Ишттача нахах я аьнна хет сона тахан са ювца безам бола Ахьмада Хьава. Из эггара хьалха сона йовзар а ший никъ а куц а долаш хилар. Цхьан шера школе болх баьчул тӀехьагӀа, со балха дӀаийцар, «Сердало» газета культуран отдела корреспондент волаш. Са хьаким (отдела кулгалхо) вар цӀихеза театровед Абаьданаькъан Бек. ХӀара дийнахьа вӀашагӀдетталуш, балхаца дувзаденна дешаш къестадеш, пен мара юкъе боацаш къахьегаш хилча, безам бале а беце а, цхьадола балхаца хоттаденна доаца хӀамаш а довзаш хул. Иштта байзар сона культуран отдела заведующе дезал а цун фусам-нана а. Бек ше, дика саг хиларал совгӀа, дика журналист а вар. Наха дукха езаеннача радио а телевидене а болхлоех яр Хьава ше а.

Дукха шераш дӀаденнад цо цу балха, керттердар да, из болх хьабе ховш а, цунах кайоалаш а, из хинна хилар. Дийшадар аьнна, сагах дика журналист хила йиш яц, нагахьа санна Дала цунна из дáкъа хьожадаьдеце, къахьегара тӀера веце. ХӀаьта Ахьмада Хьава къаьстта из болх лелабе кхеллача санна я. Мотт шаьра лувш хилар, моллагӀча хӀаман сиха уйла е хар, кӀоарга маӀан долаш, нийса хаттар оттаде хар, оаз товш хилар — кхы а дукха да уж Ӏаламо цунна совгӀата денна дикаш. Уж дегӀакхувлаш, цар тӀа болх беш, дешаш, Ӏилмаш Ӏомадеш, хьаенай из, ше сакхетарг хилча гӀоне. Эрсий цхьан кицанна дайна, къа ца хьийгача хьахулаш вац дика журналист а. Цудухьа хул уж наб яйна, кӀаьдбале, даим кердадар лохаш, наькъа араваьнна вода саг санна, бӀаргах саьрг кхийтача мо лелаш. Цкъаза 40 е 60 мугӀ язбара дикка ха йоае езаш, дегӀа хало езаш хул. Цу балхах догъэккхараш а нийслу, амма из къахьегам безабенна вола саг, цох садоаллаш вах, ше мел йоаккхача хана. Ушало озаш санна, саг дӀачуоз цо, кхы хьа а хецац дунен чу мел вах. Ляпин Игора ший «Кавказа есар» яхача стихотворене тӀа аьннад, ше Кавказа есар ва, бакъда низагӀа лаьца воалаваьвац, дог раьза долаш, ше цунна каравенав. Иштта ба Хьавай болх а, ше из къоабал а дийя, цу балха тутмакх хул журналистах. ЦӀаккха кхоачалуш бац цун болх, цаӀ даьдалале, шоллагӀдар хьаотт: очеркаш, репортажаш, корреспонденцеш, заметкаш.

Хьава яьй 1946 шера октябрь бетта 10-ча дийнахьа Казахстанерча Кокчетавски областа Чкаловски района Донецки яхача юрта. Цун да Галашкара Цхьорой Исапа Ахьмад шозза саг йоалаяь хиннав. Шин сесага даь 4 воӀи бархӀ йоӀи хиннад цун. Хьава ше, цун кхо вошеи кхо йишеи шоллагӀча сесага Баркинхой Солса Хаде даь хиннад. Тайпан цӀи Таьтенаькъан (Татиев) аьнна язъяйт цу цӀагӀара хьабаьннача наха, из хьайоагӀаш я Хьавай даь-даь даьгара. Таьта яхаш хиннав из. Дезала да заман Ӏоткъам дика лайна саг хиннав. Сталина репрессеш йолча хана ворхӀ шу Соловецки гӀайрен тӀа дӀадихьад цо, кортамукъа воацаш. ХӀаьта а цхьа пайда баьннаб цунна цига даьхача шерех, бусалба дешар дийша волча цунна, дунен дешар хьийхад цига. Бахьан из долаш; язде, эрсий мотт бувца ховш хиннав Исапа Ахьмад. Сибрера цӀадаьхкачул тӀехьагӀа, ГӀажарий-Юртарча колхозе къахьега таро хиннай цун, кӀезига-дукха дийша хиларах. Учетчика а, ферма заведующе а, иштта кхыдола а балхаш даьд цо вай юртбоахаме.

Хьава дешаш хиннай Галашкарча школе, цига 8 класс яьккхача цӀагӀа соц из. Вешта, цӀагӀа соц аьлча нийса ца хила а мег; кхы школе ахац из, ала деза укхаза. Из къахьега йолалу, юртарча библиотекан болхло йолаш. Сона хеташ (моллагӀча сага а хетадала тарлу из иштта), цун новкъостал чӀоаггӀа эшаш хиннад дезала, хӀана аьлча юрта вахача, боккха дезал болча сага цхьа дезалхо балха дӀанийсвалар, ше кхаба а кхычарна гӀо де а цун низ кхачар лоархӀаме хӀама да. Хетаргахьа, кхычарел дикагӀа Хьавас ше а кхетадеш хиннад мотташ ва со из. ХӀаьта а школацара бувзамаш хоададац цо. Итт класс яккхалца дӀахо деш цо юртарча сайранарча школе. Цул тӀехьагӀа, университете деша а этте, № 1 йолча школан хьехархочун гӀулакх караэц цо. Бераш цунна а, из берашта а езаш хинна хиларах вӀалла шеко яц са. моллагӀа дош зӀамгачоа а воккхачоа а дег чу дужаргдолча тайпара ала ховш саг я из. Цу тайпара оамал йолча сагах, «наьха дег чу яла ховш саг я из», оал гӀалгӀаша. Бакъда цига дукха болх байтац цунга. Уж мо бола мехкарий наьха бӀарг тӀаотташ хул, къабаллалца багӀийтац. Кхы а ши шу даьлча (1970) — цу хана Хьавай 24 шу мара даьнна хиннадац — из маьре йода Шолжа-ГӀалий тӀа вахаш хиннача Абаьданаькъан ВоахӀапа Бекага. Наха вовзаш, лоархӀаш, сийдолаш саг вар из цу хана а, тӀехьагӀа а. Саг йоалаеш, Ленинградера театра, ашарий, кинемотографе паччахьалкхен институт а яьккха, театровед яха балха говзал йолаш, Нохч-ГӀалгӀай теникий театра директор вар Бек. Из институт яьккха нах цу хана геттара кӀезига бар вай къаман. Сона ховш, цига дешаш хиннабар кинорежиссёраш Мамилгнаькъан Сулумбик, Даканаькъан Мухьмад, Котанаькъан Сулумбик, театра актёр хинна Цисканаькъан Мухьмад. Бек 8 шу воккхагӀа вар фусам-наьнал. Оалаш ма хиллара, кхалсаг сиха къалу, цудухьа мар, кӀеззига хинна а, воккхагӀа хила веза. Хоза дезал бар царбараш. Аз зийнадар из тайп-тайпарча моттигашка: газета редакце Хьава хьаеча, театре спектакла премьера йолча, новкъа боагӀаш-болхаш кхийтача. Кхаь шера, Бека кулгал деш, къахьега дийзар са газета редакце, цу юкъа дукха моттигаш хилар дезала даьца-наьнаца го везаш, къамаьл де дезаш.

Укхаза а, шанта лелаеш, цӀагӀа ягӀа лаьрхӀа яцар Ахьмада Хьава. ГорОНО гӀолла школе балха отта хьежаяр из, цох пайда хиланзар, гӀалий тӀарча школашка из дӀаэца моттиг кораянзар. Нийса аьннад, шийна тӀехьа дика доацаш, во доагӀаргдац. Иштта нийсделар къонача кхалсага вахаре а. 1971 шера дар из, Нохч-ГӀалгӀай радио гӀалгӀай диктор хинна Ӏоахарганаькъан Мадина маьре йода, цунца дувзаденна цо къахьийга моттиг мукъайоал. Мала хьаэцаргва, цу гӀулакхах лоархӀавергвола саг мичара лохаргва яха хаттар отт радиокомитета кулгалхошта хьалха. Цу хана радио гӀолла вола телерадиокомпане председатела заместитель вар Овшанаькъан Махьмада Мустафа. Радио болх беш бар цӀихеза йоазонхой а журналисташ а: Галайнаькъан Хьасан, Пхьилекъонгий Махьмад-СаӀид, Гаьгенаькъан Гирихан, Шакренаькъан Батарбик, Курсканаькъан Ювсап, кхыбараш.

Ювсапа тӀадилладар диктор лахара гӀулакх. Эггара хьалха из вахар паччахьалкхен университете багахбувцам, литература хьехаш вола Дахкилганаькъан ИбрахӀим волча. Цунца дагаваьлча дикагӀа корава тарлора, меттах кхеташ а, из шаьра бувца ховш а вола саг. ИбрахӀима могаяь хиннаяр ший студентка. Цул тӀехьагӀа, цун фусам-даьгара пурам даккха а ма дезий. Ювсап воагӀа Бек волча, Хьава диктора балха араялийта дехар духьа. Цу хана ваь воӀ кара волаш йола кхалсаг, радио микрофона хьалхашка Ӏохов. Ах бӀаь шу даьннад укх шера, из журналисташта юкъе къахьега дӀайолаенна. Цу юкъа дукха халонаш нийсъеннай цун вахара новкъа, хӀаьта а кадаш, латкъаш лела Ӏемайоацача Хьавас, уж атта ловш санна хеталора, юхь тӀа хобораш, дег тӀа муаш цар дуте а. 1973-ча шера Шолжа-ГӀалий тӀа Пригородни район юхаялар дехаш митинг хул. Цу юкъе хиннав аьле, балхара дӀавоаккх ВоахӀапа Бек. Цун фусам-нанна а бокъо луц, радио микрофона хьалхашка Ӏохувшаш, къамаьл де, диктор мара из еце а. Болх бита безаш хул. Из дӀахьожаю каьхатий отдела редакторалла. ДӀахо кагирхой передачаш еча редакце къахьег цо. Юха а лоаца хул цига цо йоаккха ха, ялх бетта къахьийгача, ше хиннача каьхатий отделе юхайода. Цига йолашше, ашарий программаш кийчъяр тӀадулл цунна, цу балхах Ӏаьдало кепиг а луц. Тамашийна хӀама да из, доагӀаш алапи доацаш, бӀарччача редакце бу болх баьб цо ювцача хана юкъá. Кхывола саг хиннавларе, кулг тесса, оашош хьабелаш ер болх аьнна, ваха хургвар. Бакъда массадолча хӀаманца сабар хилар хьаькъалца а сага иманца а дувзаденна да. «Сатехача салтечох, эпсар хиннав», яхаш, да вай кица. Аз литература хьехача 7 классе дешаш йолча цхьан йиӀига, сов сиха из кица Ӏодеша енна, «Сатехача салтечоа, эппаз хиннад» аьлар. Дукха гӀалат-м яьннаяцар из. Хьавайна доагӀаш да уж шаккха хӀама. Цо сатохарах «эпсар» а хилар цох, цул тӀехьагӀа «эппаз» а хилар цунна. Телерадио хьалхара хьаким дӀа а ваьле, цунна когаметта хьатӀавоагӀа Мареченко Юрий. ГӀалгӀашца хоза бувзамаш долаш а, уж дукха безаш а, саг вар, яхаш, дувц цох. Ашарий редакци хьайийя, алапи а хургдолаш, цига редакторалла хьожаю Абаьданакъан Хьава. Нохч-ГӀалгӀай республика йоххалца, цу чу къахьегаш а хул из. Цига йолаш, вай культуранна дикка накъаяла вӀаштӀехьадаьлар цун. Каст-каста кийчйора цо концертий программаш. Уж хетаяь хулар юртбоахама болхлошта, цӀейш долча къахьегама коллетивашта: лорашта, хьехархошта, гӀишлонхошта. Радио яздеча каьхаташ тӀара дехараш кхоачашдеш а, концерташ кийчдора. Цунца бувзам лоаттабеш бар дуккха композитораш, иллиалархой, дешаш яздеш бола поэташ. Ахьмада Хьавайга гӀолла, цо гӀо а деш, хьахинна дукха а хоза а иллеш да вай къаман. Ше цига йолаш, цо бувзамаш лоаттадора «Зама», тӀехьагӀа «Лоаман оаз» яхача ансамблашца хиннача Зейтанаькъан Тимураца (карарча хана вай республикан культуран министраца). Хьавас дешаш могадеш, Тимура мукъам боаккхаш, хьахилар тамашийна хоза иллеш. Цхьадараш шоана дагадаохийта лов сона.

Иштта кхолладелар Гаьгенаькъан Гирихана дешаш яздаь «Гучаяла» яха илли:

«Гучаяла, гучаяла,

Седкъа санна лепашъяр.

Гойта къона бордий ала,

КӀажар лаьтта кхоачашъяр».

Цхьа ха яр, алапи дукха гоадеш, хьа ца луш цаӀ-шиъ бутт боаккхаш. Бухгалтераш лечкъаш хулар болхлоех, цар даим цхьа хаттар шоашта хьалхашка увттадендаь: «Алапи маца хургда?» Журналисташа уж дешаш бухгалтерашта хетадаь оалар цу хана. Ахча деце а, бегаш бе бицлацар уж.

Иштта, Хьавас дакъа лоацаш, хьахиннад Коазой Тимура дешашта даьккха «Хьо йоацаш...» яха илли а:

«Хьо йоацаш, мегаргвац со;

Хьо йоацаш мегаргвац со.

Алал хьай мегаргйий

Со воацаш хьо?»

Цкъа радио ваха волаш, ашарий программай редактора хаьттар сога:

-ВӀалла иллена дувшаргдолаш дешаш дий хьа?

-Хьожаргва со, — аьлар аз. Хьалха аз яздаьча дешашта даьккха дар «Лаьтта-нана» яха илли, из дийкар Боканаькъан Ахьмада «Беке къонгаш» яхача романах оттаяьча «ЦӀий кхайк» яхача спектакланна юкъе, из дӀааьннад Зангенаькъан Руслана, Новрбенаькъан Руслана, «Турецке хоро». Цул совгӀа, Ахцинаькъан Хадижата дӀааьнна «Яндаре» яха илли гӀалгӀай меттала доаккхаш тоадар а со вар. Чу а ваха, хьежача, аз хьакъоастайир цхьа байт. «Мехкарий» яхаш яр из.

ДӀаелар аз Хьавайга, дукха ха ялале, радио чугӀолла дийкар сона хургда аьнна ца меттача беса хоза илли. Телевидене яьккха хиннача клипо-м геттара доккха дикахетар дир сона:

«Сона-м хац фу дергдар,

Мехкарий бецаре;

Цар хоза кочамаш

Коа кхесташ ецаре.

Седкъашта ховргдарий,

Дошо мо къага?

Бордашта ховргдарий

ЦӀи санна дага?..»

Вай республике дика йовзаш хинна пандарча Инаркъанаькъан Хасолта Мадина (поэта Хьоашалнаькъан Ӏаьлий фусам-нана), цун концертни программа хьаярца, дуккхача наха дӀайовзийтар а Ахьмада Хьава яр.

Поэтаца, РСФСР гӀорваьннача иллиалархочунца Хамхой Ахьмадаца къахьегаш, цунна гӀо деш вар со, студент волча хана. Из хайнача ашарий редакцен болхлочо аьлар:

-Диктофон дӀа а йихьа, Ахьмада оаз, «Йола сога» («Лорса Лида») яха илли ше кхолларах цо дувцар Ӏа дӀаяздоре, цох передача ергьяр аз.

-Из-м хала дац. КӀира пхе дийнхаьа, делкъел тӀехьагӀа из волча хул со, — аьлар аз. Цун дехар кхоачашдеш, Хамхой Ахьмада къамаьл дӀа а яздаь, радиога ладувгӀарашта довзийтар, мичахьа, маца кхолладеннад цӀихеза илли, мала хиннай, мичахьа яьхай, поэта мишта яйзай Лорса Лида. Хоза къамаьл хилар цох.

Цу мугӀарера Хьавайна карагӀа мел даьнна дика гӀулакхаш дийца а дагадеха а варгвац, хӀана аьлча дукха да уж.

1992 шера Нохч-ГӀалгӀай радио мел хинна гӀалгӀай балхара дӀабоах, керда эттача Ӏаьдало. Бакъда укхаза а паччахьалкхено кӀалбитац вай мохк. Хьаю телевидени, радио. Духхьашха халонаш дукха-м яр цу балхаца ювзаенна, моллагӀча керадча хӀаман юхьиг из доацаш хилац. КӀезиг-кӀезига доагӀаш хьаметтадера из гӀулакх. 1992-ча шера декабрь бетта цига балха йоагӀа Ахьмада Хьава.

-Балха эттача шоллагӀча дийнахьа, — дагалувц цо, — телемарофон дӀаяхьа оттайир со. Из еш яр, хӀирашкахьара фусамех беха лелача наха гӀо дар духьа. Цул тӀехьагӀа, хӀетта хьаяьча ППС оалача полка гӀо де цхьаькха а йир.

Наьсаре йолаш, Хьавас къахьег радио керттера редактор, телевидене кагирхой передачаш кийчъеш. Каст-каста яха езаш нийслора Пригородни районера репортажаш е. Балха тӀа лакхлу хьинар дола кхалсаг. Цох хул общественни программай керттера редактор, радио гӀолла йола председатела заместитель, телевидене отдела редактор. Цигара йода из 1995-ча шера пенсе, амма болх бита лаьрхӀа яцар, 1984 шера денз СССР а, тӀаккха Россе а журналистий цхьанкхетара доакъашхо. ГӀалгӀай паччахьалкхен телевидене болх беча юкъа цо кийчъяьча передачашта юкъе я «ЦӀенгахьа бода бӀаьха никъ», «Хозачун дунен тӀа» (художникех), мехкарашта хетаяь «Сув» яха передача, «Къаман жовхьараш», «Дешар», къахьегама а тӀемай а ветеранашта хетаяь «Сийлен аллея». ТӀеххьарча передачага гӀолла, цо дийцад гӀалгӀай къамах болча цӀихезача дуккхача нахах: Келаматанаькъан Русланах, Россе хьалхарча турпалах Осканаькъан Сулумбиках, паччахьа заман инаралех, Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀема доакъашхоех, кхыбарех.

Карарча хана а Наьсарерча ГТРК лаьрххӀа йола корреспондент йолаш, къахьегаш я Абаьданакъан Хьава. Хьалкхийнаб къонгаш. Дийшад, балхаш тӀа ба. ВоккхагӀвола Мухьмад экономически Ӏилмай кандидат ва, Магасерча университете экономикеи социологии хьех цо. Ахьмад «Ӏарамхи-Трэвэл» яхача компане генеральни директор ва. Эггара зӀамагӀвола Зураб Туркий мехкарча Антале вах, цун туристий бизнес я. Хьава ше шоллагӀволча воӀаца Ахьмадаца Эбарга-Юрта (Троицке) ях. Ала деза, Хьавайи Бекеи юкъера воӀ деша говзал йолаш ва аьнна. Цо, таржам даь, гӀалгӀай меттала даьккхад туркий йоазонхочун Садетин Джонполата «Дото шалта» яха книжка. Ший болх баь ца Ӏеш, беш, сомий беш лелаю Хьавас, хоза а хеташ.

-Хетаргахьа, — йоах журналиста, — даьгара хьадоагӀаш да тха из, лаьттанца безам хилар а, цунца къахьега ловш хилар а. Вай Сибрера цӀадаьхкачул тӀехьагӀа, Галашка тхо даьхача моттиге йоккха сомий беш кхеяьяр цо.

Хьавас хьинаре дакъа лаьцад вай къаман республика меттаоттаеча балха юкъе, из хиннай цу лостамагӀа къахьийгача Халкъа совета доакъашхо. Ше бусалба саг хилар а дицдеш яц из, Хьажа-ЦӀа хиннача цох майрра Хьава-Хьажа ала мегаргда. Паччахьалкхено цунна деннача совгӀаташта юкъе я «Карахдаьннарех» яха орден, Москверча ВГТРК-ас енна «Радио тӀехдика болхло» яха цӀи, Россеца дола 250 шу далара хетаяь майдилг, кхыдараш.

ХӀанз мо могаш-маьрша, къахьегама хьинар кӀезиг ца луш, бӀаь шера а, кхы дукхагӀа а яхийла, вай мехка сий доаккхаш, хьайоагӀа кхалсаг, нана, ший къаман йоӀ.

Абаьданаькъан Хьава интервью эцаш я гӀалгӀай хьалхарча президентагара Овшанаькъан Русланагара

(аьрдехьара аьттехьа) дирижёр Янданаькъан Мадинат, Малсаганаькъан Ахьмад, Абаьданаькъан Хьава