Цхьаццаволча гӀалгӀай мотт, литература хьехаш волча хьехархочо тетрадаш тӀа дӀа-м язъю уж, хӀаьта а уж дукхагӀйолча хана нийса хилац, цо шийна хеттача тайпара язъяь хиларах. Из цун бехк а бац, тахан наггахьа саг хургвац уж ерригаш нийса мишта ала еза ховш, кхыметтел Ӏилма-тохкама института болхлоша а дикка гӀалаташ ду царех цхьаяраш дӀаязъеш. Цар гӀалаташ дар бахьан да сихбенна язъяь хилар, лерттӀа техка цахилар. Цхьаькха цхьа оамал я цигарча болхлой, шоаш аьнначун тӀара бала тугаш хилац уж, шоаш харц бале а, нахага ладувгӀац, цар яхар дӀатӀаэцац. Из бахьан долаш хьахул гӀалаташ а.

Каст-каста «Сердало» газета лаьрхӀа гӀалгӀай метта йоазош ду аз. Тайпан цӀерий дош техка доацандаь, цкъаза гӀалгӀай а, цкъаза эрсий а ӀаьдалагӀа язйора аз уж. Цхьайола тайпан цӀераш я вай къаман ӀаьдалагӀа цӀера дожаре дӀаязйича бӀарчча тайпа мара, къаьстта цхьа саг белгал ца веш. ХӀаьта цун эрсий кепо цхьа саг белгалве тарлу. Цудухьа тӀехьаръяр а лелае езаш хул йоазув деча хана, цу тӀа вувцача сага даим цӀи цаяхар духьа. Масала, хьаэц вай Булгучев Муса яха ши дош.

Муса яха цӀи дукха ца яхар духьа, цкъаза ала йиш я Булгучев. Цхьа-ши предложени йоалаю аз, дувцар чӀоагӀдеш: «Муса чӀоагӀа лат кӀалкхетаргах. Из гӀулакх йӀаьххача хана Ӏомадеш хиннав Булгучев». ШоллагӀча предложенецара тайпан цӀи, гӀалгӀай меттала дӀаязйича товш хилац, ийрчайоал, дӀайӀаьхлу, тӀатоха езаш хул — вар яха суффикс. Хьож вай из мишта хул: «...Из гӀулакх йӀаьххача хана Ӏомадеш хиннав Булгучнаькъанвар». Из тайпа моттиг нийсъелча, аттагӀа да эрсий кеп лелаеш.

Цкъа язъе йолаяь йолаш, гӀалгӀай меттала язъе еза уж, со раьза ва цу гӀулакха. Бакъда язъеча хана, хӀаране ше-шийна хеттача тайпара а ца язъеш, массане цхьатарра а нийса а язъе еза. Газетера телефон а теха, Ӏилма-тохкама института оттадаьча тайпара язъе еза уж массане а гӀалгӀай меттала, аьлар сога. Сона хов цу тайпара 15 оагӀон тӀа даь йоазув цу института болхлоша массайолча кепайоазон, хоамаш деча къахьегама коллективашка дӀадахьийталга. Из кхаьчад аз болх беча «СелаӀад» яхача берий журнале а. Цар тӀара йоазув дешача хана, дукха гӀалаташ нийслу. Цудухьа, вӀалла шеко йоацаш, цу тӀара цхьадола хӀамаш иштта язде йиш яц, лаьрххӀа хьай къаман зе де, цун нийса хӀама гоалдаккха хье ца воалле. Массехк шу хьалха аз «Сердало» газета оагӀонаш тӀа язъяьяр «Мишта язъю гӀалгӀай тайпай цӀераш?» яха статья. Цу дешах цул хьалха яздаь ер ма дий ала хӀама дацар. Хьагучох, Ӏилма-тохкама института болхлоша кхыметтел Ӏо а йийшаяц из статья, нагахьа санна йийшаяларе, цхьадолча гӀалатех лорабала могаргдар царна. Масала, хьаэц вай Алисханов яха тайпан цӀи. Цун кхоллаялар сол дикагӀа ховш саг укх гӀалгӀай мехка хургвац аьнна хет сона, цу тайпан нах шоаш беце. Дукха ха яц иштта дӀаязбеш бола нах гучабаьнна. Сай статья тӀа аз дийцадар цун истори. Вай Сибрера цӀадаьхкачул тӀехьагӀа, Наьсаре Магистральни (хӀанз Кхоартой Дж. цӀерагӀа), Ингушски яха ши урам вӀашагӀкхетача ваха хайнавар ши воша: Ӏарапханаькъан (Коккорхой) Аласхани ИбрахӀими. Цхьан даьна хьаденна лаьтта кхаь даькъа дийкъадар цар. Ши дакъа вежарашта кхаьчадар, кхоалагӀдола дакъа тха даь-дас ийцадар. Вешта аьлча, тха эггара гаргагӀа бола лоалахой бар Ӏарапханаькъан вежарий. Боккха дезал бар Аласхана: йиъ йоӀи пхи воӀи. ТӀехьагӀо цхьаькха саг йоалаяр а нийсделар цун вахаре. Шоай да дӀаваьлча, цун цӀи малха лоаттаяр духьа, цун къонгаша Алисханов яха тайпан цӀи хьаийцар. Из лелаеча нахах эггара воккхагӀчун а даьнна хургдац тахан, даггара даьннадале а, 60 шу мара. Из ва вай республике вовзаш вола лор, Аласхана воккхагӀвола воӀ Мухьмад. Из тайпан цӀи язъяьй цун вежараша Башира, Сале, Йоакъапа, Хьамзата, иштта царех хьабаьннараша. ГӀалгӀай меттала Ӏилма-тохкама института Ӏаьласханаькъан аьнна язъяьй ювцаш йола тайпан цӀи. Из, сога хаьттача, нийса дац. Ӏаьласха вацар цар да, Аласхан вар. Цудхьа нийса дӀаязъеш хилча, Аласхананаькъан аьнна язъе еза. ХӀана нийсденнад из гӀалат? Хетаргахьа, цун бахьан да Аласхан яха цӀи нийса яккха ховш нах тӀехьа тӀакхийнарашта юкъе кӀезига хилар. Кхыметтел «ГӀалгӀай наьха цӀераш» яхача ший книжка тӀа Хамченаькъан Султана а Аласха аьнна язъяьй из. Аласха, Аласхан яхараш тара яле а, тайп-тайпара цӀераш я, масала, Мухьмади Махьмади санна. Наггахьа мара нийслуш а яц из шоллагӀъяр. Сона вовзаш кхо саг хиннав из лелаеш. Царех цаӀ вай лакхе вувцар вар, шоллагӀвар вай Парлемента председатель хиннача Пхьиленаькъан Руслана воша ва, кхоалагӀвар — са дешархо хинна Сурхо тӀара Исмейланаькъан кӀаьнк, хӀанз-м зӀамсаг хиннав цох.

Из цӀи юрта бахача наха а дика йовзаш яц. Цунна тешал деш, цхьа масал доаладергда аз шоана. Со Сурхо тӀарча ийс шера дешача ишколе балха ваха хьалхара денош дар уж (25 шу хьалха). Классера бераш довзаш воаллаш, цу тӀа латтача Исмейланаькъан кӀаьнка цӀи яьккхар аз:

— Измайлов Аласхан.

Классе мел вагӀар цхьан сомача оазаца велавелар сох. Белам дӀабижжалца сабар а даь:

— Сенах дел шо? — хаьттар аз.

— Аласхан вац из, — аьлар хьаькъала шоаш сол тӀех хеташ болча дешархоша.

— Малав из тӀаккха? — хаьттар аз.

— Алисхан ва, — хезар сона, цхьанне-шинне оалаш.

ХӀанз со велавелар, тхьовра уж санна чӀоагӀа а ца велалуш, борд-бордагӀа. Дешархошта из цӀи цӀаккха нийса ца хезалга кхетадир аз. Из цӀи наьна меттала мишта оал дӀакхетабе бийзар. Ӏилма-тохкама институте болх беча наха а ца хеза хила тарлу цу цӀера гӀалгӀай кеп. Цудухьа аз царех бехк баккхац. Бакъда газеташ тӀа, журналаш тӀа, радио, телевидене «Ӏаьласханаькъан» ала деза яхилга нийса дац, из гӀалат шоай бехкагӀа долга дӀатӀаэца деза цар. ДӀатӀаийца ца Ӏеш, хьатоаде а деза.

Института оттаяьча тайпан цӀерашца нийслу вайна кхыдола гӀалаташ а. Царех, деррига вӀашагӀ ца эдеш, аргӀ-аргӀагӀа дувцаргда вай. Эггара хьалха са белгалдаккха безам ба цхьайола тайпан цӀераш харцахьа дӀаязъяь хилар. Из да института болхлоша даь эггара доккхагӀдола гӀалат. Наьсаре со ваха 60 шу да. Тхона гаьна боацаш баьхаб Альдиев тайпан цӀи язъяйташ бола нах, цар бераш дешаш хиннад аз дийшача № 1 йолча гӀалий тӀарча ишколе. Цудухьа гонахьа бахача наха а школерча хьехархоша а Аьлданаькъан оалар царех. Итт шера гаргга «СелаӀад» яхача берий журнала редакце а кхаь шера «Сердало» газета редакце а Майсиганаькъан Саламханаца болх баьб аз. Тайпан цӀераш йовза гӀерташ, уж тохкаш вар из а. Цун сесаг Хьава вай дувцача тайпан саг яр, Саламхана (50 шера наьна меттала яздеш хиннача журналиста) массахана Аьлданаькъан оалар уццӀаьйх. Нийса а оалар.

ШоллагӀа... Укхаза сайца нийсденна цхьа хӀама дувцаргда аз шоана лоацца. Сурхо тӀа ишколе балха ваха дагахьа, араваьнна со латташ, цхьан зӀамигача сага машен соца а яь, юртагахьа долхаш:

— Мичара, хьанах ва хьо? — хаьттар аз, эздий зӀамига саг малагӀча овлан тӀара ва хар духьа.

— КӀаражанаькъан ва со, — аьлар цо лоацца.

Из дош цу тайпара кеп йолаш эггара хьалха хозаш вар со, цудухьа белггала кхетаданзар аз цо фу аьлар. Эхь ца хеташ, юха а хаьттар аз:

— МалагӀча тайпан?

ЗӀамига саг кхийтар мотт сона са уйлах:

— Караджев оал тхох, — аьлар цо хӀанз. Иштта хайра сона гӀалгӀай меттала ювцаш йола тайпан цӀи нийса мишта язъе еза. Вешта аьлча, Ӏилма-тохкама института яздаь Караджнаькъан дӀа а дьккха, цунна когаметта КӀаражанаькъан язде деза.

Харцахьа язъяьй Дошоклоев оала тайпан цӀи а. Ӏилманхоша Дошхьакълой аьннад царех. Цу хьакъехьа са къамаьл хилар Сурхо тӀарча № 1 йолча юкъерча ишколе болх беш волча, юрт, нах, ший тайпан цӀи дика йовзаш волча Дауда Ӏийсайца.

— Шоай тайпан цӀи гӀалгӀай метта нийса дӀаалал, — аьнна, дийхар аз цунгара.

— Дошхоатталой, — аьлар Ӏийсас, цул тӀехьагӀа тӀатехар, — дукха ха йоацаш, Иленаькъан Аппаз цамогаш волаш, цунга хьажа лоамашка вахавар со. БӀаьшерал тӀехваьнна саг ма варий из. Ӏолохвенна Ӏо а хайна, цунца къамаьл де со волавелча, Аппаза аьлар: «Иштта ма вагӀа, хьалгӀатта, шо Дошхоатталой да. Иштта воагӀаве йиш яц хьо». Цул дикагӀа тайпан цӀи нийса яккха сага ховргдацар аьнна хет сона.

— Тахан нийса дӀаязъеш хилча, мишта язъе еза из? — хетт аз юха а Дауда Ӏийсайга.

— Дошхоатталой анна язъе еза, — аьлар цо.—Кхелахо хиннав мотт сона тхоай тайпан да, цудухьа дӀаяхай из иштта.

Дукха ха йоацаш, телефон техар сога «Сердало» хьалха хиннача керттерча редактора Патанаькъан Йоакъапа.

— Сали, из Байсаранаькъан яхилга фуд? Мишта аьннад из Базоркин тайпах болча нахах? — хаьттар цо сога. Ииштта яздар согара хьадоагӀаш да метта хургдар цунна.

— Даьра, хац сона-м, — аьлар аз, — Мочкъах а Бунхочох а Байсара къонгаш ба оаландаь хургда-кх из.

— Нийса-м дац, — аьлар цо.

Сона а хет из нийса доацаш санна, хӀана аьлча, укх тӀехьарча хана, кхаь-диъ тайпара язъяь яйнай сона из тайпан цӀи.

Цхьачар (Ӏилма-тохкама институто) Байсарнаькъан язду, Мерешканаькъан Султана цу тайпан цӀи Оагой язъю, вокхар — Базорканаькъан. Базоркин Идрисаца шийца къамаьл хиннача Майсиганаькъан Саламхана яздора Боазаркъанаькъан аьле. МалагӀа я нийсагӀа? Ер ишта да, кхыча тайпара хила йиш а яц, ала йиш яц са, хӀана аьлча цхьан сага бокъо яц уж санна дола дешаш къестаде, чӀоагӀде, тӀаэца. ХӀаьта а сайна царех дукхагӀа фу хезад аргда аз. Наьсаре ГӀ. Ахриева цӀерагӀча «Электроинструмент» завода духьаларча цӀеношка вахар дувцача тайпах вола ши зӀамига саг — ши воша. Шаккхе цу заводе балха вар мотташ а ва со уж. Хетаргахьа аьлча, 70-ча шерашка дар из. Массане (наьсархоша), уж хьоахабе безаш моттиг нийсъелча, Базорканаькъан оалар царех. Иштта оалаш хилча хозагӀа а кхыча тайпан цӀерца тувладергдоацаш а хулар из. Байсаров (Дахкилганаькъан Ш. «ГӀалгӀай тайпан цӀераш хьаялар») яхаш а ма бий вайна нах, Чамалхара маьлхий, царех ала а ма дезаргдий Байсаранаькъан. Цигга кегалу уж ши тайпан цӀи.

Дувцараш санна дола масалаш Ӏилма-тохкама института балха юкъе кхы а да. Къаьстта доккха гӀалат да аьнна хет сона, бувцаш бола болх язбаьча наха цхьайола гӀалгӀай тайпан цӀераш вӀалла хьоаха ца еш йитар. Масала, укхаза вайна нийслургьяц Бабакиев, Бедоев, Бейгов, Белокиев, Габралиев, Гациев, Гориев, Гороводжев, Далиев, Джимиев, Духиев, Итаров, Канцигов, Нагадиев, Тхостов, Хуцыев, Чаплоев, Хадажев яха а кхыйола тайпан цӀераш. Царех цхьачарех сайна ховр аргдар аз. Духиев язъераш Алхасте баха Ӏарчакханаькъан ба. Хуценаькъан яхаш нах бахар Наьсаре Базоркина урамагӀа пенсионни фонда духьаларча наьха шоай доалахьарча цӀеношка, ГӀазданаькъан лоархӀаш бар уж. Царна гаьна воацаш вахар Наьсарен кхале дика вовзаш хинна милице старшина Гацинаькъан Хизар, уж ГӀулой бар. Доккхача маьждига нийсса духьаларча саьн тӀа вахар Горинаькъан Къамбулат-Хьажа. Мужеча дика бовзаш ба Даленаькъан тайпан цӀи лелаераш, цу тайпах йола Мадина (ТӀой-Юртара хьехархо) тхоца университете дешаш яр. Иштта ТӀой-Юрта бах Джиминаькъан язбайташ бола ТӀумхой. Итаранаькъан тайпа хьадаьннад Итарах, цигара хьабоагӀаш ба Евкуранаькъан овла а. Чаплой Лидаи Любаи яхаш йижарий бар. Лида хӀанз йоацаш я. Люба Москве ях аьнна хезад сона, из а яр Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен университета филологически факультета къаман отделени яьккха. ХӀаьта Хадажев яхача тайпан цӀерах хьалха къаьстта йоазув даьдар аз, из тайпан цӀи йовзийта дагахьа. Хьожаргда вай аз цох фу яздаьдар: «...Масала, Хьадажкъанаькъан (Хадажев) язбайташ ба цхьабола Йовлой. Уж, сона дагадоагӀаш, Наьсарерча Магистральни урамагӀа бахар, № 27 йолча училищен духьала. Из тайпан цӀи юкъеяхаяц Дахкилганаькъан Шукрес оттадаьча «ГӀалгӀай тайпан цӀераш хьахилар» яхача книжканна. Хьадажкъа яхача шоай даь даь-даь цӀерах дӀаязбайтаб цар шоаш. ХӀанз цар а дезалаш хьахиннаб. Из язъяйташ бола нах дукхагӀа хулаш боагӀа. МалагӀча тайпан нах ба уж? Цхьаццаболча Хьадажкъанаькъанчар оалаш хезад сона, шоаш Йовлой яхача тайпан нах ба. ТӀехьа тӀайоагӀача хана, из тайпан цӀи а дӀаязъергья аьнна хет сона, вай къаман бе-беча тайпашца дувзаденна йоазош деш болча наха».

Ӏилма-тохкама института оттаяьча тайпан цӀерашца да орфографе гӀалаташ а. Эггара дукхагӀа нийслур да, -наькъан яха суффикс хьахоттале цхьайолча моттигашка а яздар, цхьайолча моттигашка из цаяздар. Масала, Баканаькъан, Балханаькъан, Банханаькъан, Берсанаькъан, Боранаькъан, Гарданаькъан, Гелисханаькъан, Доданаькъан, Дуданаькъан, Кацанаькъан, Къозанаькъан, Осканаькъан, Орцханаькъан, Таймасханаькъан тайпан цӀерашца ювцача суффикса хьалха а яха алап яздаьд, вокхарца яздаьдац. Из доацаш хилча, къаьстта а хоза екац, нийса екац Бокнаькъан яха а цох тара а тайпан цӀераш. «ХӀана доагӀа цига «а»?» — хатта тарлу цхьаволчо. Нагахьа санна тайпан цӀера овла доала дожаре дӀаоттабича, вай хатта деза: «Хьан наькъан ва хьо?» ТӀаккха цунна тӀехьа а оттаде деза. Вай мича оал Ахьмад ва со, Мухьмад ва со, Ӏарчакх ва со, нагахьа санна уж доала дожаре латташ хуле. Цига вай а тӀа ца тохе, уж доала дожаре а ца латташ, цӀера дожаре латташ хул. Цудухьа —наькъан яха суффикс тӀа мел кхетача тайпан цӀерца, цу суффикса хьалха язъе еза ювцаш йола мукъа оаз. Ца язйича нийса хургдац, доал хьахьокхаргдац.

Наьна меттала тайпан цӀераш дӀаязъеча хана, кӀаьдал белгалъеш дола хьарак (ь) увттадаьд бувцача Ӏилман балха тӀа. Вайна хов гӀалгӀай меттала ь хьарак кӀаьдал белгалъеш доацилга, цудухьа из цу гӀулакха леладар гӀалат санна лархӀа деза. Из гӀалат нийслу Эрсельгнаькъан, Ӏахильгнаькъан, Льяннаькъан, Муцольгнаькъан, Нальгнаькъан, ЧӀимхьильгнаькъан яхача тайпан цӀерашка.

Эрсий меттала дж, дз яхача аффрикаташца дӀаязъеш тайпан цӀераш, гӀалгӀай меттала хьалха д доацаш язйича нийсагӀа я аьнна хеталу. Эрсий меттала Джамалдин, Джантемир, Дзарах, Дзяудин оале а, наьна меттала вай Жамалда, Жантмар, Зарах, Заьудин оал.

Ца доагӀаш и яха алап тӀадетташ а моттигаш я. Масала, Заьзигнаькъан (Заьзганаькъан), харцахьа язъяьй Аькхасагнаькъан (Акхасаганаькъан), Ӏажнаькъан (Ӏажиганаькъан), Баканаькъан (Бакайнаькъан), Балханаькъан (Балхайнаькъан), Банханаькъан (Банхайнаькъан), ГӀумукхнаькъан (ГӀумакханаькъан), Дазарнаькъан (Заренаькъан), Кхантышнаькъан (КӀанташанаькъан), КацӀанаькъан (КӀацанаькъан), Мухенаькъан (Мухьенаькъан), НогӀонаькъан (НогӀойнаькъан), Тебонаькъан (Тебой), Тийркнаькъан (Тирканаькъан), Хучнаькъан (Хученаькъан), Цокънаькъан (ЦӀокъанаькъан), Чоранаькъан (Чоренаькъан), Чумакнаькъан (Чомаканаькъан), Эсмарзнаькъан (Эсамарзанаькъан), и. кх дӀ.

Юххера а, са ала безам ба, Ӏилма-тохкама института хӀанз оттаяь тайпан цӀераш иштта дӀаязъяр; къаманна а метта а доккха зулам дар санна лархӀа деза. Лакхе ма аллара, аз хьалхагӀа йоккха статья язъяьяр, «Мишта язъю гӀалгӀай тайпай цӀераш?» аьнна корта а болаш. Из еша безам мел барашка дӀакхаьчаяц из а. Из тӀайола газет хетташ хьехархой тӀаихаб сона. Цудухьа ювца статья юха а кепа техача бакъахьа хетар сона укх кӀалха. Цхьадола хӀамаш кхы тӀа тоадаьд цунца, араяьнначул тӀехьагӀа. Цхьаккха Ӏилма-тохкама болхлой гӀо эшаш дац, нагахьа санна лохе аз аьннача тайпара вай тайпан цӀераш дӀаязъеш хуле.

Мишта язъю гӀалгӀай тайпай цӀераш?

Къайле йолаш хӀама дац, вай меттаца ювзаенна дуккха хала моттигаш нийслуш хилар. Уж ювзаенна я йоазонца, дош кхолларца, морфологеца, синтаксисаца, иштта кхы дӀахо. Цу тайпарча халача моттигех цаӀ я вай къаман тайпай цӀераш нийса дӀаязъяр. Вай кепайоазонца бувзабеннача тайп-тайпарча наха: журналисташа, хьехархоша, йоазонхоша, Ӏилманхоша — шоашта хеттача тайпара дӀаязъю уж. ДукхагӀа йолча хана, цхьа тайпан цӀи шин е кхаь тайпара язъеш моттигаш нийслу. Кхыметтел из тайпан цӀи лелаеш болча наха шоашта а белггала ховш хилац, нийсагӀа хургйолча тайпара из мишта язъе еза. Укхаза цхьа-ши масал доаладе безам ба са. Яндиев яха тайпан цӀи хӀанзалца, сона ховчох, боккхача наха Яндакъонгаш аьле белгалъеш яр. Цунна тешал деш я Яндакъонгий-Юрт яха цӀи а. Дукха ха йоацаш, цу тайпах хьаваьннача, гӀалгӀай меттала книжкаш а яздеш волча сага аьлар: «Тхо Янданаькъан да». Е хьаэц вай цхьаькха масал. «СелаӀад» яхача журнала тӀа кепа теха дар Р. Теркоевай йоазув. Редактораша гӀалгӀай меттала Теркой Раиса аьнна яздаьр нийса хийттадацар автора. ГӀалгӀай меттала Теркоева хила деза из аьнна, Ӏанне ца Ӏеш, тоадар кепа тохийтар цу кхалсага. Цунна иштта хетар пайдана дац, гӀалгӀай тайпан цӀераш язъяра Ӏилманца из тарлуш ца хилча. Из хила езар, Теркойнаькъан аьнна язъяь. Цхьаькха цхьа масал доаладе лов. Коазой тайпан массехк йоазонхо ва вай. Царех Ӏийсаси Нурдинеи шоаш Коазой аьле дӀаязбу. ХӀаьта Тимура, дукха ха йоацаш, «Сердало» газета тӀа ше Коазойнаькъан ва яздаьд.

Лакхе хьоахаяьраш санна йола моттигаш дукха нийслу вай вахаре. Царца ювзаенна халонаш кӀеззига тӀера дӀаайе дагахьа, 1999 шера Правительствон председатела заместитела Пхьаранаькъан Ӏалихана ГӀалгӀай Паччахьалкхен университета ректорга, профессорга Малсаганаькъан А. каьхат яздаь хиннад, тайпай цӀераш нийса язъяра гӀо дергдола йоазув дар тӀадожадеш. Бакъда университета из декхар дизза шийна дӀатӀаийцадац. Цунна ший бахьанаш а хиннад: еррига гӀалгӀай тайпай цӀераш эрсий меттала дӀаязъяь, кепа теха моттиг цахилар; цу тайпара болх, тахка а техка, экспедици вӀашагӀтеха мара, хетаргахьа бе йиш цахилар; цхьаболча наха кхыча тайпай цӀераш хьаийца хиларах — е дай е даь-дай цӀерах шоаш дӀаязбеш хиларах. Цул совгӀа, къоастаданза хиннад -наькъан яха суффикс тӀатохаш йоаца гӀалгӀай, маьлхий, аьккхий тайпай цӀераш нийсаязъяра дош. Цу бахьанаша сунт деттарах, университета дӀатӀаийцадац цу тайпара болх белга. ХӀаьта а цхьаццайола моттигаш кхетаяйташ, каьхат яздаьд цун профессораша Оздой Ф., Дахкилганаькъан И. Таханарча дийнахьа уж шаккха боацаш ба, бакъдунен чу дӀабахаб. Цу каьхато нийса никъ хьех, ерригаш еце а, цхьайола тайпай цӀераш нийса язъяра хьакъехьа. Юххьанца Ӏилманхоша белгалдаьккхад: «Из дош цкъарчоа атта хете а, хала а кегаденна а да. ХӀанзалца паспорташ хьателаш болча болхлоша, гӀалгӀай тайпан цӀи язъеча оагӀон тӀа из дӀаязйора эрсий меттала санна. Вахача-лелача дӀа-хьа къамаьл деш хилча, сага ший къаьнарча замангара хьадоагӀача тайпан цӀи йоаккх. Цох ваьраш, белггалара дезалаш хьабаьнна хила тарлу. Цкъа хьалхагӀа цу ваьра е дезала шоаш дӀа мишта язбу дийце, тӀаккха шоаш малагӀча ширача тайпан нах ба оал гӀалгӀачо. Масала: «Тхо, Саганаькъан, Куркиев яздеш да, Йовлой а да»...

Дувцаш дола йоазув кхы дӀахо да. Из даь ткъаь бархӀ шу ха я. Фу хувцаденнад цу хана денз? Дукха хӀама эргадаьннадац. ХӀанз а кегаденна, бокъонгахьа даланза да дувца дош. Цудухьа хӀаране шийна хетар дувц, яз а ду. Хала дале а, кӀезиг-дукха дӀанийсде, ше-ший мотте дӀаоттаде хьожаргда вай тайпай цӀераш нийса дӀаязъяр а дӀаалар а. Уж оагӀонаш теркалйича, гӀалгӀай тайпай цӀераш, лакхе хьоахабаьча Ӏилманхоша яхача беса, массехк даькъа екъа йиш я. Эггара хьалха белгалъяха еза ширача замангара хьайоагӀа, шоашта дуккха ваьраш чуйоагӀараш. Уж дукхагӀча даькъе тӀехьа дукхален таьрахьа чаккхе —ой е —хой йолаш язъе еза. МалагӀаш я уж? Укхаза дӀаязъергья вай уж ерригаш.

Ширача тайпай цӀераш

Арчхой, Аьшка-Бохтарой, Бабхой, Балай, Баркинхой, Барханой, Белхарой, Бехой, Бештой, Бидой, БӀарахой, Галай, Гаркхой, Говрой (Героевы), Гухой (Гаджиевы) ГӀаппархой, ГӀоандалой, ГӀулой, Досхой, Дошхоатталой, Зозой, Йовлой, Елхарой, Келой, Коазой, Колой, Коккорхой, Кхоартой, Кхорахой, Къамурзой, Къоастой, Къоахкой, Леймой, Лоалахой, Маларой, Маьлхайистхой (Мелхастхоевы), Мездой (Мездоевы), Мержой, Местой, Мецхалой (Мецхаловы), Моашхой, Мужахой, Мухлой, Нагой, Никкархой, Нилхой, Ноакастхой, Оздой, Оагой, ПхьогӀой, Поаланкхой, Салгирхой (Сослановы), Сейнарой, Сондрой (Циздоевы), Сурхой, Тебой, Торкой, Тошхой (Торхоевы), ТӀоаршхой, ТӀумагӀой, Хамхой, Хачарой, Хоаной, Хьулахой, Цикмабухой (Оздоевы), Циздой, ЦӀечой, Цхьорой, ЦӀолой, Чаплой, Чоджой, Шоанахой, Эстой.

Вайна ховш ма хиллара, дукхача тайпай цӀераш язъю, - наькъан яха дакъа тӀадетташ, чоалхне дош санна. Цох лаьца аьннад лакхе хьоахабаьча профессораша а: «ХӀара гӀалгӀачоа хов ший тайпан цӀерца — наькъан хила деза е хила дезац». Нах вӀашагӀкхийттача моттигашка сога каст-каста хетт, - наькъан дешаца дӀахетта язде деза е юкъе такилг хьокхаш язде деза, яхаш. ДӀадахача бӀаьшерен 20-30-ча шерашка вай Ӏилманхоша а меттаца болх баьча кхыча наха а, - наькъан тӀакхетаро мотт чоалхнеберзабу аьнна хеташ, из, юкъе така хьокхаш, лоацдаь «н.» яхача алапаца яздеш хиннад. Бакъда таханарча дийнахьа университета студенташта лаьрхӀа долча «ХӀанзара гӀалгӀай мотт» яхача книжка тӀа белгалдаьккхад, из нах белгалбеш йола суффикс я, аьнна. Суффиксаш вай массаза дешах дӀахетта язъю, цудухьа такилг хьакха дезац дешаи — наькъан яхача суффиксаи юкъе. Цул совгӀа, хӀанзалца из суффикс ишколе Ӏомаеш хиннаяц. Нах белгалбеш йола суффиксаш Ӏомаю пхелагӀча классе. Царех из а дӀатоха могаяьй книжкаш тӀа болх беш хиннача хьехархоша а Ӏилманхоша а. Хетаргахьа, цӀаькха арадоалача книжканна юкъейихьа хургья из а. Цу гӀулакхо а нах дикагӀа дӀаӀомабергба из суффикс хиларга а нийса язъярга а. ХӀанз хьожаргда вай малагӀа тайпай цӀераш я тӀехьа из суффикс йоагӀараш. Эггара хьалха царех я ала мегаргда лохе белгалъяьхараш.

Суффикс — наькъан тӀаетташ язъераш

Абаьданаькъан, Абайнаькъан, Абиранаькъан, Аваранаькъан, Авсажанаькъан, АгӀасанаькъан, Аджинаькъан, Адуйнаькъан, Азиганаькъан, Акбинаькъан, Акиланаькъан, Акхасаганаькъан, Алакинаькъан, Албастанаькъан, АлбогӀчанаькъан, Алгатанаькъан, Алдагананаькъан, Аликанаькъан, Алмазанаькъан, Алхаройнаькъан, Ахтоланаькъан, Амахананаькъан, Аменаькъан, Амиранаькъан, Амринаькъан, Амхаданаькъан, Амушанаькъан, Андаркъенаькъан, Анзоранаькъан, Антошканаькъан, Анцадойнаькъан, Арсананаькъан, Арсанойнаькъан, Арсмаканаькъан, АртагӀанаькъан, Арциганаькъан, Атиганаькъан, Астемиранаькъан, Аспенаькъан, Асхенаькъан, Ахкилганаькъан, Ахилганаькъан, Аькхенаькъан, Аькхмарзийнаькъан, Аьламарзанаькъан, Аьлданаькъан, Аьлтамаранаькъан, Аьстмаранаькъан, Багайнаькъан, Бадайнаькъан, Баденаькъан, Бажанаькъан, БазаӀаланаькъан, Базорканаькъан, Балкойнаькъан, Бамботанаькъан, Батайнаькъан, Батиганаькъан, Батхенаькъан, Бацайнаькъан, Бейганаькъан, Берсинганаькъан, Бораканаькъан, Боканаькъан, Буражанаькъан, БӀаченаькъан (Бичиевы), Вешкаранаькъан, ГабарӀаланаькъан, Газенаькъан, Газиканаькъан, Гайсананаькъан, Гайтукенаькъан, Гандаранаькъан, Ганжибайнаькъан, Ганинаькъан, Гамарганаькъан, Гамботанаькъан, Гаркуйнаькъан, Гарсанаькъан, Гатенаькъан, Гаьгенаькъан, Гелисхананаькъан, Гелихананаькъан, Гененаькъан (Арчаковы), ГетагӀазанаькъан, Гиренаькъан, Гоаспойнаькъан, ГӀанажанаькъан, ГӀаманаькъан, ГӀамарзанаькъан, ГӀаьстамаранаькъан, Доланаькъан, Долайнаькъан (Баркинхой), Довтгиренаькъан (Долтгиреевы), Довтанаькъан (Даутаевы), Дугенаькъан, Евкуранаькъан, Екарганаькъан, Ерыжанаькъан, Етарганаькъан, Жаненаькъан, Жандиганаькъан, ЖогӀартанаькъан, ЗагӀенаькъан, Зангенаькъан, Зараханаькъан, Заренаькъан, Зармотанаькъан, Зархматанаькъан, Зейтанаькъан, Зовранаькъан, Зоврбиканаькъан, Зуматанаькъан, Зурабанаькъан, Зуринаькъан, Заьзганаькъан, Идиганаькъан, Изновранаькъан, Илезанаькъан, Ильясанаькъан, Имагожанаькъан, Иналанаькъан, Инаркъанаькъан, Исламанаькъан, ИсмаӀаланаькъан, Исмейланаькъан, Итазанаькъан, Итаранаькъан, Йовгоранаькъан, Казбеканаькъан, Канциганаькъан, КӀаражанаькъан, Касенаькъан, Касилганаькъан, Келиганаькъан, Келаматанаькъан, Кежанаькъан//Пхьагоранаькъан, Кетарганаькъан, Кетенаькъан, Кийнаькъан, Киштанаькъан, Кодойнаькъан, Колинаькъан, Котанаькъан, Котиганаькъан, Кошеланаькъан, Курсанаькъан, Курсканаькъан, Куртойнаькъан, Кусенаькъан, Кученаькъан, Куштанаькъан, Кхузанаькъан, Къаьданаькъан, Къонахилганаькъан, Къулбажанаькъан, КӀазилганаькъан, КӀаланаькъан (Хабриевы), КӀантанаькъан, КӀанташанаькъан, КӀежанаькъан, КӀоранаькъан (Кариевы), КӀоренаькъан (Куриевы), Ламхойнаькъан, Лаьнанаькъан, Лаьчанаькъан, Лоамаройганаькъан, Лорсанаькъан, Латаранаькъан, Маашахьажанаькъан, Мажирганаькъан, Мазгенаькъан, Мазенаькъан, Малсаганаькъан, Маматенаькъан, Маматанаькъан, Мамеданаькъан, Маминаькъан, Мамсуранаькъан, Майсиганаькъан, Манкенаькъан, Марзбиканаькъан, МарзагӀананаькъан, Марзенаькъан, Мартазанаькъан, Мархенаькъан, Маскуранаькъан, Маценаькъан, Матенаькъан, Машиганаькъан, Маьшинаькъан, Медаранаькъан (Бушанаькъан), Меданаькъан, Мейренаькъан, Мерашканаькъан, Мецилганаькъан, Мецхалойнаькъан, Мизгенаькъан, Миненаькъан, Мизенаькъан//Мизиганаькъан, Мислауранаькъан, Могушканаькъан, Мосинаькъан, Мугенаькъан (Мягиевы), Мураданаькъан, МургӀустанаькъан, Мурзабеканаькъан, Муружанаькъан, Муртузанаькъан, Мусайнаькъан, Мусахьажанаькъан, Мусенаькъан, Мускхенаькъан (Мусокиевы), Мустбенаькъан, Мусойнаькъан, Мусостанаькъан, МутаӀаланаькъан, Мухьенаькъан, Муцолганаькъан, Нагаденаькъан, Налганаькъан, Наурбинаькъан, Новразанаькъан, Оалхазарганаькъан, Оалхазаранаькъан, Овларганаькъан, Овлинаькъан, Овшанаькъан, Озанаькъан, Озойнаькъан (Зурабовы), Олганаькъан, Окинаькъан, Оапашанаькъан, Опенаькъан, Ораканаькъан, Орцханаькъан, Осканаькъан, Осменаькъан, Орселганаькъан, Орхенаькъан, Охценаькъан, ПхьарагӀолганаькъан, Паражанаькъан, Пхьаранаькъан, Патанаькъан, Полинаькъан, Пхьошанаькъан, Пугенаькъан, Пхьагаланаькъан, ПхьаркӀазанаькъан, Пхьарчанаькъан, Пхьеденаькъан, ПӀелганаькъан, Саганáькъан (Сагиевы), Сáганаькъан (Саговы), Садакъанаькъан, Сайтанаькъан, Саккхаланаькъан, Сампенаькъан, СаьпарӀаланаькъан, СарӀаланаькъан, Сискаланаькъан, Совтанаькъан (Совтоевы, Саутиевы), Солсананаькъан, Солтамаканаькъан, Солтенаькъан, Сосаркъанаькъан, Сулейманаькъан, Султиганаькъан, Тазенаькъан, Таймасханаькъан, Таленаькъан (Талиевы), Татайнаькъан, Татренаькъан, Таутенаькъан, Тахкенаькъан, Тейсиганаькъан, Темарбенаькъан, Темаркъанаькъан (Темеркиевы), Темирхананаькъан, Темботанаькъан, Тенканаькъан, Тиймарзанаькъан, Тименаькъан, Тирканаькъан, Тоачанаькъан, Товмарзанаькъан, Тогилганаькъан, Тойнаькъан, Толаганаькъан, Толданаькъан, Томанаькъан, Томбенаькъан, Торенаькъан, Тоаркхойнаькъан, Торхойнаькъан, Тотачанаькъан, Тунгуйнаькъан (ТӀумхой), Тутайнаькъан, Тхостанаькъан, ТӀанганаькъан, ТӀоханаькъан, Угурчанаькъан, Ужахьанаькъан, Укуранаькъан, Умахананаькъан, Успайнаькъан, Утужанаькъан, Фаланаькъан (Арсамаковы), Фалхананаькъан, Фаьргенаькъан, Фатхилганаькъан, Фаьппийнаькъан//Фаьпхилганаькъан, Фуртанаькъан (Фуртановы), Хабрилганаькъан, Хазанаькъан, Хазбенаькъан, Хайранаькъан, Халмарзанаькъан, Халгуйнаькъан (Халгуев//Халухаев), Хамарзанаькъан, Хаматхананаькъан, Хамичхойнаькъан, Хампенаькъан, Хамченаькъан, Ханакенаькъан, Хантиганаькъан, Харсенаькъан, Хасенаькъан, Хасренаькъан, Хацинаькъан, ХьажкӀанаькъан, Хьаьшанаькъан, Хьаштыранаькъан, Хименаькъан, Хоасботанаькъан, Ховтанаькъан, Хулаганаькъан, Хумгойнаькъан, Хурсиганаькъан (Хурсиевы), Хутенаькъан, Хучбаранаькъан, Хученаькъан, Хуценаькъан, Хьакхенаькъан, Хьатанаькъан, Хьоашаланаькъан, Хьуленаькъан (Хулиевы), Цаликанаькъан, Цикменаькъан, Цисканаькъан, Цихгизанаькъан, Цицанаькъан (Цициевы), Циценаькъан (Кациевы), ЦицгӀолганаькъан, Цогенаькъан (Цоголовы), ЦӀолаканаькъан (Цолкиевы), ЦӀокъанаькъан (Цокиевы), Цуканаькъан (Цукиевы), ЦӀойганаькъан, Цоцанаькъан, ЦӀунтолганаькъан, Чабенаькъан, Чаборзанаькъан (Чембурзиевы), Чагенаькъан, Чаненаькъан, Чантимиранаькъан, Чаренаькъан, Чачайнаькъан, Чахкенаькъан, Чехьенаькъан, Чергизанаькъан, Черкенаькъан, Чибенаькъан, Чиленаькъан, Чимарзанаькъан, ЧӀиркъенаькъан (Чириковы), Чоденаькъан, Чокхенаькъан (Чокиевы), Чолганаькъан, Чомаканаькъан, Чопанаькъан, Чопаранаькъан (Чопаровы), Чукуйнаькъан, Чуранаькъан, Чурийнаькъан, ЧӀасанаькъан, ЧӀимхьилганаькъан, Шадажанаькъан, Шахкенаькъан, Шахмарзанаькъан, Шаденаькъан, Шибаланаькъан, Шишхананаькъан, Шовланаькъан (Шавлиевы), Шовхаланаькъан, Эгенаькъан (Агиевы), Эденаькъан, Эжанаькъан, Эйсенаькъан, Экенаькъан, Элжаркъанаькъан, Элханаькъан, Эменаькъан, Эрселганаькъан, Эсамарзанаькъан, Эсенаькъан, Эскхенаькъан (Эскиевы), Этенаькъан, Ювсапанаькъан, Яматанаькъан, Яменаькъан, Яндарханаькъан, Янарсанаькъан, Ӏабенаькъан, Ӏажанаькъан (Ажиевы), Ӏалбаканаькъан, Ӏалихананаькъан (Эльдихановы), Ӏамархананаькъан, Ӏанденаькъан, Ӏарпенаькъан, Ӏарапханаькъан, Ӏаьленаькъан, Ӏоахарганаькъан, Ӏоахашканаькъан, Ӏумаранаькъан, Ӏумархьажанаькъан.

Цхьайола тайпай цӀераш я кӀезига хеза, дукха боацача наха лелаеш. Уж, дукхагӀча даькъе, къона, хьахинна йӀаьха зама йоацаш йола тайпай цӀераш я. Уж а теркал ца еш йитаяц Ӏилманхоша. Цу хьакъехьа Дахкилганаькъан И., Оздой Ф. хетар иштта хиннад: «Нагахьа санна, белггала мишта язъе еза ца ховш, «къона» тайпай цӀераш яле, уж а —наькъан тӀатохаш язйича бакъахьа я». Из моттиг къаьстта а лоархӀаме хет сона цар йоазонца. Лакхе мел хьоахаяь тайпай цӀераш даим йоахаш а йовзаш а яле, цхьаяраш хул наггахьа мара ца хозаш, язъярца шеко йолаш. Масала, дукха ха яц вай къаман Алисханов яха тайпан цӀи хьахинна. Ӏилманхоша яхачох, гӀалгӀай меттала из дӀаязъе вӀалла хала дац — Аласхананаькъан. Йоазонца болх беча наха мишта язъе еза цаховраш белгалйоахаргья вай хӀанз. Лакхе ма аллара, eраш шоашта тӀехьа — наькъан долаш язъе мегаргья, Ӏилманхоша яхачунга вай ладувгӀе: Абаев, Абиров, Аваров, Аджиев, Адуев, Азигов, Алакиев, Аликов, Амаханов, Амриев, Асхиев, Бажиев, Багаев, Базалиев, Бамботов, Бахманов, Бейгов, Буржоев, Габралиев, Ганжибаев, Газиев, Горкуев, Кошелов, Машигов, Мусахаджиев, Толагов, Умаев, Хугаев, Чачаев, Чембурзиев, Чириков, Шутуров. ТӀехьа —ев яха чаккхе йолча цхьаярашта, -наькъан ӀотӀатохале, «й» яздича бакъахьа хургда: Абайнаькъан, Багайнаькъан, Ганжибайнаькъан; цхьаяраш из доацаш язъе мегаргья: Адженаькъан, Бажанаькъан, ГабарӀаланаькъан, и. кх. дӀ.

Цхьайола, дукха йоаца тайпай цӀераш я, — къонгаш яха цӀердош тӀадетташ, чоалхне дешаш деш, язъе езаш. Уж моллагӀча гӀалгӀачоа дукхаза хеза а йовзаш а я мотташ ва со. Царна юкъе а хьакха йиш яц такилг, уж цхьан дешаца язъе еза. Масала, царех я ераш:

ЦӀердош -къонгаш тӀадетташ язъю тайпай цӀераш

Гадаборшакъонгаш, Эккажакъонгаш, Пхьилекъонгаш, Яндакъонгаш.

Вай мехка бахаш, къахьегаш ба нохчий къамах хьабаьнна дуккха нах, цар лелаю нохчий тайпай цӀераш. Уж гӀалгӀай суффиксашца дӀаязъяр нийса хургдац. Цудухьа — гӀар яха суффикс тӀаеттар царна «Сердало» къаьнагӀболча журналисташа, уж язъеш хилча. ХӀанз а уж иштта язйича нийсагӀа хургда аьнна хет сона. Лохе гойтача масалаша хахайт, из суффикс царга товш а царца йоагӀаш а хилар.

Суффикс — гӀар тӀаетташ язъю тайпай цӀераш.

АхматовгӀар, БациевгӀар, БомботовгӀар, ГайсултановгӀар, ДжамботовгӀар, ДжуколаевгӀар, ЗокойгӀар, ИсраиловгӀар, МагиевгӀар, НашхоевгӀар, ТалхиговгӀар, ТовсултановгӀар, ХациевгӀар, ХачароевгӀар, ЧерсиевгӀар, ЧукуевгӀар, ШамхаловгӀар, и. кх. дӀ.

ГӀалгӀашта юкъе ба дуккха интернациональни дезалаш. Цхьайолча хана цар бераша лелаю ноаной е кхыча къамех болча даьй тайпай цӀераш. Царна тӀаетта мегаргьяц лакхе хьоахаяьрех тара йола суффиксаш. Уж шоаш йолчча тайпара дӀаязйича бакъахьа хургья, из лелаер гӀалгӀа вале а. Хьожаргда вай из мишта хул.

Вай къамах хьабаьннача наха лелаю кхыча къамий тайпай цӀераш

Бахтиев, Булгаков, Воровских, Гадамаури, Дарчиев, Дорильский, Ингушев, Козырев, Истюфеев, Меров, Маршани, Махаури, Михалишвили, Рамазанов, Пушкин, Роттор, Суворов, Самсонов, Тютюников.

Цхьайолча хана, тайпан цӀи яккхара меттел, хоз вайна хьаваьннача моттига е тукхама цӀи йоаккхаш. ХӀаьта а цу тайпара саг дӀаязвара иштта цӀераш пайдана яц. Ше хьаваьнна моттиг е овла бовзийтача хана мара яхац ювцараш санна йола цӀераш. Из нийса а да.

Тукхамашка е хьабаьннача моттигашка хьежжа йола тайпай цӀераш

Аьгахой (Оагой), Гелатхой, ЖӀайрахой, Кхохкахой, Лошхой, Мецхалой, Морчхой, Орстхой, Орцхой, Пуввой, Салгхой (Салгархой), ТӀаргимхой, Хьарапхой, Хьевхьарой, Хилдехьарой, Чулхой.

Лакхе вай мел дийцачун корта беш, ала деза, хӀаране ше-шийна бакъахьа хеттача тайпара а ца язъеш, массане цхьатарра язъе еза вай тайпай цӀераш наьна меттала. Цу гӀулакха эш уж ерригаш, гӀалат доацаш, тӀайола кепа теха йоазув. Иштта мара нах дӀаӀомабе йиш яц, уж нийса яхарга а язъярга а. Из дукха хала де дезаш хӀама а дац. Укхаза эггара хьалха де дезар да, царна кепа тохар, бакъда кепа тоха уж кийчъе еза, гӀалаташ доацаш. Нагахьа санна гӀалаташ дой, юха а юха а харцахьа язъергья уж дуккхача наха.

Укх йоазонца шоай тайпан цӀи харцахьа язъяьй аьнна хетачар, цох лаьца хоам бе телефона укх номерах: 89631732799.