Къуркъанаькъан Хьадиса Солсбик ваь хиннав 1906-ча шера Наьсарен района Дошлакъий- Юрта. 20-ча шерашка из дешаш хиннав И. Сталина цIерагIча къахьегама малхбоален коммунистически университете, из чакхъяьккхай Солсбика 1928-ча шера. Цу шера ВКП(б) дIаийцав из мехка столице Москве. ДIахо дIайодача хана, ГIалгIай автономни областе тайп-тайпарча гIулакхаш тIа хиннав. Цо къахьийгад облисполкома инструктор, «Сердало» газета керттера редактор, издательствон кулгалхо волаш, парте обкома культуран а пропагандан а отдела керте латташ. Балха тIа лакхлуш воагIа зIамига саг кастта исполкома председателалла хорж, парте обкома орготдела хьалхле лелаеча шерашка, цох обкома бюро доакъашхо а хул. Шолжа-ГIалий тIа вахаш вола Солсбик Нохч-ГIалгIай обкома кулгал деш болча партийни болхлой отдела керте оттаву. Массанена дика ховш да, уж фу ханаш хиннай, цхьаболча хьакимий кхелаш, цар вахара чаккхе гаргайоалаеш, Сталина мел ийрчаяьхай. Цудухьа Iоажал цу ханарча хьакимий кога кIал йоаллаш хиннай. ВIалла дагадоацар IотIакхелле, де доацаш воавеш, набахта воллаш, халача мехкашка Iовохьийташ хиннав, сихагIа лергвола балхаш дайтар духьа. Цу хIамах мелла лораваларах, кIалхарваьннавац вай мехкахо а. 1937-ча шера ноябрь бетта 30 дийнахьа Хьадиса Солсбик лоац. Парте Нохч-ГIалгIай обкома пленума соцам тIаийца хиннаб, партена тешаме цахиларах (партийни сага фийлал йоаярах, халкъа моастагIашца барта баха уйла хиларах), из дош тахка дезаш хиларах, хьалхара секретарь Егоров В. Г. , «Грознефтекомбината» кулгалхо Розиноер С., ВКП(б) обкома отдела заведующи Къуркъанаькъан С. обкома балха тIара мукъабалийта а, бюрон юкъера арабаха а, парте мугIарашкара дIабаха а. Солсбик шин шера Шолжа-ГIалий тIарча НКВД набахта ваьллав, цун дош тохкаш Iаьдал а долаш. Цул тIехьагIа, 1939-ча шера Къилбаседа Кавказа тIема округа трибунало, СССР УК 58-ча статья оттайийя, 7 шу суд ю, бакъда СССР Лакхехьарча суда тIема коллеге соцамах царех 5 шу мара дитац. ГIалгIашта во хьайза ха хиннай из. Цу хана вайгара дIаяьккха хиннай Буро, къовсам тIа даьнна хиннад хьакимий гIулакх, вайцига вийна хиннав И. М. Черноглаз яха гIалгIай обкома хьалхара секретарь, набахта чубехка, топаш тоха судаш яь хиннай хьалхара паччахь хиннача Заьзганаькъан Бейсолта Идриса, ах паччахь хиннача Горчхананаькъан Iисий Iаьланна, иштта кхы дIахо а.

Пхи шу доаккх Солсбика Коми АССР набахта воаллаш, цул тIехьагIа, из Iовохьийт Узбекски ССР Маргилан яхача шахьар тIа. Цигара из цIавоалаве гIерташ (1943), къахьийгад цун фусам-нана хиннача Аьлтамаранаькъан МурцаIала Хьавас. Хетаргахьа, цу хана дика ховш хиннад вай мохк бохабергболга, цудухьа, дукха хало йоацаш, мехкавала вIаштIехьадаьннад тутмакха. Цу хана денз юха а Нохч-ГIалгIай мехка ваьхав из, 1944-ча шера вай арадаххалца. Казахстане яьккхача хана, Кустанайски областерча мах беча моттигашца бувзабенна хиннаб цун къахьегам. Пешковски района Смирновка яхача юрта баьхаб цун дезал. Мохк меттаоттабаьчул тIехьагIа, Нохч-ГIалгIайчен массе тайпа ветераний Совета кулгалхочун ( В. И. Филькина) заместитель хул Хьадиса Солсбиках. ДIахо къахьег «Вторчермете», цхьан хана ше керттера редактор хиннача «Сердало» газета завхоз волаш.

Замай харцо, къизал лайна вола къаьнара партийни болхло, ше валлалца йолча хана, нийсхо езаш, бакъдолчоа тIехьа волаш, чакхваьлар. 1983-ча шера парте кандидаталлара дIаваккха оттаваьвар со. Цу хана газета воккхагIвола корреспондет волаш, хIетта ваха а къахьега а дIаволалуш вар со. ЦIаккха дицлургдац Солсбика а Керам-Хьажий Мустафас а цу деша духьала кхаж тесса хилар а, сай оагIув хьаллацар а. Цу хана Солсбикá ший къона шераш, шийга ена гIелал дагаена хиннай аьнна хет сона.

1956-ча шера хьалхарча Iаьдало баь мел хинна бехк цунна тIера дIабаьккхаб. ХIаьта а лайнача халоно а харцоно а цун вахар дикка лоацдаьд аьнна хет сона. Къуркъанаькъан Солсбик кхелхав 1985 шера декабрь бетта 22-ча дийнахьа. Цу хана цун 79 шу даьнна хиннад. 2005 шера ГIалгIай Республикан президента Заьзганаькъан Мурада амарах, цунна еннай «КарагIдаьннарех» яха орден. 

Аьлтамаранаькъан МурцаIала Хьава — Солсбика фусам-нана

Къонахчал дола кхалсаг

Цо хьабенача вахара новкъа дика новкъост, гIонча йолаш чакхъяьннай цун фусам-нана МурцаIала Хьава. Из а дукхача гIулакхаш тIа лийнна, денал долаш хинна лоаман кхалсаг я. Солсбикал 7 шу зIамагIа хиннай Хьава. Из яь хиннай 1913-ча шера декабрь бетта 14-ча дийнахьа. Ширача заман зулемерча Iадаташта духьала къовсам а лоаттабеш, дешарга, ираз долча сийрдача вахарга кхача гIийртарех цаI я из. Цо леладаь балхаш дайзача, къонахашта нийса хьинар долаш а, шийга караденна гIулакх тешшаме кхоачашдеш а, цох лоархIаеш а хьаенай беркатерча дезала нана. Цхьаболча наха оал, даьра, тха нана деша, болх бе мукъа ма хиннаяц, бераш хилча, кхалсаг когашкара а кулгашкара а йийхка я цу гIулакхашта. Из нийса дац. Деша безам болча, хьаькъал долча сагá даим а ха корайоагIа, дезала гIулакх дешарца а балхаца а тарде. Цунна дола къаьгга масал да Хьавай вахар. Хьож вай цо хьабенача, сога хаьттача, халача наькъага.

Аьлтамаранаькъан Хьавас 1932-ча шера чакхъяьккха хиннай Лоаман хьехархой института биологе факультет, кхы а ши шу даьлча (1934) мохк тахкара ГIалгIай Iилма-тохкама института чуйоагIаш йолча аспирантуре лакхъю цо Iилма довзара кIоаргл а говзал а. Цу институте Iилман болхло йолаш, къахьег 1934-1936 шерашка, болх бу школан хьехархо (1937-1939), Шолжа-ГIалий тIарча горОНО методист йолаш. Оалаш ма хиллара, водар гаьнавоал. Бакъда, гаьнавала безам бале, сабарца, сатоха харца барт-машар хила беза. Уж шаккха хIама МурцаIала Хьавай оамалца хиннад аьнна хет сона, хIана аьлча шерагара шерга цхьацца лагIа доаккхаш, толама тIехьа толам боаккхаш, балха тIа лакхлуш, хьаенай из. 1940-1941 шерашка цох хул Шолжа-ГIалий тIарча № 5 йолча юкъерча школан завуч. 1941-1944 шерашка — Наьсарерча юкъерча школан директор. Ювцар, хетаргахьа, таханара № 2 йола юкъера школа я, хIана аьлча из я цу шахьар тIара эггара къаьнагIйола бераша деша моттиг. Вай мехках даьхача хана, идеологеца дувзаденнача балхашта гаргабуташ хиннабац къаман дийша нах. Цар тайп-тайпара балхаш даьд: когагIирс беча фабрике, спиртзаводе, бане, пхьегIаш еча заводе, мах беча моттигашка, иштта кхы дIахо а. Хьавайна укхаза накъайоал ше цхьан хана караерзаяь хьехархочун говзал. 1944-1958 шерашка цо къахьег шоаш баьхача Смирновка яхача юртарча юкъерча школан хьехархо а, тIаккха завуч а йолаш. Замаш а хувцалу, царца хувцалу наьха гIулакхаш а. Иштта хилар укхаза а. 1958-1959 шерашка вай мехкахо дешаш хул КПСС ЦК доалахьа йолча, партийни а советски а болхлой кийчбеш йолча лакхарча партийни школе. Цул тIехьара кхо шу парте Нохч-ГIалгIай обкома отдела заведующе заместитель йолаш доаккх цо. 1963-1964-ча шерашка парте обкома школашта тIахьожам лоаттабеча сектора керте латт. Юха ше хьалха хиннача отдела заведующе заместитела, политпроса юкъарча политически а экономически а дешара университета кулгалхочун гIулакхаш тIа хиннай. ДIахора ши шу (1965-1966) цо доаккх парте Наьсарен райкома секретара дарже. Итт шера (1966-1976) Нохч-ГIалгIай культуран министра заместитель йолаш къахьег цо. Цигара пенсе яхачул тIехьагIа, МурцаIала Хьава А. П. Чехова цIерагIча библиотекан искусствай отдела библиографа болх беш хул.

Цун баиографи ешаш, цецвувлар со Хьавай хьинарах, лоIамах. ГIалгIай цхьаькха кхалсаг йовзац сона, ший уйланга кхача гIерташ, моллагIа нийслуш йола халонаш теркал ца еш, уж атта ловш, из санна хьаена. Нагахьа дезала хьакъехьа дувце; цIа, мар лелаве, царга хьажа, кхо воI-йоI кхеде ка яьннай цун. Укхаза гу вайна лоаман кхалсага уйлай чIоагIал, хьаькъал, къам дукха дезаш хилар, цун гIулакха деррига ший вахар дIадалар. Иштта баьха гIалгIай кхалнах дукха бац, уж дагарбе цхьан кулга пIелгаш а тоъаргда. Бакъда цар шоай вахарца масал гойтад эзарашта. Кхелхай МурцаIала Хьава 1994-ча шера.

Солсбика воккхагIвола воI — Аламбик

Солсбикеи Хьавайи тIехье

Саг ше хьаваьнначара хул, яхаш, цхьа кица да вай къаман. Къаьстта а из доагIаш да лакхе вай бийцача Къуркъанаькъан Солсбикеи Аьлтамаранаькъан Хьавайи къонгаштеи цаI мара йоацача йоIаи. Къонгаш кхоъ ва, шевар вай республике дика вовзаш, шоаш болча моттиге белгала болаш хьабаьхкаб, шоаш хьегача къица доккхий толамаш а доахаш. Эггара воккхагIа вар Аламбик. Филологически Iилмай доктор, профессор вола из йIаьххача хана къахьегаш хилар Шолжа-ГIалий тIарча Л. Н. Толстой цIерагIча университета эрсий метта кафедра хьехархо волаш. БIаьш, эзараш студенташ ба цунгара Россе паччахьалкхен керттера мотт Iомабаь. Къаьстта а цун цIерца дувзаду вай дешáш доашхаш, кхетадайташ дола, таханарча дийнахьа дикагIа лоархIа «ГIалгIай-эрсий дошлорг». Ше эрсий мотт хьехаш вале а, наьна меттацара безам, чам дIа ца боалаш, ваьхар цун автор. 2004 шера арадьаннача цу книжканна юкъедахад 11142 дош. Из лаьрхIа да юкъерча школашка деша дагIача берашта, хьехархошта, студенташта, аспиранташта, лакхара дешар хьехача хьахархошта, Iилманхошта. Укхаза сайгара тIатоха безам ба са; журналисташа, йоазонхоша, кепайоазон редактораша, корректораша цох чIоаггIа пайда эц, аьннна. Аламбика хьинаре дакъа лаьцар вай къонача республике университет хьаеча гIулакха юкъе, ше валлалца йолча хана цига эрсий мотт хьехаш а хилар из. Цул совгIа, из вар эрсий метта кафедран кулгалхо. Из цига балха волча хана, цхьа гIулакх нийсденна, университете вахар со. Къамаьл хинна, из вовзаш вацар со, хIана аьлча из тхона хьехаш хиннавацар. Тхона эрсий мотт хьийхараш бар Лаьнанаькъан Сафара Фатимеи Беканаькъан Хьадиса Пантеи. ГIалгIай университета коа дIачуваьнна, филологически факультете чуводаш йолча наIарашкахьа со волавелча, коа араваьнна, готтача асфальта тIа латта Солсбика Аламбик вайра сона. Со шийна дIатакхача гаргагIертача, Iокхайда, лаьттара цхьа хIама хьаийцар цо. Цунга геттара чIоагIа, из дIа а хьа а ерзаеш, хьежа эттар. Сона ханзар, цунна кораяьр фу яр. Бакъда Iилманхочун теркам селлара чIоагIа тIаэзар фуй ха-м ловргдар. Дуккха книжкаш дийшад аз, вай мехка дикагIбола нах бувцаш яздаь. Царна юкъе е Аламбик а е цун вежарий а байнабац сона. Из цу книжкай кхоачамбоацар, эрсий меттала аьлча, «йоккха минус» я аьнна хет сона. Аламбик кхелхав 2013-ча шера, дIавеллав дай баьхача Дошлакъий-Юрта. Къаьстта новкъа да цун тIехье цахилар.

Цу дезалера шоллагIвола воI Тимур ва. Мехкдаьтта институт чакхъяьккхачул тIехьагIа, цо йIаьххача хана къахьийгад «Грознефть» оалача объединене, Емало-Ненецки, Хантымансийски округашкарча мехкдаьтта доккхача моттигашка, «Малгобекнефть» яхача НГДУ. Дукха къахьегама совгIаташ да Солсбика Тимура. Из «ГIалгIай республикан мехкадаьттан а газа а промышленноста гIорваьнна болхло», къахьегама ветеран ва. Тимур карарча хана Дошлакъий-Юрта вах.

Солсбикеи Хьавайи я цаI мара йоаца йоI Нина. Цо а ший нанас санна биологе факультет яьккхай. Болх баьб Шолжа-ГIалий тIарча берий беша кулгалхо йолаш, карарча хана Питере яхаш я Нина.

Юххера а, вай вувцаргва цIихезача даь-наьна эггара зIамагIвола воI Руслан. Из сона белггала вовзаш а къамаьл доагIаш а вола дукха ха я (1994). Цох цхьацца йоазош деш, царна кепа етташ моттигаш а хиннай са вахаре, масала, 1997-ча шера март бетта 14-ча дийнахьа «Наьсарен оаз» яхача газета тIа арадаьннадар аз цох даь «Фатанча» яха йоазув. Руслан, нах дукха безаш а ше наха везавалийта ховш а, саг ва. Цун вахара говзал культураца ювзаеннай дукхагIча даькъе, белггала оале — хореографеца (халхарашца). Из ваьв 1950 шера лакхе вай йийцача Смирновке. 1968-ча шера чакхъяьккхай Шолжа-ГIалий тIара № 1 йола юкъера школа. 1969 шера деша отт цу шахьар тIарча университета исторически факультете. Эггара хьалха цига гучадоал цун халхарашцара хьоашал. Дешаш волча юкъа, университете хьаю цо «ДоттагIал» яха ансамбль. Факультет яьккха ваьлча, Грозненски района Комсомольское яхача юрта къахьег цо, № 2 йолча школан директора кхетам баларах вола заместитель волаш. 1974 шера Шолжа-ГIалий тIарча В. Ленина цIерагIча культуран цIагIа Папиянц Сергейца хьаю цо «Мередиан» яха ансамбль. 1976 шера Соче хиннача халкъа кхоллама хьалхарча Ерригсоюзни фестивала лауреат хул цох. 1978 шера ансамбль Чехословаке гIолла гастролашка яхе хул. 1985 шера «Фатанча» яха ансамбль хьаярах а самодеятельноста Ерригсоюзни хьажаре из котъяларах а, цунна лу лауреата майдилг. ХIаьта 1986 шера самодеятельни искусстве доккхий толамаш дахарах Руслана лу «ВЦСПС хьарак (знак)». Цу тайпара коталонаш кхы а йоах цо. Из шедар ца зувш бацар Нохч-ГIалгIай республиканна керте латта хьакимаш а. Цудухьа 1990 шера Лакхехьарча Совета амарца вай мехкахочоа, къонача артиста лу «НГIАССР культуран заслуженни болхло» яха сийдола цIи.

Нохчех вай хьакъаьстачул тIехьагIа, Наьсарерча берий кхоллама ЦIагIа Руслана хьаю «Фатанча» яха ансамбль. Цо а 1996, 1998, 2002, 20О3 шерашка дакъа лоац лоархIамерча мехка вIашагIкхетарашка: республикан кагирхой кхоллама шоллагIча фестивале; Россе берий халхара тоабай фестивале; Москве хиннача къамий культурай Ерригроссийски фестивале; Санкт-Петербурга 300 шу дизара хетаяьча Ерригроссийски къамий культурай фестивале, иштта кхы дIахо а.

2004 шера апрель бетта 22 дийнахьа халхараш дезаденна вола Къуркъанаькъан Руслан хьожаву «ГIалгIайче» яхача Паччахьалкхен халхара ансамбла директоралла. Укхаза а балха кердадар юкъедахьа гIерташ, керда программа хьаеш, къахьег цо. Оттаду фаташца деш дола халхар. Из дезаденна тIаийца хиннад Москверча, Санкт-Петербургерча, Пермерча, Къаршой-Черсий республикерча, Татрий мехкарча, Сибрерча, Сургутерча, Тюменерча, Емало-Ненецкии Хантымансийскии мехкашкарча, Италерча бахархоша. ГIалгIайчен керттерча ансамбле болх беш карагIдаьннарех, Руслана еннай «ГIалгIай республикан халкъа артист» яха цIи, Россе профсоюзий председатела М. В. Шмаковс диплом даларца белгалваьккхав из. Цун ансамблашка хиннача берех кагийнах хиннаб тахан, шоашта хьехамчас Iомадаьр шоай зIамагIдолча ноахалашта дIалуш хьабоагIа царех цхьабараш. Масала, дика йовзаш я Муцолганаькъан Мусай «Фатанча» яха берий тоаба. 2010 шера денз, вай мехкахо пенсе вахав.

Руслан деша говзал, Iилман кIийле йолча дезалера хьаваьнналга хайташ да, цо укх тIехьарча шерашка яздаь, арадаьха книжкаш. Уж хетадаь да вай къаман халхарий исторена. «ГIалгIай халхара исторецара» яха книжка шозза арадаьннад. ТIеххьардар — 2020 шера. Из яздеш шийна гIо даьча архивашка къахьегача Газиканаькъан Берснакъа баркал оалаш ва автор. Ше историк хиларах тарра, Руслана яздаьд «Ширача Йовлой тайпах» яха книжка а. ХIанз историк къахьегаш ва Йовлой тайпах хьабаьннача тайп-тайпарча тIемашка дакъа лоацаш хиннача нахах дувцача книжка тIа.

Карарча хана Руслан дай лаьтта, хьамсарча юрта вах. Цои цун фусам-нанас Алмазанаькъан Кайпаси кхедаьд йоI-воI. ГIайрбика вай университета физико-математически факультет яьккхай, Мадинас — эконмически. Шинне а цIеча дипломашца яьккхай университет. Вай республикерча «Ростелекоме» къахьегаш хьабоагIа уж.

Цу тайпара доккха беркат хьадаьнна, тайп-тайпарча ханашка шоай къаманна накъабаьнна нах хиннаб Хьадиса Солсбикеи МурцаIала Хьавайи дизалера кхийнараш. ДIахо дIайодача хана а, шоай мехка пайдане а долаш, дукха ноахалаш царех хьадаларга сатувса догдоагIа.

Солсбика зIамагIвола воI — Руслан

Руслана яздаь «ГIалгIай халхарий исторецера» яха книжка