тӀема наькъаша, кхеллача йоазоша. Цул совгӀа, цо йитача литературни тӀехьалено кхувш доагӀача кердача ноахалашта дика масалаш гойт, хало тӀаэттача мохк мишта лорабе беза дувцаш. Из а боккха лоархӀам болаш хӀама да аьнна хет сона, къоначарна патриотически кхетам луча даькъе. Иштта денал, къонахчал долаш хьалкхе гӀо ду кагийча наха цо тӀем тӀара яздеш хиннача каьхаташа. Бахьаудин ше тӀем тӀара цӀавенав. Укхаза дагадох халкъо оалаш дола дешаш: «Майрачох пхо а кхер».

Ше мел вах эскарца айхха бувзамаш долаш, цунна ший йоазош хетадеш, хьавенав Боканаькъан Хьаме Ахьмад а. Вай эскархой денал ший бӀаргашца бӀаргадайна хиннад цунна, МагӀалбик бахьан долаш баьча тӀем тӀа. Ахьмад ше а, гӀаьрхошта духьала чӀоагӀаленаш еш, къахьийга ва цу шерашка. Цул совгӀа, гонахьарча юрташка лаьтта вай эскархой байза а ва, хӀана аьлча из ше ваь а ваьха а ва цу заман чухьа МагӀалбика дукха гаьна йоацаш уллача СоагӀапча. Из шедола хӀама цо дика хьагойтад «ЦӀийенна сайре» яхача романа шоллагӀча книжкага гӀолла («ДогӀанха даша делхаш»). Шоай юртарча гӀадамий бешамашка хьулаяь лаьтта танкаш, цар бригадай хьакимаш бувц цо романа тӀа. Цу темах я карарча хана 8-ча классе Ӏомаеш йола «Тиша цӀа» яха цун повесть а. Йоазонхочо из хетаяьй Ленинград лораеш байнача вежарашта Боканаькъан Хизараи Ӏаьлийнеи. Культболхлоша, вешта аьлча театра актёраша, цох оттаяь спектакль а яр. «Тхо цӀадоагӀаргда нани» яхаш яр цун цӀи. Повеста кхоккхе турпал, вежарий: Бекхан, Гирихан, Ӏалихан — тӀем тӀа бов, повесть чакхъялале, мина ийккхе ла цар нана Ӏайши а. Йоккха къизал! Из мара ала хӀама корадагӀац повесть йийшачул тӀехьагӀа, тӀемо къахетам бац е берех, е истех, е къоаноех.

Машарерча хана а, советски эскарца айхха бувзамаш лоаттадеш вар Ахьмад. Дог раьза долаш вахийтар цо ший воӀ Ладимир амал де. Сочи яхача гӀалий тӀа из волаш, цига водаш, салташта хьалхашка къамаьл деш, литературах дувцаш, ший кхолламцара йоазош дешаш, хулар йоазонхо. Цу хана даьхача суртех цхьадараш хьакхаьчад вай деношка. Вай а таро я царга хьажа.

Йоккха моттиг дӀалоац эскарца ювзаеннача темо, Пхьилекъонгий Махьмад-СаӀида кхолламе а. Цу даькъе цун йоккхагӀйола произведенеш я «Этии Вутии», «Къонгий дув» яха повесташ. Хьалхаръяр дукхагӀа берашта лаьрхӀа язъяьй. ХӀаьта а дика гойт цо, вай эскар Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀема хана мел фийла хиннад. Школе ялхлагӀча классе Ӏомаеш я ювцаш йола повесть. Берашца а маьршача нахаца а эскархоша леладаь бувзамаш, деш хинна гӀо-новкъостал дувц Махьмад-СаӀида. Шоай аргӀагӀа наха а дикка хьаллоац бӀухой оагӀув, эшшача накъабоалаш, кхыметтел моастагӀчунна юккъе чу а бахе, тӀема декхар кхоачашдеш а нийслу цар. ШоллагӀйола ший повесть йоазонхочо хетаяьй тӀема доакъашхо хиннача Султигнаькъан Османа Ахьмада. Из 1941-ча шера тӀем тӀа ваха, 373-ча дивизе сапёрни рота командир волаш, Миргород мукъайоаккхаш хиннав. Капитана чин а хиннад Ахьмада. Дукха тӀема совгӀаташ денна хиннад цунна, кхыметтел турпала цӀи лургйолаш, кийчдаь, дӀачуденна каьхаташ а хиннад. Бакъда из цӀи цунна хьаеннаяц, вай Сибре дигар бахьан долаш.

Иштта эскарá а цун бӀухошта а хетадаь да Махьмад-СаӀида «Салтечун дувцар», «ВӀашагӀкхетар», «Матрос» яха йоазош. Дерригаш школерча программанна чудоагӀаш а, 9-ча классе Ӏомадеш а да уж. ТӀеххьардар Матрос яха цӀи йолча говра хетадаьд. СаӀид яхача ондарга из цӀи йола ший говр дӀалу вай эскархошта, цунца тӀем тӀа вода капитан. Хала човнаш хинна из тӀема юкъера аравоаккхаш, ла говр. Укхаза гу вайна, гӀалгӀай къамах болча наха тӀема хана мишта гӀо деш хиннад эскара. Махьмад-СаӀида цу тайпара йоазош дендаь, из каст-каста школашка, кагирхошта хьалхашка къамаьл де вехар. Цу тайпара вӀашагӀкхетар аз а чакхдаьккхар, Сурхо тӀарча ООШ оалача ийс шера дешача школе. Из дар йоазонхо валале цхьа-ши шу хьалха. Цкъаза Махьмад-СаӀида оалаш хозар, ше военкомате хьийхав аьле.

ТӀема шерашка, школера дешар юкъахдаьккха, ший новкъосташца колхозе балха вода Мочкъий-Юрта кхувш вена поэт Чахкинаькъан Капитон а. Шоаш кхедеш дола баьцадаараш, сомаш эскара гӀо де дӀакхухьийташ хиннаб кагирхоша.

Вай хана а дуккхача йоазонхоша бувзамаш леладаьд эскарца. Масала, Вешкарнаькъан Мухьмад, Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен университет яьккхачул тӀехьагӀа эскаре амал де вода. Цига волаш, цо дакъа лоац Байкало-Амурски магистраль хьалъеча. ЦӀавеча цо гойташ хинна цигара медаль а яйнай сона.

Цхьацца ший йоазош хетадаьдар цу теманна халкъа йоазонхочо Хамхой Висангире Вахас а. Сона дика дагадоагӀа цун пхи сабола седкъа латта чопилг бувцаш хинна дувцар. Эскарера цӀавоагӀача салтечоа бӀаргавайнав хи чура хьалвала ца могаш, бага хий дах, вала сахьат доаца кӀаьнк. Дукха уйла ца еш, хи чу чукхоссавеннав эскархо. Хьалваьккхача кӀаьнка бебаллийсаб пхи са бола седкъа латта цун чопилг. Дувцаро хьагойт, эскаре денал, майрал, наха гӀо де кийча хилар яхараш санна дола хӀамаш Ӏомаделга.

Эскаре амал деш хиннав поэт Угурчанаькъан Азмат-Гири (1971-1973). Цун кхолламе дукха байташ я, тӀема шерашка баьхача мехкахошта хетаяь. Царех я «Оаш сий делаш», «ТӀема ветеран», «Комбата васкет», кхыяраш. ЗӀамагӀбарашта эскар а салте а везалургволча тайпара язъяьй цо цхьайола ший байташ. Царех я «Берашта» яхар. Деш вай цунцара цхьадола мугӀараш:

«Салтечун пилотка туллаш,

Качтесса ловзорг-автомат,

Наьна-веший иккаш тӀаювхаш,

Коа юккъе зӀамига кӀаьнк латт.

-Со салте ва, — йоах нийсархошка, -

Со Даьхен доазон тӀа латт.

Во хьал да, йоах цо, моастагӀашка,

Еттаргья царна автомат.

Качъуллача герзагахьа хьежаш,

Цох хьагаш ба цун нийсархой,

Цар бӀаргаш бес-бесара къегаш,

Ловзорга тӀа латташ ма дий...»-

Бувзамхо волаш, эскаре амал даьд поэта Хамхой Дауда. Ше Ӏаьлий-Юрта вахе а, цо яьккхай Эккажкъонгий-Юртара школа. 1970 шера тӀема декхар кхоачашдеш хул Германски Демократически Республике. Цул совгӀа, штате воаца корреспондент волаш, къахьегаш хиннав «Советски эскар» яхача газете. Ше Даьхе лорае кийча хилар гойташ я цун цхьайола байташ. Масала, «Даьймохк» яхача стихотворене тӀа поэта аьннад:

«Хьол сийлахьа фу хургда

Доккхача денен тӀа?

Тхо фийла латтаргда,

Хьо лорабеш ха тӀа...»

Духхьал йоазонхоша лелаяь ца Ӏеш, эскарцара хоза юкъамоттигаш лелаяьй художникаша а. Сона дика дагавоагӀа Яндарера зӀамига саг Барханой Ӏийса. ТӀехьагӀо цох хул вай республикан халкъа художник. Из, ше школа яьккхача, эскаре вода, цигара цӀавеча Наьсарерча РОВД ПМГ оалача машена тӀа болх беш хул. ДӀахо сурташ дехка а волалу из, дерригача къаманна дӀахоз цун цӀи. Эскарца ювзаенна тема боча яр цунна. Цудухьа цун кхолламе нийслора цу лостамагӀа даь балхаш. Царех цаӀ да, лётчик-истребитель хиннача Оздой Мурада хетадаь.

МагӀалбикерча школе ше дийша ваьлча, эскаре ваха уйла йолаш хул художник Элданаькъан Руслан а. 1968 шера йоаккх цо итт класс. Деша вагӀача хана денз, ший кхоллам классерча берашта бовзийташ, цхьаццайолча яхьашка дакъа лоацаш, коталонаш йоахаш хиларца белгала хиннав Руслан. Школа яьккхачул тӀехьагӀа, из эскаре гӀулакх де вода. Новочеркасск яхача эрсий шахьар тӀа ракетни тӀема доакъошка ду цо амал. Цу хана цо даьхача сурташка хьежача, шийца эскаре хиннача тайп-тайпарча къамех болча кагийча нахаца хьоашал долаш а сакъердаме а цо из ха яьккха хилар, кхетаде хала дац. ХӀаьта герзаш-м цо дика Ӏомадаь хургда, аьнна, хет сона; ший Даьхе лораяр духьа.

Эскарца хоза гӀулакх леладу вай артисташа, культура цӀеношкарча болхлоша, самодеятельни артисташа, иллей а халхара а тоабаша. Масала, «Вайнах» яхача ансамбле болх баь, «Асса» яха берий ансамбль хьаяь хинна ГӀаппархой Мухьмад эскара ансамблаца халхавувлаш а цун балетмейстер а хиннав. Дукха ха йоацаш, Шолжа района культуран цӀен кулгалхочунца Матенаькъан Ӏаьлий Ӏашатаца къамаьл хилар са. Цо яхачох, цӀайш долча хана, уж бахе хул республикан доазон тӀа латта тӀема доакъош долча, концертни программаш ийце.

Иштта, даим эскарца гӀулакх доагӀаш хиннаб, хӀанз а ба вай республикера йоазонхой, художникаш, артисташ, кхыбола культуран болхлой. Из шедар лар йоацаш а довц, кхувш йоагӀача тӀехьенна бакъахьара масалаш хул цар дӀа-юха леладеча гӀулакхех, дезадолийт тӀемхой вахар, мехкацарча уйла сомайоаккх цар дегашка. Цунгара дӀадолалу Даьхе езар а, из лораяр а.

Халкъа йоазонхо Боканаькъан Ахьмад эскархошта юкъе

Аьттехьарвар гӀалгӀай халкъа художник Элданаькъан Руслан

Художникаш Поалангхой Мурад, Овшанаькъан Ӏийса, Элданаькъан Руслан — вай эскархошца