Заьзганаькъан Бахьаудин деша дӀаволавенна хиннав вай мехкарча юртбоахама ишколе, цул тӀехьагӀа из деша вахав Буро тӀа 1924 шера хьайийлла хиннача хьехархой техникуме, цхьа шу мара юкъе юкъ йоацаш, цхьан ханара хиннав Осменаькъан Хьамзати Заьзганаькъан Бахьаудини, цудухьа нийсбеннаб уж цу техникуме цхьана. Вайна ховш ма хиллара, шаккхе цига волавеннав литературни йоазош де. Эггара хьалха цар кхелла хиннад шинне а цхьа дувцар, Тургенев Ивана роман санна «Даьйи бераши» яхаш хиннад из. Эрсий йоазанхочун роман Ӏаткъарах тилла хила а тарлу цар из цӀи шоай дувцарах. ДӀахо цар наькъаш къаьстадале а, бакъда литератураца оагӀув болаш дӀабахаб уж дунен тӀа шоаш мел йоаккхача хана.

Хьехархочун говзал Ӏомаяь ваьлча, Бахьаудин балха хиннав Мочкъий-Юртарча а Сурхо тӀарча а ишколашка. Хьалхара ишкол сона дагаягӀац, бакъда цо болх баь шоллагӀъяр бӀаргаго йийзай са. Цхьа гӀат долаш, «Г» яхача алапа хьисапе хьаяь а, йӀаьхача уйча цхьан оагӀора чувоалаш классаш йолаш а яр из. ЗӀамига волаш, цу хана телевизораш а видеош а яцар, кхыча берашца цу ишколе диафильмашка хьийжав со, пена тӀа уж дӀатӀа а хьокхаш. Гойтама лаьрхӀа цхьацца плакаташ, таблицаш тӀайола хьоарчадаь каьхаташ, глобусаш латташ хулар классашка. Компьютер-м цу хана гӀанахьа бӀаргагуцар.

Хетаргахьа, цига балха волаш гулдаь хиннад цо ший хургйолча эггара дикагӀйолча повеста эшаргдола йоазош. «Турпала вахарцара ийс ди» яха повесть (цхьачар роман санна а лоархӀ из) цу юрта ваьхача Граждански тӀема турпалхочунна Налганаькъан Мандречоа хетаяь я. Из язъеш цхьаькха цхьа аьттув а хиннаб аьнна хет сона цун, Бахьаудина шоллагӀйола сесаг Налганаькъан хиннай. Вешта аьлча, гӀо де ловш бола нах дукха хинна хургба цун, из йоазув деча хана. Ишколе деша ваьгӀа цхьаккха гӀалгӀа из повесть ца йовзаш хургва аьлча бакъдац, из вӀалла а дешарца бала болаш хиннавале, хӀана аьлча ишколе 9-ча классе Ӏомаеш я из. ГӀалгӀай меттала деша ца ховча сага из эрсий меттала а еша таро я, шинна меттала книжка арадаьнна хиларах.

Повесть дӀайолалуш, Мандречоа дага дац кастта ший герз бедолла, Ӏаьдал хувца боахкарашта тӀехьаотта везаргва, аьнна. Из, миска воаллаш, хьаьнала саг ва. Бакъда латтача халача замано, меца борз хинна тӀатеӀача къело, паччахьа харцахьарча политико, къе нах теӀабаро цун уйлаш эргайоах. ХӀанз нийсхо йоацача хӀаманца барт бе тигац дего, цо духьале ю. Эггара хьалха цу тайпара цо яь духьале яр базар тӀа Элжаркъа-моллан юхь йоагаеш даь къамаьл. Духхьал ший цхьанне га дацар Мандречо цига даьккхар, ше санна болча берригача мискача наьха га дар.

Ший повеста из моттиг юкъейоалаярца йоазонхочо хьахьокх, Мандречун а цунца цхьана дерригача къаман а сакхетам дегӀабоагӀаш латтилга. Цу сакхетамо сомабоах нах шоай бокъо, шоашта товргдола Ӏаьдал даккха аьле. Вешта аьлча, революцен хьалха йоагӀа талгӀе яр ала мегаргда цох. Цу хана дег чу йийшача уйлашта кхы хийра ца воалаш, ерригача повестах чакхвоал Сурхо тӀара ахархо.

Денгара денга чӀоагӀагӀа хьовш латтача къовсамо юкъеоз из. Каста Туле вода. Сенна вода? Цигарча революце уйла йолча эрсий болхлошца хьоашал тессе, кердача болама моастагӀашта тоха герз да вода. Набахта воаллаш ха йоаккх. Фу бахьан долаш? Юха а революцен гӀулакх бахьане. Кхыча дешашца аьлча, хӀанз цун вахара кертера гӀулакх хинна дӀаэттадар сийрдача кхоаненга, ираз долча вахарга бода никъ боаккхилга. Албохчанаькъан Ювсапаца, Орджоникидзеца вӀаший уллув нийслу Мандре. Вала везе, вала кийча ва из, мискай бокъо йоаккхаш. Цудухьа ший вахар вӀалла дагадохац, ка аьга юхавалац; казакий ГӀизлаьрски полкá, Буро тӀа хьайнача контрреволюценна, Долакха-Юртá тӀабенача А. Деникина бӀуна духьала тӀом беш. ХӀанз хьалха мо шийх, ший дезалах, ший цӀенах хинна Ӏацар цун уйлаш. Ерригача юртах, берригача мехках, къамах яр уж. Цох хов вайна, Мандречох визза революционер хиннилга.

Заьзганаькъан Бахьаудина, ший кертерча турпала сурт кхоллаш, цун оамалаш белгалъяьхай майрал, денал, къонахчал, турпалал яхача дешашца. Къаьстта а из дика гу моастагӀа цун дега боча а хьамсара а йолча Сурхо тӀа кхаьчача. Деникинций къизала, маькарлонна, зовзала, наьха саготонах, балах ца Ӏабача цар наькъа духьала теха сунт хиле дӀаотт лоамаро. Ийс дийнахьа пӀелг миссел болча кӀайчарна духьале а еш, ший юрт лораю цо; болхлоша, ахархоша цӀийца, хьоцарца яьккхача революце гӀортор хиле латт. Из кот а воал, хӀана аьлча цунна ховра ше фу къувс, шийлача Ӏоажала уллув сендухьа лел. ДукхагӀболча, шийх тара болча, наха дезаш дола гӀулакх дар цо леладаьр. Цудухьа валарах а дош хетацар цунна. Мандре дийна вус, амма нана Гаьгенаькъан Мии йоацаш вус из цу деношка. Коа цо из дӀаеллача моттиге хӀанз а болаш ба йоккхача сага боарз.

Мандречо а цун новкъосташа а вохаву моастагӀа, эккхаву шоай мехкара. Из къонах вала йиш йолаш вацар, цунга а из санна болча къахьегамхошка а хьежаш кхы а доккха, дукха гӀулакхаш дар. Духхьал цхьан сага сурт-сибат хинна Ӏац Бахьаудина цун сибате кхеллар. Цу халача заман чухь хинна дерригача вай къаман денале гӀулакхаш да цунга гӀолла цо хьахьекхараш. Кхыча беса аьлча, Мандре а цунна уллув кхувш воагӀаш хинна цун воӀ БорагӀан а шоаш баьхача заман дикагӀбола викалаш ба. Цудухьа цар суртех цу ханарча гӀалгӀай къаман сурт да ала мегаргда.

Ювцаш йола повесть, аз лакхе ма аллара, ишколе ийслагӀча классе Ӏомадеча хрестоматена юкъейоалаяьй из оттадаьча Малсаганаькъан Увайса Абос. Цул совгӀа, Хьусена Бахьаудина кхоллам тохкаш дукха йоазош а даьд Абос. Дешархоша из повесть ешаш хилча, уж экскурсе кхувлаш нийслу. ТӀом цу тӀа бувцача тайпара духьалъотт, тахан а Мандречун коа нийсвеннача сага. Юрта къулбехьарча оагӀорахьа да дувцаш дола ков. Тиша цӀа дагӀар цу тӀа дукха ха йоацаш, меттаза теш мо. Шерш къаьнарча Ӏажий гӀа. Доккха Ӏи деш да БорагӀана дӀадегӀа бӀар. Цу гаьнашта кӀалха ба Миэ боарз. Мандре вай Сибре дигачул тӀехьагӀа веннав. Бакъда цигара цӀавена БорагӀан йӀаьххача хана ваьхав дас тӀемца лорадаьча коа а юрта а.

Вайна хов Хьусена Бахьаудин гӀулакхаш тӀа волаш, къахьегаш хиннилга. Цо болх баьб парте Нохч-ГӀалгӀай обкома пропагандаи агитацеи отдела заведующи волаш, Нохч-ГӀалгӀай книжни издательствон директор волаш, шин къаман республикан йоазанхой Союза бехктокхаме секретарь волаш. Сийлахь-боккха Даьймехка тӀом хьайнача хана, ше тӀем тӀа вахийта тӀавийхавеце а, дехар а яздийя, ший лоӀамагӀа моастагӀчох лата, мохк лорабе вода из. Цига политрука дешар цо дешача хана, цунца цхьана деша ваьгӀав яхаш дувц татрий халкъа поэт, Советски Союза Турпал Джалиль Муса. Вайна ховча тайпара, Джалиль, фашисташа набахта а воаллавийя, вув. ХӀаьта Бахьаудин дукха лийннав тӀема наькъашка, цо даьча тӀема юкъерча йоазошта кепа етташ хиннай цу ханарча тӀема газеташа. Вай мехкахо дийна вус, юха а ший мехка цӀавоагӀа. тӀем тӀа яьккха ха цун кхолламе лар йоацаш йисаяц, цига шийна дайнача, ше а ший новкъосташа а леладаьча, шийна хезача хӀамаех очеркаш а дувцараш а язду цо. Таханарча дийнахьа тӀема темах даьча йоазошта юкъе дикагӀдарех а да уж.

Къаьстта а ший тӀема никъ дика хьахьекхаб цо «Сага лоӀам» яхача очерка тӀа. Цхьа дакъа дешаргда вай цунна юкъера:

«...Бийсанна кхо сахьат даьннача хана инарал Богданов волча а хинна, юхабаьхкача тха командираша хоам бир, тха 21 гвардейски дивизеца цхьана гонна юкъера довлаш, царца цхьана тӀом бе беза, аьнна. ХӀаьта из дивизи хьалха латтар герзаца, майралца, маькаралца моастагӀа эша а ваь, чакхъяла езаш. Тха отрядаца хиннараш тӀема гӀулакх довзаш, тӀемга кийчбенна нах бацар: поэт, писатель, журналист, художник, типографе болх бу кхалнах; иштта кхы а цу тайпара машаре лийнна мехка, цӀенна, дезала кхерам тӀаотталца герз бе долланза бола нах бар.

Хадданза делхача догӀо дохадаьча наькъашка машинаш лелацар, доаллача дехках лохо тӀаухаш, бомбаш чуеттар моастагӀий самолёташа. Наькъаш хьалдаьхха ухкар говрий а адамий а декъий, йохаяь фургонаш, машинаш, кусокаш хулаш лийлха танкаш. Юртах тӀехвала везаш хилча, чӀоагӀа духьале йора улица шинна а оагӀорахьара лотаденнача цӀеноех хьабеттача ала, бокъонца йолча жожагӀатенах ваьлча санна хеталора, из санна лотаеннача юртах тӀехъийккхача. ТӀем тӀа лелаеча типографен боахам тӀаболаш, 4 машина яр тхога. Хьу кхоачаенна, шаьрача арадаьннача хана, духхьал урагӀдолаш дукъ нийсделар.

ТӀехьара тетташ, хала машинаш яха гӀерташ тхо доахкача хана, радиатор чура хий кхоачаденна, хьалхашкара машин сецар. Цу ханна морхашта тӀехьашкара хьагучаийккхар моастагӀчун йоккха бомбардировщик. Аьрдехьара а аьттехьара а фашистий йоккхача топашеи миномёташеи дов доладир. Снарядаши бомбаши гаьна йоаццаш масса а оагӀорахьара ювлар. Тхона зе хила ца хьаьха, мичара ера ца ховш, тӀанийсъеннача самолёташа кӀалхардаьхар тхо...»

Дувцар яхача жанре даь да тӀемах дола Бахьаудина ши йоазув. Уж да «ЭгӀазал», «Ваьча юрта». Цу темах яздаьча дувцарашта юкъе дикагӀчарех да уж, хӀана аьлча уж кхеллар тӀом бӀаргабайна, Ӏоажала юхе лийнна саг ва. Цудухьа цо яздаьча хӀамах теш, цун турпалаш бокъонца хиннача наьха мугӀарера болга хов. «ЭгӀазал» яхача дувцар тӀа бувцараш советски кхалнах ба, шоаш байча сагота бац уж, моастагӀа хӀалаквичахьа, цудухьа Ваня яха кӀаьнк вохийт цар, юрта вайчарех саг вац, бомбаш, йоккхий топаш йийтте, шоай юрт Ӏошаьръе, аьле. Шоаш а бов уж цу довна юкъе. ХӀаьта «Ваьча юрта» яхача дувцар тӀа кӀеззига кхыча оагӀорахьара хьахьекхаб тӀом а цо дахьа во а. Полка комиссар Иванов нийслу ший полкаца ваьча юрта, цига битабар цо тӀем тӀа водаш ший дезал: нана. сесаг, йиӀиг Ася, ага улла зӀамига кӀаьнк. Ший коа фуд хьажа чувода из, воккхача сага Архипа дувц цунна хиннар. Нана, сесаг фашиста коа юккъе герз дийтте боабу, Ася кертах топа бух техе юв, зӀамига кӀаьнк вийна хургвар, воккха саг Архип тӀакхаьчавецаре. Из деррига хайначул тӀехьагӀа, моастагӀчунцара эгӀазал кхы а совъяьле, дӀахо тӀом бе дӀавода полка комиссар а цун бӀухой а.

Кхыдола йоазош а даьд Хьусена Бахьаудина. Царех да Граждански тӀема хетадаь «ГӀуша-хьажа», машарерча хана а къахьегама а хетаяь повесташ «Сийрдача новкъа», «Дега гӀозале», кхыдараш. Фу яздаьд цун кхолламах литературни критик хиннача Малсаганаькъан Абос, ший «БӀухо, йоазанхо, коммунист» яхача статья тӀа? Цо аьннад: «Белгалде доагӀа, «Дега гӀозале» яха Заьзганаькъан Бахьаудина тӀеххьара повесть хӀанзарча хана дикка лоархӀамегӀчарех цаӀ йолга, хӀана аьлча автора из повесть хетаяьй мугӀарерча юртбоахама къахьегамхошта, боккхача безама, доттагӀленна, вахара бакъдолчоа... Цу повеста керттера турпалаш, дукха хана денз, наха бовзаш бар. Цун турпалаши цар доаха къахьегама толамаши повесть ешалехь а хезадар дуккхачарна. Уж бар вай республикан сийдола юртбоахама къахьегамхой — Наьсарерча совхоза бригадир хинна Малсаганаькъан Османи, иштта цунна тарра цунна уллув къахьийгараши...»

Бахьаудина дезалех сона йовзаш яр цун йоӀ Людмила. Из ше ХӀирий Республикерча цхьан ишколе директор а хинна, цигара гӀалгӀай арабаьлча, дешара министерстве болх беш яр. Хьехархоех дог лазаша а шийна могаш дола гӀо-новкъостал царна де гӀерташ а яр из. ТӀеххьарча хана, цо болх бир дешара министра гӀонча йолаш. Ший даьх лаьца къамаьл деш Бахьаудина Людмилас аьлар: «Дукха уйлаш, дукха дагалатташ хӀамаш дар цун, кхоачашде ловш, бакъда хеттача боараме уж шедар кхоачашде вӀаштӀехьадаланзар цун».

Заьзганаькъан Хьусена Бахьаудин кхелхава 1965 шера, ший 57 шу даьннача хана. Наьна мотт дукха безаш хиннав из, ше язъяь цаӀ мара йоаца байт цунна хетаяь хиннай цо, цудухьа цун мугӀарашца чакхдаккха лов сона ер йоазув:

«Хоастабе наьна мот, хьоахае Даьхе,

Кхебе, хозбе, шакӀа санна цӀенбеш,

Кердабаккха, илли ала, оаз яхийта,

Мерза ба наьна мотт, лерга хезача...»