Гойтам хетабаь бар, ГӀалгӀай паччахьалкхен 100 дузаш хилара. Наьсарен кхален керттерча библиотеке Ӏилман, культуран болхлой, иштта истори дезараш гулбелар.

«ГӀазакханаькъан Берснакъа ший вахар хетадаьд, ГӀалгӀайчен истори тахкара, цунца дувзаденна каьхаташ лохаш хьавоагӀа из, укх массехк шера. Цо болх баьб тайп-тайпарча архивашка, Россе а кхыча мехкашкарча а музеяшка, библиотекашка. Цо иштта къахьегарах вӀашагӀъеллар ГӀалгӀайчен йоккха архива ганз, иштта музейшкара, библиотекашкара гулламаш. Цу тайпара гойтам Берснакъа дӀахьу хӀара шера, тхо а боккхача безамца цига долх, цун болх бовза дагахьа. Таханара гойтам дӀахьош ба паччахьалкхен 100 шу дизара хетабаь, цо хьагойт вайна хьамсарча мехка дӀаяхача ханашка хинначун оагӀонаш.

ГӀазакханаькъан Берснакъ, ГӀалгӀайчен Ӏилманхочо Цхьорой Марета яхачох, ГӀалгӀайчен къаман ганз я. Массанена ховш да, российски а доазол арахьарча а архивашка, ший рузкъах из болх бе дӀа-юха ухаш хилар. Вайна дика хов, цу хӀаман уйла е езаш Ӏаьдал а юкъарло а яр, дукхача хана денз», - аьлар «Сердало» газетага ГӀалгӀай паччахьалкхен университета эрсий метта хьехархочо, филологически Ӏилмай кандидата Малсаганаькъан Мадинас.

Ший кердача гойтаме, ГӀазакханаькъан Берснакъа мах бола хIамаш гойтар, цига го йиш яр дукхача хана денз хьадоагӀа гӀалгӀай къаман вахар. Цига дар лоаман ГӀалгӀайчен хозала сурташ; къаьнара юрташ, гӀалаш, мохк гойтараш; къам дегӀадоаладара шоай белггалара дакъа юкъедена исторически нах бувцараш.

Из гойтам хьабеллар чӀоагӀа лоархӀаме хилар ГӀалгӀайчен культуранна, Ӏилманна, исторически юкъарлонна; цо цӀаькха а тешал дир, дукхача хана денз тохкама балхаш деш хьавоагӀача ГӀазакханаькъан Берснакъа балхо ГӀалгӀайчен историко-культурни тӀехьале дикагӀа лорае таро луш хилара.

Уж я, гӀалгӀай къам ше морг кхы доацаш, ший белгалонаш йолаш хилара, дунен вахара таронашта цо ший дакъа юкъедена хилара тешал деш йола оагӀонаш.

ГӀазакханаькъан Берснакъа Ӏоаяь хIамаш цу тайпарча программашта, проекташта кӀийле хинна дӀаотта йиш йолаш яр, уж накъаяргьяр тайп-тайпарча дешара моттигашка, хоамий компанешка; вай культура, истори, къаман керттера овла бовзийтача.

Гуш долчо хьагойтар, укх наькъа а мел чӀоагӀа историко-культурни кӀийле яр цо хӀанз кийчъяьр. ДукхагӀча даькъе из дар исторически оагӀув лаьца хинна нах бовзийтар, уж материалаш тайп-тайпарча ханашка «Сердало» газета тӀа, кепа етташ, арайийннай. Цу даькъ тӀа мехктохкамхочунца оаха айхха бувзам лелабу дукха ха я.

Цунца цхьана тхона гуш хилар, вай тамашийна хозача мехка тӀехьарча хана цунна гучаяьнна оагӀонаш. Укхаза массане а терко тӀайохийташ дар, суртанчас Михаил Матвеевича Ивановс баь суртий болх, из ба 1782 шерара Цхьорой-Юрта сурт. Из сурт таханарча денна ГӀалгӀайчен эггара къаьнардарех да.

Эрсий суртанча XVIII бӀаьшерен суртанчий говзанчех цаӀ ва, суртанчий Императорски Академе академик Иванов Михаил ший хана цӀихеза суртанча хиннав, цун кхоллам бувзабенна хиннаб Кавказа къамий культураца. Цун кхоллама балхага гӀолла го йиш я моттигерча бахархой культура, Ӏадаташ.

Цхьоре-къаьнара гӀалгӀай юрт я, из иллай ГӀалгӀайчен хӀанзарча заман ЖӀайрахьа кхале. Иванова диллача сурта тӀа из вайна хьалхашка отт, ше морг кхы йоацача хозленца. Из ГӀалгӀайчен исторен дагалоаттама сурт хинна Ӏац, цо тешал ду, цӀихезача наьха терко мел чӀоагӀа тӀаозаш хиннаб вай мохк дукхача бӀаьшерашка.

Искусство, культура цаӀ шоллагӀчох йоаллаш, вахара дакъа дӀалоацаш я. Уж лорае еза, вай тӀехьенга кхоачаргйолаш. Иванов Михаила балхаш тахан Паччахьалкхен Эрсий Санкт-Петербургерча мезея ганзашка лорадеш да. Из гӀалгӀай къаман мах баь варгвоаца суртий ганз шийга кхачарах, доккха баркал оал цу мезея кулгалхочунна Манилова Аллайна ГӀазакханаькъан Берснакъа, иштта дег чура баркал оал цо цу мезея болхлочунна Кессинех Верайна, ший кхайкаралла цо жоп даларах.

Уж нах бахьан долаш, ГӀалгӀайчен къаман исторе лоархӀамегӀа дола ди дездеча хана, вай таро хургья эрсий суртанчий бӀаргашца 18-ча,19-ча бӀаьшерашка хинна воай хьамсара мохк бӀаргаго.

Гойтама хозален юкъ лоацаш дар, архиолога Фокин Николай Михайловича ганзера 34 сурт чулоаца балхаш а, из гӀалгӀай къаман бӀаьшерен кхерах еттача архитектуран истори тохкаш хиннав. Цун балха юкъе корадаьд къаьнарча гӀалгӀай гӀишлонаш шоай тайпара тамашийна хьалйотташ хилара бахьанаш, уж тахан а латташ я ГӀалгӀайчен ЖӀайрахьа кхален лоамашка, цар хьагойт гӀалгӀай къаман оамал, денал.

Иванов М.М. ГӀалгӀайчен Цхьорой-Юрт, 1782 шу.

Уж чӀоагӀа лоархӀаме дола исторически каьхаташ делар мехктохкамхочоа, юхадала а ца дезаш, Новосибирск-Шахьара архиво. Цох доккха баркал оал ГӀазакханаькъан Берснакъа архива кулгалхочун Голубева Юляйна, ганз лораяра керттерча болхлочунна Шарухова Екатеринайна.

Ше чӀоагӀа дег чура раьза хилар белгалдеш, ГӀазакханаькъан Берснакъа баркал аьлар А.В.Щусева цӀерагӀча Паччахьалкхен Ӏилма-тохкама архитектуран музейна. ХьалхагӀа «Сердало» газета яздаьдар, цу музейс вай мехктохкамхочунна 200 сурт денна хиларах, уж дар 1926 шерагара 1930 шерга, иштта 1980 шерга кхоачаш даьха сурташ, цар тӀа кхерах даь балхаш да. Цу сурташа доккха новкъостал ду, дӀаяхача заман ГӀалгӀайчен вахар тохкаш дола балхаш дӀадахьара, цул совгӀа, цар тӀа я хӀанз хаьрца латта цхьайола гӀалаш, из вай тӀехьа тӀайоагӀача тӀехьенга кхоачаргйола йоккха ганз я.

ГӀазакханаькъан Берснакъа дийцар ше Ессентуке ваха хиларах, ше санна тохкама балхаш дӀахьош барашца цхьана, вай гӀалгӀай къам тохкаш къахьегаш хьавенача Горепекин Фома Ивановича тайп-тайпарча шерашка баь болх бовзаш хиларах. Цу юкъе да, 1924 шера Малсаганаькъан Кураза Зоврбика арахийца гӀалгӀай алапат, «Абат».

ГӀазакханаькъан Берснакъа, гӀалгӀай къаман истореца дувзаденна балхаш ду 56 шу да. Цунна дукха ха хьалха корадаьрашта юкъе да «Туркменашта эрсий мотт Ӏамабар» яха Пхьиленаькъан Пацой книжка, из арахийцад 1893 шера Ашхабаде. Цу книжка тӀа къахьегаш хиннав, Пхьилекъонгий-Юрта ваь вай мехкахо, цунца хиннаб Драновски, Маргания. Цу тайпара книжка хьалхара арадаьлар Туркменистане. Из а го йиш хилар укх гойтаме.

ГӀазакханаькъан Берснакъа ГуржегӀара, Турцера, Казахстанера, иштта вайна юхе ядача кхыча паччахьалкхенашкара енача материалашта терко тӀаяхийтар. Вайна дицлуш доагӀа ГӀалгӀайчен а цун къаман а истори го йиш я гойтамца. Цул совгӀа, го йиш яр Дибаранаькъан Мухьмада дезала сурт, из революци ялалехь Чукотке кхаьча хиннав, цун дезал Базик, Ӏалихан тӀехьагӀа литератораш хиннаб, дукхача тохкамхоша яхачох, Чукотка литература хьакхоллаш шоай дакъа юкъедихьад цар. Дибаранаькъан Ӏалихан, дӀаяхача бӀашерен 30-ча шерашка дика таржамхо волаш, цӀихеза хиннав, из бахьан долаш, Чукотке эрсий литературан турпалхой цига бовзаш хиннаб.

«Дукха шераш хьалха сай болх дӀаболабарах, тахан карагӀдаьннар дувцача хана, со тешшаме ала йиш йолаш ва, вайна хьалха кхы а дукха дика хӀамаш гургда, - аьлар ГӀазакханаькъан Берснакъа, ше гойтам хьабеллача къамаьл деш. – МоллагӀа волча сага, ший гӀалгӀай къаман истори дезачунна, дика ховргда, вай мехка а доазол арахьа а архивашка шортта мах бола ганз йолга.

Уж шоаш тахкарга хьежаш я, гӀалгӀай йоазон тамашийна хоза оагӀонаш хьаелларга. Вай цу тӀехьа къахьега а деза. Бакъда цу гӀулакха рузкъа эш, из доацаш цхьаккха гӀулакх а гаьнадалац.

Вайна лоархӀаме дар да, ГӀалгӀай паччахьалкхе дегӀайоагӀаш хилар. Из хуле, вайна карагӀдаргда хьалхашка латта дукха декхараш кхоачашде».