Лоамарочо, ше когаш берзан цох сехьаваьлча, юха тӀа а вийрза, аьннад йоах: «Со-м хьасехьаваьннавар хьох, хьайна хала деций хьона иштта шийла долаш». Тирк бирса да. Цун из оамал йийцай ший байтаца эрсий гӀорваьннача поэта Лермонтов Михаила, гӀалгӀай халкъа поэта Янданаькъан Жамалдас. Вай мехкахочо цох аьннад:

«Тирк доагӀа лоамашта юкъегӀолла хьувзаш,

Ший чехка талгӀеш бердех етташ,

Цкъаза цхьа ашараш лекхаш,

Цкъаза ломо мо цӀогӀа детташ...»

Шолж тайжа да, Наьсар цӀена да. Озанаькъан Салмана «Наьсар» яхача байта тӀа аьннад:

«...Из духдувла

ХьеӀа овла

Ба цун чӀоагӀа беркате.

Могаргдац

Уж хьасташ къовла,

Цар уж шовдаш совцаде...»

Вешта аьлча Наьсар хьахул дуккхача хьасташкара хиш вӀашагӀкхийте. Ӏарамхи дега хало да, хӀана аьлча хьарам хий яхача дешаех хьахиннай цун цӀи. Из цох иштта хӀана аьннад ха безам болчо еша еза Малсаганаькъан Дошлакъий «Ӏарамхи» яха поэма.

Царех дуккхачарех наха пайда а баьннаб, тайп-тайпарча ханашка. Масала, зӀамигача Наьсар тӀа цхьан хана лаьттай шиъ хин хьайра. Царех цаӀ Аьлтий-Юртарча, вож Буро кӀалхарча наьха хиннай. Цар кхоабаш, сискал луш баьхаб бӀаьш бола нах. Кхыметтел дукха ха йоацаш а тӀехьа, Буро кӀалхарча хьайро баьккхача жуврах сискал, хьалтӀам дика хул оалаш дар, цудухьа кхыча юрташкара нах ухар цига хьажкӀа ахьийта. Шолжа чу, со кхувш воагӀаш, чкъаьрий даха арабоалар Буро чу баха кагий нах, кара чкъаьрий доаха цхаралаш долаш. Наьсар чу а хиннад, цу юхе бахача наха дийцачох, можамаш яха чкъаьрий. Царех цхьанне дувцаш хеза ва со, хи чу уллача кхеран юхера а кӀалхара а дерзанча кулгашца цу тайпара чкъаьрий ше лийцад, яхаш. Геттара боккха пайда боалл хих кхашта. Масала, Алханчуртски канал лаьрххӀа цу гӀулакха дилла хиннад, гаьнарча 30-ча шерашка дуллача хана. Вайна ховш ма хиллара, тахан а беркат хьадоалаш да из шийх, декъача лаьтташ тӀа кхувча ялаташта а, баьцовгӀашта а, баьцадарашта а. Хий доацаш хьахила йиш яц цхьаккха га, из доацаш доахалуц цхьаккха дийнат, сага цунца деш дола гӀулакхаш-м дийца а варгвац. Кхалнаха барзкъа цунца дутт, кхача цунца кийчбу, бер цунца лувчаду; кулг-юхь дилар, ламаз эцар-м аз дувца а дувцац. Лоацца аьлча, кӀезигагӀа дале, сага ах вахар хих доалл.

Доккхий хиш хинна ца Ӏеш, зӀамига хиш а да вай мехка. Цхьадараш вӀалла дувцаш а хезадац, хӀана аьлча уж хьоахадаь моттиг йоацандаь. Дукха ха йоацаш хайра сона, Жоркъа яхаш дола хий Инаркъе долга. Дукха литература, Ӏилман балхаш, публицистика йийшай аз; бакъда цу хин цӀи йоаккхаш хезаяцар хӀанз мара. Цу тайпара хий да аьлча ца тешаш, цу юрта кхийнача хьехархочунга хаьттар аз:

- Жоркъа яхаш хий дий Инаркъе?

- Да, доккха хий дац из, зӀамига хий да, - аьлар цо, со цецвоаккхаш. Из хий кхыча наха довзий хьажа лайра сона. Эггара хьалха аз хаьттар этнограф волча сагага:

- Жоркъа яхаш дош довзий хьона?

- Довзац, - дар сона хезар.

- Хий хезадий хьона из цӀи йолаш? – хаьттар аз тӀаккха.

- Хезадац, - аьлар цо юха а.

ТӀаккха аз хаьттар из цхьан халкъа йоазанхочунга. Шийна хезадац, аьлар цо а. Цул тӀехьагӀа цох дукха йоккха йоацаш байт язъе лайра сона, «Жоркъа» яхаш цӀи йолаш. Из язъеш аз сайна хьалхашка оттадаь керттера декхар дар, из хий берашта дӀадовзийтар. «СелаӀад» яхача берий журнала редакце дӀаелар аз ювцаш йола байт.

Иштта зӀамига хиш да Яндар, Ачалкх, Кен, ГӀулой хий, кхыдараш. ЗӀамига дале а, наха боккха салоӀам, дикахетар хул, царна юхе ха йоаккхаш багӀарах, хиво цхьа ший тайпара дӀахьу хьа дегӀацара кӀаьдвалар, саготдеш, цхьан хӀаман гӀайгӀа еш хилар. Къаьстта дукха деза хиш берашта, лувча таро лураш мухха а. Са ханарча берашта дикахетар де воалле, ахкан сайрийна Шолжа тӀа дугаргда ала мара дезацар. Цига дугаргдолга хайча, моллагӀа болх бе, шоашта боккхагӀчар тӀадилла декхар дизза кхоачашде, раьза хулар уж. Амма цхьа хӀама дар, сона а кхыча берашта а вас еш. Бераш лувчача хи чу, магӀахьа машенаш юлаш боахкаш нах хулар. Уж цаӀ-шиъ хинна Ӏацар, йоккха а зӀамига а итташ яр. Хий бӀехдора цар, цу тӀагӀолла лелаш хулар машина даьттай Ӏатташ. Из бахьан долаш берашта тайп-тайпара лазараш хулар. Хьаттараш яьннача берага:

- Фу даьд хьона? - аьнна хаьттача, хьахозар дукхагӀа йолча хана цаӀ дар.

- Шолжа чу лийчавар со, - аргдар цу тайпарча кӀаьнка.

Цох ца яздича Ӏеваланзар со, 90-ча шерашка айса болх баьча Наьсарен газета оагӀонаш тӀа. Аз белгалдоаккхар, машинаш йила лаьрххӀа моттигаш хьае езаш хилар. Цу хана аз дувцачох фантастика хеташ бар цхьабола нах. Тахан бакъхинна дӀаэттад из, хӀара юрта хӀана яц аьнна, машинаш юлаш моттигаш я.

Цхьаяраш, дӀакоа а ваха, шоаш йила йиш йолаш а я царех, нагахьа санна наха юлачох ца ваше. Цу гӀулакхо дикка эргаяьккхай вай хиний цӀенал. Бакъда цхьаболча воча наха кхыбола никъ хержаб хиш бӀехде. Цар хин йистошка, цар бердашка Ӏокхувс нувхаш, кхо, кхыйола зене хӀамаш. Сага из хьадарах цецваьле вус, цхьадолча зӀамигача хиний бердашка гуш дола сурт зийча. Фу гургья хи чу ца уллаш: машена чархаш, пластиках яь шушаш, каьхаташ, пахашкаш – духхьал къоарза хул цу тайпара цхьайола моттигаш. Даьлах эхь ца хетар еций йоккха тамаш! Гаьнара хьабаьхкача наха деш дац из, цу юхе бахараша деш да. Нагахьа санна из хӀама бераша дойя, боккхагӀчар хьехам бала беза царна, цар бӀехъяь хин йистош цӀенъе еза, цхьан дийнахьа дӀаарабаьнна. Укх деношка Сурхо тӀа тиллача тӀаьх сехьавоалаш, аз зийра дукха нувхаш чуяда аьли. Хьалха хий лийнад цу чу, хӀанз лекъад. ХӀаьта а догӀа дийлхача цу ор чу хий отт, тӀаккха хӀана бӀехду из аьли? Цох кхеташ вац со. Цунна гаьна доацаш да юртара керттера маьждиг а, цун сий даь а, из аьли цӀена лоаттаде мегаций, нагахьа санна бӀехденна хилча цӀенде мегаций? Дукха ха йоацаш, арабаьнна Шолжа бердаш цӀендеш нах лийннаб, итташ галеш нувхаш гулъяьй, яхаш, хоам бора газеташ тӀа. Дикахетар хилар сона а дуккхача вай мехкахошта а, цу тайпара Ӏалама уйла йолаш бола нах вайна юкъе хиларах. Бакъда геттара дика хургдар уж хи йистош бӀехъерий а цу тайпара уйла хуларе, уж моттигаш бӀех ца е цар нигат доре.

Хиш дувца волавеннаволаш, царех эрсий меттала малагӀа цӀераш йоах хьоахаде ловра сона, хӀана аьлча дуккха нах ба вайна юкъе, уж цайовзаш а. Тирк яха хий Терек да. ГӀалгӀай метталла из яздеча хана, цунна юкъе й яха алап оттаде дезац, орфографе дошлорга тӀа из доацаш яздаьд дувца дош. Тийрк аьнна яздар харцахьа да. Цу дешах хьахинна тайпан цӀи а харцахьа язъеш нийслу цхьаболча вай мехкахоша. Цхьан книжка тӀара дийшар аз, Тиркаканаькъан аьнна. Из нийса дац, из тайпан цӀи язъю Тирканаькъан аьле. Ишколе 8-ча классе Ӏомаеш я лакхе хьоахаяь Озанаькъан Салмана «Наьсар» яха байт. Дешархошка хаьттача, цох эрсий меттала фу оал ховш саг хилац. Наьсарах эрсий меттала Назранка оал. Эса яха дош гӀалгӀа меттала массехк тайпара язду цхьаболча наха. Цкъа Эс, тӀаккха Эсса, кхоалагӀчар Эса язду. НийсагӀа да тӀехьардар. Цунца сс яха ши алап яздара бахьан да, эрсий меттала Асса цох оалаш хилар. Эрсий меттала шозза дале а из алап, гӀалгӀай меттала цаӀ мара дагӀац. Сурхо тӀа а Эккажкъонгий-Юрта а да Кен яха хий. Цхьачар Кенч оал цох, бакъда СулеймановгӀар Ахьмада ший топониме тӀа цох Кен аьннад. Эрсий а ГӀалгӀай а меттала цхьатарра язъю цун цӀи. ГӀалми эрсий меттала Камбилеевка да, иштта кхы дӀахо а.

Хиш - уж духхьал Ӏалама хозал хинна Ӏац, царех тийша я вай унахцӀено а. Хьалдетташ долча ЮНИСЕФа арахийцача цхьан каьхата тӀара дийшар аз:

«Могашал лораяц цӀагӀа-ара,

Алхха цӀенача хиво мара».

Цудухьа вай мехкахошка ала лов сона, хиш цӀена лоаттадарца, вай лораю воай а воашта безарий а могашал. Из диц ца деш хила.