След в истории
«Сердало» газетаца ювзаенна я вай мехкарча эггара хьалхарча суртанчий цIераш
Каждый, кто имел возможность обратиться к истории газеты «Сердало» и познакомиться с её первыми номерами, выходившими в свет в начале прошлого столетия, не мог не заметить, что газетные полосы той поры украшали великолепные рисунки, служившие иллюстрациями к публиковавшимся материалам. И наверняка любознательные современные читатели, как и мы, часто задавались вопросом, кому же принадлежит авторство столь ярких творений. Определенные догадки на сей счет у нас, конечно, имелись. Но любые догадки всегда нуждаются в подтверждении. Наши предположения подтвердил человек, заслуживающий доверия. Создавали иллюстрации для «Сердало» первые профессиональные ингушские художники Хаджи-Бекир Бачиевич Ахриев и Гази-Магомед Албастович Даурбеков.
1924-ча шера дIаволавенна газета редактор-таржамхо волаш къахьегаш дIавахав цун да Арсмак. Москвера ший мехка цIакхаьча Султана да Арсмак ший мел бола низ дIатIабохийташ «Сердало» газете болх беш хул. 1923-ча шера бIаьстан кхоалагIча бетта малха даьнна газет низах чIоагIлуш, тоалуш дIадода. Араювл политиках, юртбоахамах, дешарах, исбахьален литературах лаьца статьяш. Шаденаькъан Султана тахан цу шерашкара дукха исторически хIамаш дагадоагIа. Оахаранаькъан Хаджи-Бикара, Доврбиканаькъан ГIаз-Мухьмада газетаца бувзам лелабеш хинна ханаш а йоазанхочоа дага латт. Къона суртанчаш болча царна ловра тайп-тайпарча балхашца шоай начIал дIагойта. ВорхI шу къоастам бар царна юкъе, боккъонца болча къонахашта юкъерча гIулакхо вIаши мерзбаь новкъостий бар уж. Лакхача начIала дьй бар уж шаккъе а.
Бакъда, вахара моттиг хIаране ши-ший тайпара дIайирзар цар. ... Оахаранаькъан Хаджи-Бикар 1895-ча шера бIаьстан шоллагIча бетта ваьвар. Фуртонг яхача аулера хьаваьнна доккха начIал дола суртанча вар из. Доккха, къаьна истори долаш моттиг я Фуртонг, тахан а дукха туристаш тIалатташ моттиг я. Цигара овла болаш ба Оахаранаькъан тайпан нах. Из аул метталехь, беррига гIалгIай мохк дунен дIабовзийташ бола къонгаш арабаьннаб цу беркатеча моттигера. «Оахаранаькъан Хаджи-Бикара суртанч хиларал совгIа, дахчан тIа, тIехкаш тIа догамаш деш говза балхаш леладора. 1927-ча шерагара 1934-ча шерага кхаччалца археологически, этнографически экспедицешта юкъе дакъа лоацаш хилар из цIихезача российски Iилманхошца Семенов Л. П., Вильямс А. К, Мартиросиан Г. К, Шеблыкин И. П. 1932-ча шерагара 1934-ча шерага кхаччалца гIалгIай музея кулгалдеш лаьттар из. Ший къаман кхы а дуккха пайда беш къахьегаргдолаш вар из лакха начIал дола саг 1934-ча шера политически гIулакха тIагIолла мехках ваьккха Беломорканале болх бе Iовахийта вецаре. Дукха да цу сагах дувца дикаш», — аьлар кхоллама балхах йолча музея кулгалхо йолча ТIумхой Любас. 1912-ча шера Буро тIара училище яьккха Москве дIавахар Оахаранаькъан Хаджи-Бикар.
Цига из дешаш хилар исбахьален-ремесленни дешара мастерской. Цар гIулакха хьожаш хиннар яр цIихеза княжна Федорова Елизавета. Цига дешаш йиъ курс яьккхе ший мехка цIавоагIа суртанч Iомадаь начIал ший наха гойта. 1925-ча шера хиннача йоккхача культура болхлой форуме айдаь дувца оттадир цун балхаш. Лакха начIал дола говзанч ва аьле белгал ву из. Тахан уж ханаш дагаухаш дувцарашка ладийгIача, пил-тIехка тIа догамаш деш, акха хьакхий къохка тIа говзал хьокхаш къахьийгад цо. Цу хьаяь кулонаш, медальонаш, табакеркаш, кIингаш, брошкаш чIоагIа хоза хеташ лоархIаш хиннад наха. Революци дага йоагIарашка хетташ лакха мах бола дукха балхаш кхеллад цо», — дийцар тхога музея болхлочо Алмазанаькъан Лайлас. 1931-ча шера Ростове дIайихьача исбахьален гойтаме дакъа лоацаш хул Хаджи-Бикар. Цу хана цо хьокха оттадаьча балхашта юкъе яр «Храм Тхаба Ерды» яха исбахьален произведени, иштта, «КIувс хьабар», «Ломашкара колхоз», «Буц хьакха болха кхалнах», «Маьт лоама тIара дуIаш» яха говза даь балхаш. Цу гойтаме дакъа лоацаш хилар Доврбиканаькъан ГIаз-Мухьмад а. «Цуцаев Хьасан» яха болх бар цун цига хьокха оттабаь. 200 совгIа балхаш кхолла аьттув баьлар Хаджи-Бикара.
Из еррига ха ший начIал хIара денна лакхдеш яьккхар цо. ТIехка тIа беш хинна болх геттара чIоагIа наха юкъе баьржа дIабахар цун. Ший беррига низ дIатIа бохийташ къахьийгарех ва из саг. Ший мохк, къам дезаш яьккхай цо ший ха. ЦIихеза Советски археолог, историк волча Крупнов Евгенес дийцад, ГIалгIай мехка хозал, цун кIоаргленаш йовзара къаьстта доккха баркал Оахаранаькъан Хаджи-Бикара ала дезаш ва ше аьнна. «Оахаранаькъан Хаджи-Бикара доккхача начIалах вай мехка цхьаккха хIама дисадац. 45 шу даьнна мара воацаш Кареле вахар хаьдад цу цIихезача гIалгIай къаман воIа. Цхьадола балхаш из лоацача хана доагадаьд, цхьадараш дайнад 1944-ча шера къам мехках доаккхача хана. Юхе диса хиннараш а 1995-ча, 1996-ча шерашка Шолжа-гIалий тIарча тIемо доадир. Цхьадола балхаш тахан Ставрополерча музее латт», — дувц ТIумхой Любас.
Доврбиканаькъан ГIаз-Мухьмад 1904-ча шера Буро кIала ваьвар. Цун нана дуккхача наха йовзаш яр ший кулгашца лакха говзал эша истингаш деш хиларах. Бера хана денз кхоллама болх хоза хеташ хьалкхийра из. Назранера горски оалаш хинна ишкол яьккхий Буро тIарча училище деша вода из. Кулг говзал йола из сиха зув хьехархоша. Петроградерча лакхерча исбахьален-технически институте деша ваха хьожаву из.
Из дар 1924-гIа шу. 1930-ча шера лакхача говзалца чIоагIвенна волаш ший мехках кхет ГIаз-Мухьмад. «Симонов, Манизер, Шервуд, Гинзбург яхача боккхача хьехархоша никъ хьехаш гаьнаваьлар Доврбиканаькъан ГIаз-Мухьмад», — язду 2007-ча шера «Третьяковская галерея» яхача журнала тIа кхоллама болхло йолча Аькхинаькъан Хьавас. — Цо болх баьб тайп-тайпарча жанрашка. Кхоллама балха мотт ховш хиннав ала йиш я иштта начIал долча сагах. 1931-ча шера Буро тIарча ГIалгIай музее балха отт из. Цига вайзар цун цIи хеза археолог Семенов Л. П. Семенов хьалха волаш дукха балхаш дIакхихьад цар вай моттигашка. Цо эггара хьалха ше даь балхаш да: «Лоамашкара мангалхло», «Белхи», «Нускал доаладеш», «Дукха истий болча дезале». ГIаз-Мухьмад ваьха шераш атта хиннарех дац. Цунга хьежжа, хIара цун болх ший къайла маIан долаш бар. Царех цхьа болх бар «Пуй яхача юртара цIе партизан».
Цу шерашка шийна дага лаьттачох цо кхелла произведенеш я «ГIалгIай болча баьхка цIебараш», «Долаковски кашамашта юхера гIалгIай партизаний керттера окоп», «Долакха юртара тIом». «Сердало» газете къахьийга Iийнавац ГIаз-Мухьмад. Цу шерашка арадийнача исбахьален, дешара литературе гуш хиннаб цун кулгаша кхелла къахьегам. Толстой Лева «Хаджи-Мурат» яхача повеста тIа а болх бир цо 50 йоазув дуллаш. 1944-ча шерага кхаччалца ГIалгIай, Нохчий мехка арадийнача дешара книшкаш тIа къахьийгар цо. Къамаца мехках ваьккха ГIаз-Мухьмад Кустанайски областе кхоач.
НачIал хиларо гIо дир цун бирсача, мецача шерашка кIала ца вусаш ваха. Театре декорацеш еш болх беш хиларах цхьа бахьан воахалу из. Мехка ваьнначул тIехьагIа Нохч-ГIалгIай музее балха отт из. Хала хул хIетта мехках кхийттача цун шераш. 1917-ча шера РСФСР автономни республикаш хьокхаш хиннача гойтаме дакъа лаца аьттув хул цун, бакъда, цу денга кхача аьттув хилац цун. 1984-ча шера Нохч-ГIалгIай мехкарча музее цун 80 шу дизара хетабаь дIахьу из гойтам.
1976-ча шера вахар хаьдад ГIаз-Мухьмада. Шоай къаман юкъе сийрда лар йита дIавахав уж ши саг. ХIанзчул тIехьагIа а дуккхабараш увттаргба цар вахара никъ тахка, хIана аьлча, иштта баьхача нахах дисар мелла шераш мара ца дахарах дIабовргбоаца седкъа хинна дах.
