ГӀайтакханаькъан Мухьмада Хьусен ваь хиннав 1907 шера Эккажкъонгий-Юрта. Наха цӀенхашта зӀамсаг, ший гӀулакхашца денал, эздел долаш саг хийтта из, вай Сибре дигале бехктокхамерча балха тӀа хиннав. Наьсарен доазон тӀа болх беш хиннача милице мугӀарашка волаш, лоархӀаме декхараш кхоачашдеш хиннав из. Къонахчал дегӀах доалла саг, мел йоккха хало тӀакхачарах, кхела ший уйлаех вохаве а кагве а магац. Мехкахваьккхача хана а, наьха дог кхардаргдоацача тайпара вахар Мухьмада Хьусен Кокчетаве а Павлодаре а. «Металлист» яхача завода кулгал деш, цун балха нийса лостам телаш, хилар из цхьан юкъа. Вайнах юха шоай мехка баьннача хана, ишколан тхов кӀалха дӀа а этта, наьна мотт дӀахьеха ховргдола нах, цхьан кулга пӀелгашца дагарбулургболаш, сел кӀезига хиннаб. Наьсарерча №2 йолча ишколе из болх беш бар шоай гӀулакх дика довзаш хинна Бекботанаькъан Б., ГӀайтакханаькъан Хь. Шийна ховш долча хӀамах кхоачам баь Ӏеш хиннавац Мухьмада Хьусен.

ДукхагӀа довза, ха гӀерташ, дешара тӀакхувш хиннав. Ший кховзткъа шу гаргга ха яьлча, вӀалла эхь ца хеташ, деша вода из Шолжа-ГӀалий тӀарча хьехархой техникуме. Нийсса ший кховзткъа шу даьлча, 1967 шера чакх а йоаккх. Цул тӀехьагӀа вера из Наьсарерча №1 йолча юкъерча ишколе хьеха. Каста, 3-4 классашка со вагӀаш, ГӀайтакханаькъан Хьусен хьехаш хилар сона а соца деша даьгӀача кхыча берашта а. Цо тхона хьийхар а безабалийтар а гӀалгӀай мотт бар. Классе гӀолла волавеннна лелаш хулар воккхалгахьа леста, цӀенача оазаца бекача гӀалгӀай меттала къамаьл ду саг. Мотт безарал совгӀа, кӀайлуш латтача цун керта сий дора бераша. Цар дийшача дика хеташ, хур-могар дора хьехамчас. ГӀалгӀай меттацара бокъонца бола чам са дег чу сомабаьккхар из саг ва ала йиш йолаш ва со майрра. ДагадоагӀа цо улга тӀа къа мишта хьегар, дешархошта ховча хӀаман мах мишта бора, геттара лакхара оценкаш кӀезигагӀа увттайора цо. ДукхагӀа кхоъаш е йиаш хулар. Пхиаш увттаеш хилча, хӀанз сона ховш да-кх деррига, яха уйла йосс дешархочун дег чу. ТӀаккха дешара, кӀезиг-кӀезига воалаш, хийравоал. Из ца хилийта увттайора цо ше увттаеш йола оценкаш.

Дика хьехархо – из дика актёр а ва, сога хаьттача. Из уйла бокъонца бакъйир Хьусена. Наьсарен кхале вахаш хиннача йоазанхочо Боканаькъан Ахьмада вӀашагӀделладар халкъа театр. Цунна чубоагӀаш бар цу хана кхалера дикагӀа бола артисташ: Меданаькъан Мустафа, Йовлой Люба, кхыбараш. Къаьстта а белгала вар ГӀайтакханаькъан Хьусен. Сона хеташ, цун нийса деце, цул говзагӀа театр хиннадац вай, театральни институт яьккхараша болх беча хана а. ЗӀамига кӀаьнк волаш, цо оттаяьча ХамидовгӀар Ӏаддала «Совдати Дауди» яхача спектаклага хьийжа ва со. Хьусен цу юкъе моллан юхь ловзаеш вар. ЦӀаккха цун сибат дӀадалац сона хьалхашкара: хоза кийчвалар, тӀадувха барзкъа товш хилар, дегӀ-кеп долаш, уж нийса леладе ховш хилар, фетингаш дагӀача коча наькх тӀарча киса даьлла зӀанарах уллаш дола боккхийча наьха сахьат. Къаьстта дезалора, ногӀар хьалдийлла из фу ха яьннай хьожаш хинна сурт. Юххера, цун оаз яр дукхача хӀаман мах болаш, бокъонца къонахчун оаз.

Боканаькъан Ахьмад вайцара къастале массехк шу хьалха, Наьсарерча больницан коа вӀашагӀкхийтар тхо шиъ. Цу коа техача гӀандаш тӀа къамаьл деш дагӀаш, оаха хьоадир цо кулгал даь халкъа театр. ГӀайтакханаькъан Хьусен хьоахавича, цхьа ший тайпара велавалар эттар Ахьмда юхь тӀа. Аз кхетадаьчох, Хьусен дукха везаш, ший хьаьша цох хеташ вар из.

Хьусен шозза саг йоалаяь хиннав, шин сесага даь кхо йоӀи виъ воӀи хиннад цун. Карарча хана царех цхьабараш болаш ба. Пенсе вахача, ший тӀехьара шераш Наьсарерча АТП хаьхо волаш даьхад цо. Кхелхав ГӀайтакханаькъан Хьусен 1975-ча шера. Цун хиннача дешархой дегашка-м из цӀаккха лергвац, дага мел вохача хана, дег тӀа йӀовхал юташ, бакъахьара хьехамча, визза вола къаман воӀ санна вахаргва.

Йоазон ханара саг

ГӀалгӀай йоазон проект вӀашагӀъеллача 1921 шера, из вай къаман берашта дӀахьеха вайташ санна, цу шера дунен чу венав наьна метта къаьнагӀболча хьехархоех цаӀ хинна БӀарахой Махьмада Идрис. Сона хьалхашка улл 2006-ча шера тов бетта 5-ча дийнахьа арадаьннача «ГӀалгӀайчен дешар» яхача газета кхоалагӀа номер. Цу тӀа иштта яздаьд Идриса балхах а вахарах а лаьца: «1940-ча шера чакхъяьккхай Буро тӀара хьехархой училище. Цу шера болх бе дӀаволавеннав Дошлакъий-Юртарча йиза йоацача юкъерча ишколе. 1949 шера август беттагара 1959 шера май беттага кхаччалца Каз. ССР Молотовски а Акмолински а кхалений ишколашка хьехархо волаш къахьийгад. 1959 шера дӀаволавенна, 1966 шерга кхаччалца Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен хьехархой института филологически факультете дешаш хиннав. 1959 шера БӀарахой И. къахьийгад бе-беча ишколашка. Махьмада Идриса хьехархочун юкъара стаж шовзткъа шу я. Дика къахьегарах, цунна тийннай майдилгаш а сийлен грамоташ а».

Идриса хьехаш, гӀалгӀай мотт Ӏомабаь ба тайп-тайпарча ноахалех бола бӀаьш гӀалгӀай, цар къахьийгад халкъа боахама дуккхача доакъошка. Шоай балха нийса, хоза мотт бувца а ховш хиннаб уж нах, хӀана аьлча цар гӀулакха ураэтта лаьттав наьна метта деша говзал йоккха йола саг. Духхьал хьехархочун говзал шийх яьлла ца Ӏеш, Ӏилманхочун а журналиста а говзал йолаш саг хиннав къаьна хьехархо. Цо «Сердало» газета тӀа язъяь меттах, эхьах-эзделах, хьехархочох йола статьяш ешаш хилча, боккха салоӀам хул. Цул совгӀа, ший йоазошта кепа йийттай цо «Дош» яхача цхьан юкъа арадувлаш хиннача журнала тӀа. Цу хьакъехьа сай цох йолча очерка тӀа аз яздаьдар: «Къаьстта дувца безам ба са БӀарахой Идриса цхьан йоазонах лаьца. 2008-ча шера ардара бетта 1 дийнахьа арадаьннача «Сердало» газета тӀа кепа теха яр «Наьна меттала хозал кхетаяр» яха цун статья. Идрис эрсий мотт дика ховш хиннилга гучадоал вайна укхаза. Из йоазув цо хетадаьд 2004 шера «Сердало» яхача издательствос арахийцача Куркъанаькъан А. С. оттадаьча «ГӀалгӀай-эрсий дошлорга». Куркъанаькъанчо баь болх во ба, эшаш бац яхац къаьнача хьехархочо. Дошлорга автора а редакционни коллеге а боккха, пайдане болх баьб, яхаш, белгалдоаккх цо. Цунца цхьана шийна да аьнна хета кхоачамбоацараш хьехаду. Аз цу йоазонах боккха пайда ийцар. Цхьадола дешаш ца эшаш юкъедоаладаьд аьнна хет Идрисá, царех да: километр, кино, кисель, итап, кхыдараш. Бокъо йоацаш дицдаь дитад дукхача наха ховш доаца, метта юкъе эшаш дола дешаш: куташ – мелкие кражи, пхьатох – остроконечный молоточек для пускания крови, Ӏийтта бӀаьсти – тощая весна, увз – диафрагма, кийрк – сруб колодца, танакхаш – сбруя, циска нитташ – нежгучая крапива, пелтоха – ударить плашмя, товра – наждак, коара – шерсть, навешанная на руку для предения ручным веретеном, жерж – опилки, иштта кхы дӀахо а.

Из йоазув деча хана Идриса 87 даьнна хиннад. Цул тӀехьагӀа, кхы а ялх шера ваьхав хьехархо. Бакъдунен тӀа дӀаводача хана, цун даьнна хиннад 93 шу. Бусалба ди лоархӀаш, сага цо тӀадаьхка паразаш кхоачашдеш, хиннав вай мехкахо. 1999-ча шера, Макка ваха, хьажол даь а хиннав. ХӀаьта цун валар нийсденнад 2013 шера мархаш доастача дийнахьа». 

Наьсар-Кертера хьехархо

Имагожанаькъан Заьлмаха кердача Ӏаьдалца вена хиннав укх дунен чу. Из ваь хиннав 1917 шера маьтсела бетта 1 дийнахьа Наьсарен кхален Наьсар-Керте яхача юрта. Да Уце Алсбик, хӀаьта нана Моашхой Аминат ахархой дезалера хьабаьнна; лаьтта, хьайбаш леладеш, дукхагӀбола шоай мехкахой санна, хьаьнала боахкаш нах хиннаб. Заьлмаха зӀамига волаш (советий Ӏаьдала хьалхара шераш хиннад уж), хӀанз а керда Ӏаьдал къоабалданза бола нах нийслуш хиннаб, цхьачарна новкъа хиннад дунен дешар деша гӀерташ вай бераш хилар. ХӀаьта а Яндакъонгийи Гадаборшакъонгийи юрташта юкъе уллача ишколе гӀаш хьалъухаш, кхо класс яккхалца дийшад цо. Никъ лоацбе кхашка пхорагӀа лелаш, хиннав из, цига водаш хилча. Нана, бежана цӀоках цун кога боарамга хьежжа айраш даьхе, бийса яххалца маьчешта айраш тегаш ягӀаш хиннай. ГӀаш лелаш, уж айраш чакхдаллалца никъ беш хиннаб цо. Ханнахьа деша дӀакхачар духьа, ах бийса яьлча цӀагӀара аравоалаш хиннав кӀаьнк. ЦӀавоагӀаш а, бийсанга водаш хиннав. КӀоажош, кога пӀелгаш лаьттача моттигашка Ӏургаш дувлаш хиннад айрех. Из хьадийце, аз иштта хала дийшад шоана, оалаш хиннад Заьлмахас. Кхы а дӀахо деша чӀоагӀа ловш хиннав зӀамига саг, из деша отт Буро чу юртбоахама техникуме.

Цхьан юкъа (1935) цо къахьег Мочкъий-Юртарча консервни заводе. Цу юкъа цига директораш хиннаб революционер Албохчанаькъан Ювсап, Наьсар-Кертера Тутайнаькъан Цехара Зоврбик (Тутайнаькъан Албаста воша хиннав из), керттера инженер хиннав ТӀой-Юртара Коазой Берса. ТӀеххьарча шинне могавийя, деша вохийт из хьехархой техникуме. ТӀаккха бокъу лу цунна юххьанцарча классашка хьехархо волаш къахьега. Дезале воккхагӀа хинннав Заьлмаха. Цул зӀамагӀа кхы а кхо воӀ, цхьа йоӀ хиннад Алсбикеи Аминатеи: Саламхан, Мовли, Ӏаддал-Салам, БагӀдат. Имагожанаькъан Заьлмаха ишколе болх бе дӀаволалу 1937-ча шера. Наьсар-Кертера №2 йола юкъера ишкол яр цо болх баьр. Заьлмахас ше оалаш хиннад: «Ростова тӀахьожам болаш, опытни ишкола санна лоархӀаш яр из».

Цигара цун болх юкъагӀбус 1944 шера саькура бетта. Классера бераш гулдаь, царна хьеха кийчвенна ваьлла из волча чувоагӀа гебагӀаш дагӀа топаш йола ши эскархо. Бераш чудахийта оал цар. Заьлмахас цар дехар кхоачашду. Юххера, из кхоач Кустанайски областерча Карабалыкски кхален Комсомольски яхача юрта. 1947 шера цигарча госселекстанце къахьег вай мехкахочо. Цул тӀехьагӀа, (1949) дохкархо волаш болх бу цо №2 йолча тика чу. ТӀаккха cовхозрабкооп (1955) хьалъеча гӀишлонхо волаш къахьег. Заьлмаха хиннав Ӏобуллаш бола кхера тӀакхухьаш. Иштта цо болх баьб цу районерча автобазан профилакторий хьалъеча (1956).

Сибрера цӀавоагӀа из 1957 шера бӀаьсти яьлча. Цу хана Заьлмахий ворхӀ бер дар. Эггара воккхагӀа хинна Ӏалихан цӀадахкале, зӀамига волаш, веннав. ШоллагӀа - Заьудин, кхоалагӀа Зайнап я, виълагӀа – Закре, пхелагӀа – Ювсап, ялхлагӀа – Ювназ, ворхӀлагӀа Хьава хиннай. Вожаш: Марем, Гилани, ИсмаӀал, ПаьтӀамат цӀадаьхкачул тӀехьагӀа даьд.

Боккха дезал хиннаб Алсбика Заьлмахабар, бакъда Ӏаьдала балха тӀа волаш, из цаӀ мара саг хиннавац, къонгаш, мехкарий ондабаллалца. Юртбоахамца ювзаеннача складе балха дӀа а ийца (Зайнапа яхачох, совхоза доалахьа хиннай из), къахьегаш хиннав наьсархо. Цу хана цунна наӀарга боагӀа юртарча ишколера эрсий къамах бола хьехархой. ГӀалгӀай мотт хьехаш шоаш болча саг воацандаь, Заьлмахага балха аравалар дех цар.

1957-ча шера Наьсар-Кертерча №2 йолча юкъерча ишколе (хӀанз №11 я из) гӀалгӀай мотт хьеха дӀаволавеннав Имагожанаькъан Заьлмаха.

ХӀанз санна боацаш, халагӀа хиннаб хьехархочун болх а, бер хьа ца доагӀаш, цхьа-ши ди доале, хьехархо берашта наӀарга водаш хиннав, тӀаьнкӀал доахкаш тетрадаш, планаш йолаш. Къаьстта хала хиннад из болх бе, хотта болча деношка. Иккаш хоттах йиза йолаш, цӀавоагӀаш хиннав араваьннар. ЛерттӀа тохкар бер деша хӀана денадац, тӀаккха хьехар дора, дешархо цӀагӀа воагӀаве мегаргвоацилга кхетадайташ.

Ше ишколе болх бешшехь, 1963-ча шера Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен хьехархой институте деша вода Заьлмаха. Цхьацца гӀулакхаш юкъелелхаш, йизза из чакхъяккха 1970-ча шера мара вӀаштӀехьадалац цун. ДӀахо дӀа мел йодача хана, йоккхагӀча классашка хьехаш хул из.

Пенсе вахачул тӀехьагӀа а наьна мотти литературеи хьехаш 23 шу доаккх цо. Бокъонца цӀагӀа соц из 2001-ча шера.

Имагожанаькъан Алсбика Заьлмахас хьийга къа белгалдаьккхад сийлен грамоташца, кхайкадаьча баркалашца. ХӀаьта 2003-ча шера цунна еннай ГӀалгӀай республикан гӀорваьнна хьехархо из хилар белгалдеш йола цӀи. Из вар СССР къахьегама ветеран (1979). Кхелхав хьехархо 2005 шера, ший 88 шу дизача хана. 

Дика гӀулакхаш дахаш хул

Тамаш я, ГӀалгӀай мехка Кхоартой Мусий Мухьмада цӀи ца хозаш саг хуле. Укх тӀехьарча шерашка баьрашкара дӀа мел ийккхарашта дика вовзаш вар гӀорваьнна хьехархо. Со зӀамига кӀаьнк волаш, из гӀалгӀай мотт хьехаш вар Наьсарерча №1 йолча юкъерча ишколе. Из яр вай Сибрера цӀадаьхка, дешар юха меттаоттадеш, къаман юкъе дӀадоаржадеш лаьтта ха. Цигара из хьожавир районерча сайрийна дешача (ШРМ) школан директоралла. Дикка ха яьккхар цо из болх беш. Наха саг хеташ, дика хьехархо санна вовзаш вар из сона дага мел воагӀача хана. ХӀаьта Эккажкъонгий-Юртара №2 йола юкъера ишкол хьалйича, Мусий Мухьмад хьожавир цунна кулгал де. Ше пенсе ваххалца йолча хана, цига болх беш чакх а ваьлар. «РСФСР гӀорваьнна хьехархо» яха цӀи лелаеш болча дукха боацача гӀалгӀаех цаӀ вар из. Наьсарен района юрташкарча ишколашта юкъе дикагӀчарех лоархӀаш яр, цо кулгал деш хинна ишкол. Из хьоахаеш хилча, массане оалар, «Кхоартой ишкола» аьле. Цунна ши бахьан дар: цкъа-дале, из яр цу тайпан нах дукхагӀа бахача моттиге; шозлагӀа-дале, цун кулгалхо ше а вар Кхоартой.

Нагахьа санна сагах дувцаш хуле, цун вахара а къахьегама а никъ мишта хиннаб вай хьажа доахке, теркал ца йича ялац цун бера ха. Дика дагайоагӀар цунна ше Эккажкъонгий-Юртарча ишколе эггара хьалха ваха ха. Цига яьккхаяр цо ворхӀ класс. Шийлача хана кӀомала мовхарех яьча маьчеш чу ӀаӀа лордаш ехке, уж тӀаювхаеш лелар дуккха бераш, кхыбола когагӀирс шоай боацандаь. Таханаръяраш мо сийрда хиннаяц лампаш. Уж йоагаеш хиннай феткенаца, даггара даьккхача а ах цӀа мара сийрдадоаккхаш хиннадац цар. Ишколе дика дешаш хьавоагӀача Мухьмадá барзкъа де Ӏаьржа боз енна хиннай, зӀамига волча хана. Цох геттара доккха хӀама хеташ хиннад цунна шийна а кхыча берашта а. Къаьстта а чӀоагӀа хало ла езаш хилар из а цох тарра кхыбола гӀалгӀай а, мехкахбаьхачул тӀехьагӀа. Геттара новкъа хиннадар Мухьмада, дагара далацар, шийгара оззадаь дӀа а даьккха, гӀалгӀай багахбувцам тӀахинна книжка цӀералла кхоссар. Цу сага цӀи а къам а дицлуцар, из хиннав Бере лоӀам кхоачашбеш хинна цун Ӏу, эрсий къамах хьаваьнна Федя яха саг. Иштта, дицлургдоацаш, дагахьа дисадар 1954 шерара бекарга бетта 4-гӀa ди – ше хьехархочун болх дӀаболабаь хьалхара ди. Наха, мехка кхы а дукхагӀа накъаваргвола наькъаш дар цо хӀанз лийхараш. Цу уйланца вахар из Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен хьехархой институте деша. Болх бешше, из толамца чакх а яьккхар. ТӀаккха цун таро хилар наьна мотт, литертура санна, эрсий мотт, литература хьеха а.

Ший вахара дукхагӀдола шераш цо дӀаделар дай баьхача юртарча №2 йолча ишколанна керте латташ.

Дикача сагах дола дош

Шергара шерга кӀезигагӀа хул вайна безараш, бовзараш, кхоачара нах. Вайна уллув уж беце а, царех дола дагалоацамаш, уйлаш даим а яха юс вай дегашка. Цу тайпарча нахах цаӀ вар Бераханаькъан Жарапа Жабраил. Берригача мехка ца вовзе а, Наьсаре баьхача са ханарча наха а сол зӀамагӀбарашта а вайза ца Ӏеш, везаш а вар из къонах. Цаховш, ца доагӀаш аьнна дош дац аз цох аьннар, ва а вар из визза къонах. Дукха бац из дош ала мегаргдолаш бола нах вай заман чухь. ХӀаьта а болаш ба уж. Царех цаӀ вар Жабраил а. Нагахьа санна хьо денал, майрал, камоаршал хьай дегӀах йоаллаш вале, новкъосташта тешаме, кхалнаьха сий деш, къабеннараш Ӏалашбеш вале, къаман гӀулакха фийла вале, цу тайпарча нахах къонахий оалаш хиннад. Дувхара эздий, къахьегама тӀера, метта Ӏимерза хиннаб уж. Цу тайпара саг шоашта вовзе, цох ала мегаргда из доккха дош.

7-8 классе со вагӀаш, ишколе гӀолла хабар чакхдаьлар; гӀалгӀай мотт хьехаргболаш, керда шиъ маӀа саг венав, аьнна. Юххера хайра тхона хьехархой цӀераш миштай. Цхьанне цӀи яр Жарапа Жабраил, шоллагӀвар Патанаькъан Ӏумара Султан вар.

Цкъа тхона гӀалгӀай мотт хьеха хьехархо воацаш нийсделар, цун когаметта массехк урок яла вайтар Жабраил. ГӀетта бодача мозан тата хозаргдолаш сел сатийна яр классе, совленна йистхила мича духьаргдар тхо цун урока тӀа. Хозача гӀалгӀай меттала, оаха атта кхета а еш, яьшхар цо аргӀанара темаш. Тхо раьза хилар хьехархочун балха а оамала а. ХӀаьта къаьстта хоза хетар тхона даим кийчвенна хулача цунна тӀадувха барзкъа.

- Фу деш ва хьо? – аьнна шийга хаьттача, луш дола жоп цаӀ хулар:

- Ӏочуйиар ловш а ва, тӀайийхар товш а ва.

Цун ираз хиланзар дукха ваха, ханал хьалха вихьар из лазаро. ХӀаьта а наьха дегашка дика, догцӀена саг санна ваха висав Жабраил. Из дац-те цун гаргарчар, бовзачар, безачар ираз!? Наьсарерча №1 йолча ишколе хьехархо волаш йоаккх цо ше мел йоаккха ха, юххера цун директоралла хьожаваьвар из.

ТӀеххьарча хана, Жабраил волавеннавар цхьацца литературни йоазош де. Цхьадараш кепа теха арадаха а кхийнадар цун. Царех дар 1990 шера арадаьнна «Сийна гаьне» яха стихотвореней книжка.

Ший къаманна дикадар хилча, боарам боаццаш гӀадводар Жабраил. Вай кагийча наха дийшача, царех дика къонахий хилча, дог айлора. Осканаькъан Сулумбик, Заьзганаькъан Идрис, Коазой Бахьаудин, ЭсамбаевгӀар Махьмуд – кхы а массагӀа вар цо доаккхал деш хинна вайнаьха къонах. 

Къаьна хьехархо дагалаьца

ГӀалгӀай меттеи литературани хьехархо хинна Галайнаькъан Байдона Хьамид ваь хиннав 1923 шера Галан-ЧӀож яхача моттиге. Цун кхо шу даьлча, лоамара Ӏоъарабаьнна, Арште яхача моттиге баха хайшаб цар дезал. Сибре а цигара Ӏобига хиннаб уж. Ишкол цо чакхъяьккхай шоаш баха хайшача кердача юрта Арште. ХӀанз мо итт-цхьайтта классаш хиннаяц цу хана. ВорхӀ класс яьккхача, из деша вохийт Нохч-ГӀалгӀай республике хиннача Михайловское оалача станицерча хьехархой училище. 1940-ча шера из чакхйоаккх цо, цул тӀехьагӀа дӀахьожаву Шароевски районе. Диъ шера нохчий лоаман юрта къахьийгача, вай мохк бохабу, нах шоай фусамашкара арабаьхе, царна йовзаш йоацача дунен йисте буг; лазараш, шелал, моцал мара го хӀама доацача кхоач уж. Акмолински областе вахаш вола Хьамид юртсовете балха дӀаэц. Цун болх дукхагӀа йоазонца бувзабенна хиннаб. Нах дӀаязбеш, хиннав из. Хетаргахьа, ужаш хиннаб къахьегама лагере дӀахьежабу е фабрично-заводской училищешка деша ухийташ. 1956-ча шера эггара хьалха цӀааха болабеннача нахаца вар Байдона Хьамид. Уж баха ховш Ӏалама хозача моттиге уллача Яндаре яхача юрта. 1957 шера денз юртарча ишколе болх а беш, цо чакхйоаккх Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен хьехархой института филологически факультет. ЙоккхагӀйолча классашка (5-10) гӀалгӀай мотт, литература хьех цо йӀаьххача хана. Духхьал ше дийша ца Ӏеш, ший ворххӀе берага а дешийта хьож дезала да. Эггара дукхагӀа дас хьабена никъ хьалъийцар дезале зӀамагӀйола Лема яр. Яндарера юкъера ишкол яьккхачул тӀехьагӀа, из деша эттаяр Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен университета филологически факультета къаман отделене. 1991-ча шера из толамца чакх а йоаккх цо. ДӀахо – хьехархочун болх. 1997 шера профессора, филологически Ӏилмай доктора, гӀалгӀай метта кафедран заведующе Оздой ГӀайре Фирузас университете балха хьех Хьамида Лема.

1969-ча шера йоаккх Галайнаькъан Хьамида Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен хьехархой институт. Яндарерча цхьоалагӀча ишколе къахьег цо 2005 шу тӀакхаччалца. Ткъаь вурийтта шера къахьийгарг хул из ишколе, институт яьккха ваьлча денз, цул хьалхагӀа хьийгар доацаш. Сибре вигале болх баь диъ шу, цӀавеначул тӀехьагӀа болх баь шийтта шу ӀотӀатехача, Байдона Хьамида хьехархочун болх баьб дукхагӀа-кӀезигагӀа боацаш, нийсса 53 шера.

Балхара хьаваьнначул тӀехьагӀа, пенсе волаш, пхи шу даьккхад Байдона Хьамида. Из кхелхав 2010 шера наджгоанцхой бетта.

Дешархошта езаялийта ховра цунна

БархӀлагӀча со вагӀача хана (аз дийшар яр 8 «а»), тха класса кулгалде хьожайир наьсарерча №1 йолча юкъерча ишколан директор волча Беркен-Хаев Жабраила цӀен-нана Мусий Дувша (оаха Евдокия Мусиевна аьле йоаккхар цун цӀи). 1963 шера Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен пединститут яьккха яр из, эрсий мотти летературеи, гӀалгӀай мотти литературеи хьеха бокъо йолаш. ЧӀоагӀа сабаре, къахетаме, кӀаьда саг яр тха класса кулгалхо. Массанена дукха а езар. ГӀалгӀай мотт, литература хьехар цо тхона. Цун урок ца Ӏомаеш, се ишколе ваха дагадагӀац сона. ХьалгӀетта, цӀагӀара болх баьбац аз, цунга дӀаала эхь хетар сона. Духхьал берашта йийза ца Ӏеш, даьшта-ноаношта а дукха езар из. Тхо да воацаш долга ховш, каст-каста йоагӀар хьехархо тха нана йолча, хоза къамаьл долаш саг яр Мусий Дувша. Из дӀаяхачул тӀехьагӀа, дикка ха йоаккхар тха цӀагӀа цун дикал, наха тӀера хилар дувцаш. Цкъаь-цкъа из тӀачайха берашка йистхулаш йовнзар сона, бер урок Ӏомаяь е урок Ӏомаянза дарах. 1972 шера цунна еннаяр «РСФСР халкъа дешара тӀехдика болхло» яха цӀи. 1975-ча шера тов бетта 1-ча дийнахьа кхелхар из. Цун дерригаш а даьннадацар 45 шу мара. Цох бола хоам хозача хана, со хӀетта университете деша эттавар. Иштта цу университете деша эттаяр цо хьийха Наьсарера Ӏарапханаькъан Заьудина Роза а. Цо цӀеча дипломаца чакхъяьккхар университет. Дуккхача хана денз, болх беш я республикерча загсе.

Тименаькъан Зовле Зархмат

Тименаькъан Зовле Зархмат ваь хиннав 1891 шера, МагӀалбика кхален Инаркъе яхача юрта. Из ваьча хана, хетаргахьа, цох Ачалукски кхале аьле цӀи йоаккхаш хиннай. Тименаькъан Зовлеи Балкойнаькъан Напсатеи дезале ваь хиннав хургвола хьехархо а Ӏилманхо а. Боккхача дезале кхувш воагӀа саг цу заман чухьа дукхагӀа яа сискал мичара йоаккхаргьяр-те яха уйла еш хиннав, дешар дагадоагӀача а воацаш. Цар дезале а, Зархмат ше а волаш, пхи вошеи кхо йишеи – бархӀ бер хиннад. Зархмат, Къарше, ХьакӀаьш, Ӏадрахьман, Захар яхаш хиннаб вежарий, хӀаьта йижарий Размат, Банати, Сахар яхаш хиннаб. Зама хала яле а, дешарца чам болча сага ха а, таронаш корайоагӀаш хиннай дунен Ӏилмаш Ӏомаде а шийна аттагӀа сискал юаргйола балха говзал Ӏомае а. Шийна деша ваха ха тӀакхаьчача Буро тӀарча гимназе вода кӀаьнк, хӀаьта цига из дӀавеннар а дешача хана эшаш дола гӀо-новкъостал даьраш а да-нана дар. Цигара дийша ваьлча, хьехархой техникуме отта а аьттув боал цун, кхыча мехка дӀаваха ца везаш. 1924 шера Буро тӀа хьайийлла хиннай вай къаман хьехархой техникум. Цига деша дӀаэттача хьалхарча кагийча нахах цаӀ вай мехкахо Зовле Зархмат хиннав. Ховш ма хиллара, цу ханара вай эггара дикагӀбола нах цига дийша а из чакхъяьккха а хиннаб. Царна хьехаш хиннараш шоай болх дика бовзаш, хьабеш бола нах хиннаб. Кхоачам ба шинне – Малсаганаькъан Зоврбикеи Беканаькъан Темботеи – цӀераш яьхача. Цар кхебаьча гӀалгӀай хьалхарча хьехархоех хиннав Зархмат. Бакъда духхьал техникумах кхоачам баь ца Ӏеш, из деша отт Нохч-ГӀалгӀай хьехархой институте, болх бешше из чакх а йоаккх цо.

Вайна ховш ма хиллара, 1938 шера Малсаганаькъан Зоврбика латински алапашца оттадаь алапат (алфавит) дӀадаьккхад. Вай Россе дахаш доландаь, эрсий алапаш вайна аттагӀа а мотт Ӏомабарга вуга никъ сихагӀа а хургба аьнна хеташ, тӀаийцад эрсий графика кӀийленга улла кердадар. Из вайна массанена тахан довзаш да, хӀана аьлча из да вай тахан ишколе Ӏомадер. Дувцаш дола керда алапат тӀаэцача хана, вӀашагӀъелла хиннай лаьрххӀа йола Ӏилманхой комисси. Сона белггала хов цунна юкъе Оздой Ӏабдаразкъий ИбрахӀим хиннилга. Хетаргахьа, цунна юкъебаха хиннарех цаӀ Тименаькъан Зархмат а хила тарлу. Цу шера арадаьннад цо яздаь «Дешара книжкеи грамматекеи», из лаьрхӀа хиннад юхьанцарча ишколанна. Вешта аьлча, вай алфавит хувцача хана, кийчча иллачох тара да из, арадаккха мара ца дезаш. Цудухьа вӀаштӀехьадаьннад из чехка арахеца. Иштта хьахиннад цун цӀи тӀайолаш дола эггара хьалхара, кердача алапатах пайда а эцаш, оттадаь «Абат».

Вай мохк бохабалехь, Зархмат Ачалкхен кхале, тӀаккха Пседахски (Долакоа) кхале райОНО кулгалхо хиннав. Цига ше волаш, вай ишколай хӀама тоаде, дешархошта деша а, хьехархошта болх бе а моттигаш Ӏалашъе гӀийртав из. Цо кулгал деш, хьалъяйта я кхыметтел тахан а Инаркъе болх беш йола №23 йола юкъера ишкол. 1938 шу хьатӀакхаччалца, вах из ювцаш йолча моттиге, цул тӀехьагӀа, цох боккха пайда баларга сатувсаш, из къахьега хьех дукха ха йоацаш хьаяьча Нохч-ГӀалгӀай Республикан сердалон министерстве. Цу шера ший дезалца ваха цига дӀавахар нийслу цун. Деррига дохаду, вай мехкахдаха дагадехача наха а цар гӀожача гӀулакхаша а.

ЦӀадахка мукъа белча, Зархмат а цун вежарий а МагӀалбика кхале баха ховш. Цул тӀехьагӀа ишколаца бувзабенна болх бу цо. Из хиннав цигарча (МагӀалбикерча) № 3 йолча юкъерча ишколан завуч, тӀеххьара цо баь болх из ба. Кхелхав Зовле Зархмат 1975 шера. 

Хьинар дола саг

Албохчанаькъан Салман ваьв 1941 шера оагӀой бетта 12 дийнахьа, Джанал-Хьажий Сулеймаи Дошхьокхалой Махьте Ӏабеи дезале. Латтар хала ха яле а, дунен дешар деша гӀерташ, цу даькъе цхьацца аьттув болаш саг хиннав из. Мохк бохабеча хана, Салман 2 шуи 3 бутти баьнна, зӀамига кӀаьнк хиннав. Цар дезал баха буг Казахстана Акмолински областа Новочеркасски кхален Аксаковка оалача юрта. Эггара хьалхара дешара шу а цига хилар цун. Бакъда еррига ишкол чакхъяккхале, царна Даькъасте цӀабахка мукъа лу. 1957 шера уж шоай мехка кхаьчар. ВорхӀ класс яьккха, бархӀлагӀча дӀачуваьннавар Салман цу хана. ДӀахо деша, ишкол чакхъяккха лаьрхӀар кӀаьнка. Цу уйланца вода из Эккажкъонгий-Юртарча №1 йолча юкъерча ишколе. Из ишкол хӀанз а йолаш я. Юртарча ишколашта юкъе эггара къаьнагӀа я из. 1960 шера Салманага а цунца дешаш болча кхыча кагийча нахага, мехкарашка а дувц, вай къаман хьехархой кӀезига хиларах, цудухьа Шолжа-ГӀалий тӀа лоаццача ханна (1 шера) дешаш йола хьехархой курсаш хьайийлла хиларах. Цига баха раьза бола нах къоастабу.

Уж верригаш 8 саг хул: ворхӀ зӀамига саги цхьа йоӀи. Царна юкъе вар Албохчанаькъан Салман а. Хьехархой курсаш яьхаяле а, доккхагӀча дешарга са латташ бар хьехархой. Цхьабараш хьехархой института физико-математически факультете деша айттар, хӀаьта Салман – исторически факультете. Болх а беш дешар духьа, заочно воал из. Бакъда хьатӀакхаьчаяр эскаре ваха веза ха. КхоалагӀча курсе вагӀача хана, 1963 шера лайчилла бетта эскаре амал де тӀахьех Сулейма Салман. Исторически факультете деша юхаваханзар зӀамига саг. Цу хана юхьанцарча ишколе директор хиннача Албохчанаькъан Р. балха хьех из, курсаш яьха, хьехархо из волга ховш. Хил дехьара ишкол аьле, цӀи йоаккхаш яр из. 1966-ча шера дӀаболабир цо из болх. ДӀахо, 1967 шергара денз 1992-ча шерга кхаччалца, юхьанцарча ишколе хьехаш хул Сулейма Салман.

1992 шера денз, йоккхагӀйолча классашка хьеха волалу из. Ше 1996 шера денз пенсе вахавале а, Эккажкъонгий-Юртарча №3 йолча ишколе иттлагӀча классашка литература хьех цо.