Эггара чӀоагӀагӀа из ди Ӏаткъача дезалашкара санна, дукха нах байнаб цу лирача мехка тха дезалера а. Мехкахбахара во хьокха ца луш-м цхьаккха дезал а бисабац, мехка таьзет хиннад из. Вай дохадарах лаьца 1944 шера тушола бетта 1-ча дийнахьа Л.П. Бере Сталинга яздаь хиннад: «Хоам бу нохчийи гӀалгӀайи шоай мехкара арабахарах. Гаьнарча лоаман моттигашкара дӀаийккхача, дукхагӀйолча кхаленашка нах арабахар дӀадоладаьд саькура бетта 23-ча дийнахьа. Саькура бетта 29-гӀа ди хьатӀакхоачаш, ара а ваьккха цӀермашина эшалонаш тӀа веттав 478 479 саг, цу даькъе 91 250 гӀалгӀа. Етта эшалонаш я 180, царех 159 вахар дуллача кердача моттигашка йигай». Цкъа аз газета тӀара дийшача, Казахстана халкъа поэта Сулейменов Олжаса даьча йоазон тӀа аьннадар, Казахстана лаьтта бада бисаб эзараш-эзараш гӀалгӀай. Хала хӀамаш хиннад уж, амма къам юха а дийбад, ший мехка даьннад. Ханаш мел хоза латтарах, цхьаккха бехк боацаш дайна бераш, боккхий нах бицлуц. ГӀалгӀачо, ше дуӀа мел деча хана, маьл кхайкабу царна, бицлуц, дагабоахк, царех белх. Дуккхабараш чакхбаьннаб цу Ӏазапа деноех, бакъда цар новкъа а вахаре а дукха халонаш нийсъеннай. Шоашта безача, эггара хьамсарагӀа болча нахацара къаста бийзаб цар. Цу тайпарча нахах хиннав са вувца безам бола Чахкенаькъан Асланбека Ӏаддал-Керма а.

Вай мохк бохабеча хана, из деша ваьгӀав 3-4-ча классе хила мегаш, Буро тӀарча интернате. Цун да Асланбек а, нана ПаьтӀамат а, зӀамагӀйола йиша Мадинат а Наьсар-Керте бахаш хиннаб. Вож мехкарий: Ӏайшет, Хади, Кейпа, Марем цу хана маьре баха, шоай дезалаш болаш баьхаб. Вай арадоахача дийнахьа, 1944 шера саькура бетта из ший воккхагӀа вола воша Осман волча хиннав, тӀеххьарвар цу хана вахаш хиннав Шолжа-ГӀалий тӀа. Укхаза цох лаьца дукха боккха боаца исторически хоам бе ловра сона, Осман шоана дикагӀа вовзийташ: «Чахкенаькъан Асланбека Осман -1931-1944 шш. – ишкола директор, халкъа дешара кхален отдела кулгалхо, партийни балха тӀа хиннав, колхоза председатела заместитель, промкомбината директор, артела технокулгалхо; 1957-1971 шш. – КПСС Нохч-ГӀалгӀай 2-гӀа секретарь,Нохч-ГӀалгӀай АССР министрий совета председатела заместитель, Нохч-ГӀалгӀай АССР министрий совета председатель. Хийржав 5-ча кхайкаралах йолча СССР Лакхехьарча Совета; 6-ча, 7-ча кхайкаралах йолча РСФСР Лакхехьарча Совета депутаталла». ТӀехьарча шерашка из болх беш хилар тӀема доакъашхоша салоӀача Шолжа-ГӀалий тӀарча цӀен директор волаш. Цу ханара цун куц-сибат дисад са дагахьа. Из вар юкъерча дегӀара, кӀайбенна корта болаш, герга, сийрда юхь йолаш, къоаналгахьа леста саг. Бакъда волавалар, йистхилар, хьаьша тӀаэцар, дахар-денар хаттар эздийча, дукха ха яланза волча сагадар санна дар цун. Цу хана цкъа мара из бӀаргавайнавеце а, хӀаьта а са дагахьа хоза дагалоацам битаб цо.

Из волча хиннав зӀамагӀвола Ӏаддал-Керма вай дохадеча дийнахьа. Цудухьа веший дезалца вигав из Сибре а. Уж нийсбеннаб Казахстана Алма-Атински областе. ХӀаьта цар да Сосланбек-хьажий Асланбек, ший ялх вешийца Долакха-Юрта лаьттача Граждански тӀема (царех шиъ вийнав цу тӀем тӀа) доакъашхо, цун фусам-нана ПхьаргӀилганаькъан ПаьтӀамат, зӀамагӀйола йиша Мадинат геттара шийлача ГӀибухерча Казахстана Кустанайски областе нийсбеннаб. Моцалах, саготонах санна дукха нах байнаб - къаьстта къоной, бераш – шелалах а. Ховш ма хиллара, кӀалха царга хьежаш йӀайха фусамаш лаьттаяц, арабоалаш тӀаювхаргйола йӀайха хӀама кхоачам боллаш хьаэца вӀаштӀехьадаьнна хиннадац. Цудухьа шелало дахьача лазараша легабеш хиннаб дукха нах. Дезала да Асланбек вай арадаьхача шера ла. Гаргарча наха, уж беце, къаман е бусалба наха дӀаволлаш хиннав цу хана кхелха саг. Цу тайпара моттиг нийсъеннай укхаза а. Цун тайпан саг Чахкенаькъан Мухтар нийсвеннав воккхача сага юхе, цо дӀавеллав из. Цун боарз, Мухтара тӀехьагӀа дийцачох, малагӀа ба ца ховш, байнаб. Цун къонгий шоай да а цун боарз а кхы бӀаргаго ираз хиннадац. Асланбека, шийна из ховш санна, дийна волаш оалаш хиннад, ше велча, ший боарза тӀа саг воагӀаргвац. Цо ше яьххача тайпара хила а хиннад из. Цхьа ха яьлча, къонгий нанна ПаьтӀаматá а зӀамагӀа йолча йишийна а Ӏаьдало Алма-Ате баха хьабахка мукъа беннаб. Цигара мехкал, хаоттам кхыча тайпара, сов шийла боацаш хиннаб, цудухьа цига баьха нах дикагӀа духьалъотталуш хиннаб массе тайпарча халонашта а лазарашта а. Цунга хьежжа вахара аьттув а дикагӀа хиннаб.

Ӏаддал-Керма гӀулакх цига геттара дика дӀадодар ала йиш яц. Вешийна «гивалла» ловш хиннавац из. Шийна кхо шу дукхагӀа ха оттаяйте, керда паспорт доаккх цо, из бахьан долаш, машинаш тоаеча балха дӀаэц из, цу гӀулакхах вола пхьар волаш. Дукха ха ялале, шофера курсаш а яьхе, машин лелае бокъо луш дола каьхат хьаэц. Машин лелае ховш вола саг цу заман чухьа Казахстане болх боацаш вусаш хиннавац, цу балха тӀара саг дика лоархӀаш а хиннав.

1952 шера Ӏаддал-Кермá саг йоалаю. Цун фусам-нана хилар Исмейланаькъан (Йовлой) Лейлайх. Из а ший гаргарча нахаца Кустанайски областе Ӏояхийта хиннай. Шийлача лаьттанга, шаьрача арешка хьекхача михашка Ӏема хиннаяц Лейла а. Ӏай, хьахьекхача буранах, цӀа тховнага кхаччалца къайладоаккхаш хиннад. ХьалъягӀача пешка тунгилгах мара цига цӀа дий ховргдоацаш, сел чӀоагӀа лайво къайладоахаш хиннад цу ханара гӀалгӀай цӀалгаш. Цкъаза лоалахой оарцагӀбаьле, дӀаеллаш хиннай лайво дӀалаьца цӀен ниӀ. Лейла шоай дезале йоккхагӀа хиннай. Да воацаш виса кхо воша хиннав цун. Бакъда дика даь-вежарий – Ӏалаудин, Дауд, Заьлмаха, Гилани - хиларо гӀо даьд царна дийна биса а когаш тӀа чӀоаггӀа ураотта а. Ӏаддал-Кермá дезала хьал, саг йоалеча хана а, йоалаяьчул тӀехьагӀа а тоаденна латташ хиннадац. Уж ханаш дика дагайоагӀа цу хана зӀамига хиннача цар воӀа Билана. Укхаза юха а дукха боккха боаца исторически хоам юкъехьоргба вай, Билан дикагӀа вовзар духьа: «Из ваь хиннав 1953 шера Алма-Атински района Весёлая Жизнь яхача юрта. Вай цӀадоагӀаш, 4 шу даьнна мара хиннавац из. 1970 шера Шолжа-ГӀаланна юххе уллача Иваново яхача моттиге №41 йола ишкол яьккха воалл кӀаьнк. ДӀахо Билан гӀишлонхочун дешар деша вахав. 1975-ча шера институт яьккхача, къаьнарча эрсий Псков яхача шахьар тӀа къахьега дӀахьожаву вай мехкахо. Шин шера болх бергболаш, из моттиг хержар гӀишлонхо ше вар. ДСК (цӀенош деча комбинате) мастер а прораб а волаш хилар из цхьан юкъа. Цигара цӀавена, СпецСМУ -10 болх беш цхьа шу доаллаше, эскаре ваха вийзар. Эскаре амал де дезар Челябински областерча Карталы яхача моттиге. Стройбате а волаш, Солнечни яхача городоке лаьтта кӀалха латтача ракеташта шахташ еш вар из а цунцара эскархой а. 1978-1979 шераш амал деш даьхачул тӀехьагӀа, юха ший СпецСМУ-10 къехьега араваьлар. Каста участка кулгалхо а оттавеш, балха лакхву Билан. Хьалъеш лаьтта ацетона завод кхоач цунга юххьанца. ДӀахо Аргуне къахьег цо, панелаш хьаеча, цул тӀехьагӀа «Пищемаш», шекар деча заводашка. Шолжа-ГӀалий тӀа массехк ишкол ю вай мехкахочо: микрорайоне 2500 моттиг йолаш (из гӀишло университета дӀалу); ипподром йолча оагӀорахьа 1500 моттиг йолаш; 8 марта урам тӀа 1600 моттиг йолаш; №22 йола ишкол; швейни-кӀада ду объединени, МагӀалбикера маькх еча завода гӀов, Шолжа-ГӀалий тӀара парте обкома керда цӀа, «Нохчий гастронома» юххе даьгӀа ялхайттазза вӀаштӀара даь цӀа деча къахьийгад. «Неон» яхача моттиге хьаким хиннача Эсенаькъан Хьамзата дӀавех из ше волча, цига прорабал аравоал Чахкенаькъан Билан. Ерригача Магасе кхо цӀа мара хиннадац цу хана: Президент вагӀа моттиг, Министрий Совет, Парламент. Пхи километр канализаци ю Билана Магасе. «Мальтесаца» болх беча хана, Лейме бераша салоӀа лагерь яьр из вар. Иштта цо яьй Центркамазера №5 йола ишкол, Центркамазера коттеджаш, Магасера казначействон цӀа, ишкол «Марем». ДӀахо а ший болх дӀахьош волча Билана наркоконтрола цӀа а даьд вай столице, Лицензионни палата, архива болхлой цӀа, наьха доалахьара гӀишлош яьй. Наьсарера МутаӀаланаькъан Хьажбикара цӀерагӀча урам тӀара кӀалха подвал йола «Стройторг», «Галерея», «Акдемия здоровья», Йовлой Сулумбик-молла ваьха цӀа, «Алифа-мол», кхыдараш».

Шоай дезал Сибре баьха ха дагалувцаш, Билана яздаьд шийна дагадоагӀараш.Цо яхачох, цар дезал цхьан хана Ӏотехача чаьтар чу баьхаб, ара лоа а догӀа а делхаш. Укх оагӀора йижа уллаш хиннай даь-нана ПаьтӀамат, хӀаьта вож оагӀув йийлла хиннай. Цигара хьачухьекхача догӀо а лайво а тӀоададеш хиннад цу оагӀора мел дола хӀама. Вешта аьлча, цун даь Ӏаддал-Керма а наьна Лейлай а доалахьа цаӀ хӀама хиннадац, уж баха вӀашагӀкхийттача хана, деррига шоай кулгашца хьаде а Ӏалашде а дийзад цар. Лейлас дийцачох, цӀагӀа цхьа гӀалгӀай кетар мара хӀама хиннадац. Ше Ӏоюжаш, ах мотт санна кӀалъюллаш, ах ювргӀа санна тӀаюллаш хиннай цо. ЦӀагӀа цхьа яй хиннаб. Цу чу даар кийчдича, мала чай доацаш бусаш хиннаб; цу чу чай дича, даар доацаш бусаш хиннаб. ХӀаьта а дуача хӀаман аьттув хиннаб цар, хӀана аьлча Ӏаддал-Керма колхоза директор лелавеш хиннав, цо дулх лоаттадеш хиннад царна даим.

Дукха кагий бераш дайнад вай къаман, цу лирача шерашка. ЦӀаккха дицлац сона тхоай нанас дийца хӀама. Сибре Ӏобугача цар дезале пхелагӀа бер хиннад, ваь массехк бутт мара боацаш вола кӀаьнк Мухтар. Новкъа болхаш, вагона чу кхелхав из. Кхоачача кхаьчача дӀаволла лаьрхӀа дӀалочкъаваь хиннав из, бакъда салташта гучадаьнна, вагона чу ца дуташ, лоачох новкъа дӀаделлад из бер. Цу тайпара, бераш леш, моттиг нийслу Ӏаддал-Керма дезале а. Казахстане дӀадохк цо кӀаьнк-йиӀиг. ЦӀабахка кийчлуча юкъа, цар дезале хьахул цхьаькха кӀаьнк, Ӏийса аьле цӀи тулл цох. Из а карарча хана вай республике дика вовзаш ва. Цох а дукха боккха боаца хоам бешаргба вай: «Чахкенаькъан Ӏаддал-Керма Ӏийса ваьв 1957 шера маьтсела бетта 18-ча дийнахьа. 1978 шера дийша чакхъяьккхай Ленинградера театра, ашарий, кинематографе паччахьалкхен институт. 1978 шера денз, НурадиловгӀар Х. цӀерагӀча Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен драмтеатра актёр ва. 1981 – 1983 шерашка - ше деша ваьгӀача Ленинградерча института сцена тӀа лела хьехача кафедра аспирант. Цул тӀехьагӀа, ше Ӏомадаьр дӀахьехаш, болх баьб Алма-Атерча паччахьалкхен театральни институте. 1990-1991 шерашка «Казахстана керда конгресс» яхача парте гӀулакхаш леладечун 1-ра заметитель. 1991-1994 шерашка – Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен университета филологически факультета декана заместитель, 2008 шера ГӀалгӀай республикан культуран министр. РАНКа академик. ГӀалгӀай республикан халкъа артист. Карарча хана Базорканаькъан И. цӀерагӀча драмтеатра кулгалхо».

Вай мохк меттаоттабаьча хана, 1957-ча шера шоаш арабаьхача Наьсар-Керте а ца водаш, Шолжа-ГӀалан юххе уллача Иваново яхача моттиге ваха вода Ӏаддал-Керма, цига цӀенош а дийя. Берашка дешийта дикагӀа аьттув хургбола, шийна хьабе болх хургбола никъ лехар цо. Бакъда уж баха хайшача моттиге гаргарчарех, бовзачарех саг вацар, кхоачарбараш а воша Осман а Шолжа-ГӀаланна юкъе бахар, цудухьа царна гаргагӀа хургвар де хьежар Ӏаддал-Керма. Кирпишкех даь, йиъ фусам йола цӀенош дале а, уж дехка а дехке, ший дезалца ваха хьавоагӀа из цӀермашена вокзалан дукха гаьна боацаш хиннача Рабочи оалача урам тӀа. Дезала да халла балха отт «Грознефта» гараже. ДӀаэцаш хиннабац цига балха нохчий, гӀалгӀай. Цу ерригача гараже цхьа нохчои цхьа гӀалгӀаи мара хиннавац. «Маз» яхаш машинаш яр цу хана, бӀаргаяйча кхоачам болаш, сел низ болаш. Цу тайпарча мухь кхухьача машина тӀа вар Ӏаддал-Керма болх беш. Бахьаудина Лейла чӀоагӀа яхь йолаш саг хиннай, бераша дикагӀа дешаргдолаш, шийна могар деш хиннад цо. Хетаргахьа, цудухьа вӀаштӀехьадаьннад къонгашка а зӀамагӀа йолча Наташайга (из фортепьяно хьехаш я) дешийта. Дезал кхаба гӀерташ, царга дешийта гӀерташ воаллача ший мара новкъостал деш хиннад Лейлас. Дийна котамаш хьа а ийеш, царна урс хьакхийте, уж базар тӀа йохкаш хиннай цо, кӀеззига лаьца а ший маьра оагӀув хьаллацар духьа.

Ӏаддал-Керма ше ваха хайнача кердача моттиге йиъ фусам йола цӀа даь хиннад, ший дезала тоъаргдолаш. «Грознефть» яхача объединене цо баь водитела болх атта хиннаб оалалуц. Даим командировкех аха везаш, мехкдаьттан вышкаш йолча аха везаш хиннав из. Сатассале дӀаухаш, дикка ха яхача мара цӀенах кхеташ хиннавац из. Хала дале а, ший балхах дика лоархӀавеш хиннав. Цун къахьегам белгалбоаккхаш тийнна хиннай дукха грамоташ, премеш, массехказа вахача моттигерча халкъа совета депутаталла хержа хиннав.

1996-ча шера Шолжа-ГӀалий тӀа тӀом болабенначул тӀехьагӀа Ӏаддал-Керма а цун дезал а хьалбоагӀа Наьсаре. ШозлагӀа боахамах бохар мо хӀама дар цар дезала а кхы дуккхача республикан столице баьхарашта а тӀакхаьчар. Хала дар хаьрца улла гӀала бӀаргаго, дуккха хоза шераш дӀадаха моттиг йита, баха фусам хувца. Ӏаддал-Керма дезал Шолжа-ГӀалий тӀа баьхар 1957шера денз 1997 шерга кхаччалца, кхыча дешашца аьлча, 40 шу даьккхар цар цига. Нувхий гувнаш мара хӀама дисадацар цар шоай доалахьа хиннача цӀенах а. ХӀаьта а де хӀама дацар, керда фусам лаха е хьалъе езача эттабар уж. Даьй баьхача Наьсар-Кертера цар лаьтта доалара даьнна дикка ха яр. Эца дийзар кхыйола моттиг. Цу тӀа, дукха ха ялале, хьалдаьча цӀен чу баха дӀачубахар Ӏаддал-Керма а цун фусам-нана Лейла а, шоай дезалца цхьана. Шолжа-ГӀалий тӀа нийсденнар боккхийча наьха дегашта цӀенхашта Ӏаткъадацар аьлча нийса хургдац, хӀаьта а халонаш дукха лайна болча цар сатехар, сабарца тӀаийцар шоашта язбаь рузкъан болх. Амма боккхий нах дукха бахаш хилац. Хала хете а, 2011 шера дунен чура дӀавахар дезала да, цул цхьа шу дукхагӀа мара яханзар Лейла а. Дала къахетам болба царех, Дала гешт долда царна. Сибрен халонаш лайнача, деналах, сабарах, эзделах ца бехача наьха масал да цар вахар, тахан кхувш боагӀача къонача ноахалах болча кагирхошта. 

Казахстана бахархой, тӀехьашка уралаттар Ӏаддал-Керма;

«Грознефта» автобаза водителаш, шоллагӀча мугӀар тӀа аьрдехьа йисте вагӀар Чахкенаькъан Ӏаддал-Керма;

Ӏаддал-Кермеи цун фусам-нана Лейлаи