Вай къаман дуккхача оазархошта гарга а хьамсара а хиннав эрсий поэт. Цун кхолламах масал эцаш, язде Ӏомалуш, дегӀаухаш хьабаьхкаб царех дуккхабараш. Иштта боча а хьамсара а хиннав из сона а, цунца цхьацца лоархӀаме моттигаш хиннай са вахаре ювзаенна. Къаьстта царех ба, университет яьккха воалача хана, цун кхолламах лаьца, паччахьалкхен экзамен дӀалуш, аз язбаь дипломни болх. ГайтукиевгӀар Байсала Казбек яхаш вар тха университетера ХӀХ-ча бӀаьшерен эрсий литература хьехаш хинна саг. Дийша дала ах шу совгӀа ха йисача хана, цо тхога аьлар, нагахьа санна дипломни балхаш язде ловш студенташ бале, дика темаш я шоана, со кулгалхо волаш къахьегаргда оаш цар тӀа. Оаха дийхар, уж темаш Ӏоешар, йовзийтар. Царна юкъе яр «Лермонтова мукъамаш - гӀалгӀай литературе» яха тема. Из сакъердаме хийтар сона, хӀана аьлча къаман литератураца болх бе безар са, эрсий поэта кхолламах тарадараш лехаш, ГӀалгӀай литература дика довзаш хиларах, теркам тӀаэзар са цу балхо.

Ах шера сай Ӏилман кулгалхочунца дагавувлаш, хӀара дакъа массаза язду цунца вӀашагӀ а ветталуш, чакхбаьккхар аз болх. Хьехархо чӀоагӀа раьза хиннавар аз хьийгача къина. Цунга хьежжа хилар цу балха чаккхе. Дипломни болх аз бовзийтача, экзамен дӀаэцаш хиннача паччахьалкхен комиссе пхиъ оттайир аз баьча балхах. Цу хана денз, кхы а гаргагӀа ва сона поэт а цун кхоллам а.

Дукха моттигаш я Лермонтов Кавказаца а цун къамашца а вувзавеш. Уж духьалъувтт «Тирка совгӀаташ», «Веддар», «ВаларгтӀе», «Шалта», «Вай заман турпалаш» яха роман, «Мцыри» яха поэма, кхыдола цо кхелла поэзен а прозан а жовхьараш дешаш хилча. Царех цхьан байта таржам даьд аз. Из я «Шалта»:

«Болата са шалта, хьо еза сона,

Са новкъост сийрда, ша санна шийла.

Гуржечо, уйла еш, яьй хьо пхьена,

Черсечо тӀема иръяьй хьо хийла.

Хьо я наькъахо, меттаза новкъост,

Тара хет цкъаза хьо цӀера хаьшках:

Со хувцалургвац, хьахинна йост,

Хургва хьо санна, вича мо аьшках».

Вай къаман боккхагӀа болча поэташа чӀоаггӀа пайда ийцаб эрсий оазархочун кхолламах, цунгара Ӏомалуш, цунна хетадаьд шоай цхьадола мугӀараш. Иштта къахьийгарашта юкъе ва Озанаькъан Ахьмад, Янданаькъан Жамалда, МутаӀаланаькъан Хьажбийкар, Озанаькъан Салман, Хамхой Ахьмад, Малсаганаькъан Дошалкъа, кхыбараш. Царех цхьабараша шоай байташ хетаяьй цунна. Масала «Лермонтовга» яха ший йоазув чакхдоалаш, Янаданаькъан Жамалдас аьннад:

«...Аз се сакхетарг хилча,

Сай дог санна хьо сайца лелаваьв,

Лампа ма йоаго, аьнна, нана лийча,

Беттах лампа йий, со хьоца ваьгӀав.

Са ваха, лела безам ба,

КӀайча дуненах виза ца воалаш,

Ӏа санна мугӀараш деко хьожаргва,

КӀоарга дог кер чу доаллаш».

2018 шера «Эрсий классика гӀалгӀай меттала» яха кхо книжка арадаьлар вай мехка. Царна юкъедахадар Лермонтовс даьча йоазоний таржамаш, уж къаман меттала доахаш къахьийгадар тайп-тайпарча ноахалех болча поэташа. Уж берригаш дукха ба, цудухьа белгалдоаккхаргда вай цар даьча таржамаша цхьан книжка 187 оагӀув дӀалоацаш хилар. Из боккха къахьегам ба. Нагахьа санна Лермонтова кхоллам безабенна уж нах хиннабецаре, цар иштта дукха таржамаш дергдацар цун йоазошта. Сона къаьстта хоза хеташ да, эрсий поэта «Сагота я, сахьувз» яхача байтацара, гӀалгӀай меттала даьха ер мугӀараш. Геттара нийса а Лермонтова уйла йизза хьагойташ а да уж:

«Сагота я, сахьувз, дег тӀа бале беча,

Кулг дала саг а вац воалаш.

Безам... Фу пайда ба безам хилча?

Шераш дӀаух, дикагӀа дола шераш...»

Поэтаи вай къамани юкъера бувзам цӀаккха хадаш бац. Каст-каста вай республике йоагӀа Тарханы оалача моттигера М. Ю. Лермонтова вахара а кхоллама а хетаяь музей. Цо моттигерча наха довзийт Кавказаца хинна поэта юкъара вахар. Цкъа из вайцига енача хана, аз газета оагӀонаш тӀа яздаьдар доккха йоазув, цун юкъера цхьа дакъилг шоана дагадохийта безам ба са тахан: «Хьоахадича, наха довзийтача бакъахьа хет сона, мишта хьахинна, мичара хьайоагӀаш я цун тайпан цӀи – Лермонтов. 1634 шера Смоленска юххе тӀем тӀа веннав Шотландерча тайпан викал вола Георг (Джордж) Лермонт. Цунгара хьайоагӀаш я поэта дай а цун тайпан а цӀи. Поэта даь даь-да Лермонтов Ю. П. ваьхав 1723-1779 шерашка. Михаил Юрьевича даь-да Лермонтов П. Ю. 1762-1811 шерашка ваьхав. Шоай тайпан герб йолаш, нах хиннаб уж...»

Пятигорске я поэта валар хинна моттиг. Цига а из ваьхача цӀагӀа а хиннав со, 80-гӀа шераш долалуча хана. Нохч-ГӀалгӀай халкъа поэтессас АхматовгӀар Солтмурада Раисас хьийхавар, вигавар со цига. Пятигорске дар Лермонтова поэзе 15-гӀа юбилейни цӀай. Дуккхача моттигашкара тӀабаьхка нах бар цига: Друнина Юлия, Шогенцуков Адам, Кузовлёва Татьяна, Качурин Вячеслав, кхыбараш. Сакъердаме а цӀаккха сона дицлургдоацаш а хилар из цӀай...»

Лермонтов хӀара къамо ший поэт лоархӀаш ва, хӀана аьлча дуккхача наьха уйлаш, дагалаттараш, дуккхача мехкий безам тӀабода дешаш да цо ший кхолламе гӀеттадаьраш.