Росси – вай юкъара цӀа

«Ӏалаьлай ма йоккха, йӀаьхий,

Могаш я хьо, Нана-Даьхе!

Хьоца нийсде цхьаккха дац,

Цхьанна воӀа, цхьанна йоӀа

Хьол дезагӀа е хьа маьхе

Лаьттан букъ тӀа хӀама дац...»

Хозахета аьнна дешаш дац уж, ба а ба вай Даьхе оалаш бола мохк боккха а бӀаьхий а, цун доазон тӀа я 46 область, 24 республика, 9 край. Цу дерригача доазон тӀа го баьккха валалехь, бӀаргаш кӀайлургда. Ший Ӏаламга диллача, Ӏалаьмате хоза а фаьлгаш тӀа ювцарех тара а моттигаш йолаш я Росси. Масала, цун лаьтта да фордаш, лоамаш, хьунаш, аренаш, долха хиш, ораш, аьлеш, гувнаш, хьасташ, кхуркхолгаш. ХӀаьта лаьттах доахкача оахкалех дувца вай овтте, фуд вай мехка доацаш?! Массе тайпара бийдал йоалл вай дахача лаьттан ченашка, царех да дошув, жовхьараш, мехкадаьтта, газ, мел эшаш дола гӀишлош ю гӀирсаш, кӀор, дарбане хиш, цу даькъе вай зӀамигача ГӀалгӀайче хьадеш дола «Ачалкх». Лаьттан ший хьоанал ювце, цаховш Ӏобежа фийг е ги тӀа ца доалаш дисац йийхьача Россе лаьтта. Цудухьа дуккха мехкаш кхаббал ялат: кӀа, хьажкӀа, мукх, кен - чуэц вайцигарча ахархоша. Масала, дӀадахача шера 125, 856 млн тонн ялат чуийцад ахархоша, царех кӀа хиннад 82, 588 млн тонн, цул хьалхарча шера хинначул дуккха дукхагӀа да из. ХӀаьта Россена шийна 86 млн. тонн кӀа мара эшац, из еррига а кхаба.

Вай мехкара керттера рузкъа да аьнна хет сона цун нах: тӀема оагӀорахьара лорбой, къахьегамхой, Ӏилманхой, лораш, хьехархой, берригаш бийца варгвац. Царна юкъе ба тӀема а къахьегама а турпалаш, вай доаккхал деш, сий деш ба Советски Союза а Россе а турпалаш Овшанаькъан Руслан, Осканаькъан Сулумбик, Малсаганаькъан Ахьмад, Оздой Мурад, Къоастой Ширвани; къахьегама турпалаш БӀарахой Лемка, Албохчанаькъан АртагӀа, Лоалахой Ахьмад, Коазой Бахьаудин, Бохтаранаькъа Марем. ХӀаьта СВО дакъа лоацаш хиннача къонача турпалаша шоай мохк геттара чӀоагӀа шоашта безаш хилар хьагойтад, царех цхьачар – Боконаькъан Мустафас, Хамхой Адама, Хьоашаланаькъан Адама Султана – шоай синош дӀаденнад Даьхен га доаккхаш, иштта деналца белгалваьннав Хьоашаланаькъан Ювсапа Султан а, из вай къаманна Дала воахаволва.

Россе Ӏаьдал чӀоагӀдеш хьабаьхкарех а хьабоагӀарех а ба вай тӀехьара тӀакхийна инаралаш. Вай мехка а цул арахьа а сий долаш ба эпсарий из йоккха цӀи лелаеш бола нах: Къоастой Махьмада Ӏийса, Овшанаькъан Султана Руслан, Cултиганаькъан Асхьаба Мухьмад, Султиганаькъан Мухьмада Руслан, Заьзганаькъан Мурад, царех тарра кхыбараш. Цар хьабена а хьабахьа а никъ ба кагирхошта тахан нийса хьокхам хинна латтар. Шоай дика гӀулакхаш, цар гӀулакхашца дуст, нийсду кхувш боагӀараша.

Вай мехкарча наха чӀоаггӀа лоархӀача хӀамаех да къамашта юкъера доттагӀал, бе-беча наха юкъера хоза бувзамаш. Тамаш йилла хӀама да духхьал вай цхьан мехка 193 тайп-тайпара къамаш дахаш хилар, цар 277 мотт а диалекташ а хилар. Царна юкъе ба эрсий, татрий, нохчий, башкираш, чувашаш, жӀайхой, эрмалой, украинцаш, казахаш, гӀалгӀай, балкхарой, черсий, гӀаьбартой, берригаш бийца варгвац. Эггара чӀоагӀагӀа хам бе безар цар дукхал йоацаш, дикал я. Мах баь варгвоацаш хӀама да Россе дахача къамашта юкъера доттагӀал, барт, цхьоагӀо. Цар кхетаду Даьхе - из массадолча къаман юкъара цӀа долга, цу цӀенъюкъера машар, хоза гӀулакхаш лораде дезилга хӀара къамо, хӀара сага. Боккха низ ба из. Цунна дола тешал лаха дукха гаьна ваха везац. Сийлахь-боккха Даьймехка тӀом болча заман чухьа, герзах хьалвикъа вола моастагӀа тийшача балхах вай мехках летача, цаӀ санна кхотабенна духьалъайтта хиннаб бе-беча къамех бола нах. Барт бола халкъ эшаде мегадац фашистски Германе тӀема машинá, иштта да доттагӀала хӀама. МоастагӀа эшаваьр советски къамашта юкъера барт хиннаб. Тахан а вай мехка даха къамаш даьй наькъашта, гӀулакхашта тешаме долаш хьадоагӀа, из гойтад вайна СВО дӀахьоча шерашка вай тӀемхоша, мукъаяьха моттигаш тоаеш болхача къахьегамхоша, царна тӀехьара тӀа даарца а, маларца а, дувхачунца а гӀо-новкъостал лоаттадеча болхлоша, ахархоша. Вешта аьлча, укхаза вайна гу мехка доккхагӀа долча а къонача а ноахалий бувзамаш. Укхаза зе йиш я къоначар даьй наькъаш лоархӀаш, сий деш, уж хьаллоацаш хилар. Цо тешаву вай мехка хургйолча дикача кхоаненах, хозача а паргӀатача а вахарах.

Къамашта юкъе барт бе гӀерташ, царца нийсхо лелаеш, хьавоагӀа мехка хьалхалатташ вола президент Путин Владимир Владимирович. Кхоачам болаш дар цо ше Россе массе къамах ва аьнна дешаш. Цар кӀоарга маӀан дале а, бакъда кхетаде атта долаш, массадолча къамий викалашта тоам беш дар уж дешаш. Доккха новкъостал ду, дика мел долча хӀаман оагӀув хьаллоац цо вай республикан а. Вай мехкадас Келаматанаькъан Махьмуд-Ӏаьлас каст-каста хьоахаду Россе Президент а Паччахьалкхе а бахьан долаш, цар гӀо деш хиларах, дукха рузкъа эшаш йола проекташ вайцига кхоачашъеш хилар. Из дика гуш да ГӀалгӀайче хулаш латтача хувцамашка хьежача а. Вай мохк дегӀабар, хозбалар, тоабалар дезаш ба Москверча лакхарча кабинеташка. Из къаьгга гуш хилар соахка, ГӀалгӀай паччахьалкхен 100 шу дизар дездеш, вай къам а мохк а даькъаладувцаш Путина аьннача дешаех: «... Автономи хьаяр вай мехка исторен чухьа баькккха лоархӀаме гӀа хинна дӀаэттар, цо гӀо дир вахара-экономически оагӀорахьара мехка дегӀааха; мотт, кхычарех тара йоаца укхаза бахача наьха культура а динца, эхь-эзделаца дувзаденна Ӏадаташа лораде. Шо, шеко а йоацаш, доаккхал де йиш йолаш да шоай мехкахой дуккхача ноахалашта карагӀдаьнначох, цар вай мехка исторен чухьа язъяьча сийрдача оагӀонех. ЧӀоаггӀа сий де мегаргдолаш да цар Ӏилма, искусство, дешар дегӀакхувлача, Даьймехка хӀама тоадеча хьийга цӀенхашттара къа.

Тахан ГӀалгӀай Республикан дикка лаьттан, хӀама кхоллара, туризм дегӀайоалаяра таронаш я. Мехка йоккхий инвестицеш юкъейоалаяра эша хьалаш хьакхоллаш да, вахара даькъе лоархӀаме проекташ я кхоачашъеш, транспорта оагӀув а дикка тоалуш йоагӀа.

Со тешаш ва оаш дӀахо а мехка хьалхашка латта декхараш лерттӀа кхоачашдергхиларах, республика а еррига Росси а тоалургйолча тайпара.

Шун аьттув балар а дикадар хилар а ловш вола

Путин Владимир».

Шийх иштта бенна тешам боа ца беш, мехка кулгалхоша дӀахьоча наькъа тешаме йолаш хьайоагӀа вай республика а цунна хьалха латташ вола Келаматанаькъан Махьмуд-Ӏаьла а. Цудухьа дуккха хӀама де карагӀдоал вахара массайолча оагӀонца, берригача халкъа боахамца дувзаденна. Цо тӀехдика дӀахьу 2030-ча а цул тӀехьагӀа 2036-ча а шерашка кхаччалца йола керда къаман проекташ кхоачашъяра гӀулакх. Таханарча дийнахьа ахча хьахьожадара боарам ба 4, 246 млрд сом, царех 857, 6 млн (20%) хӀанзле карадерзадаьд.

«Къаман проекташ кхоачашъяр, вай тахан дукхагӀа теркам тӀабохийта моттиг я. Тешаш ва проекташ кхоачашъяро духхьал наьха вахар тоадаь ца Ӏеш, мехка йӀаьххача хана дегӀаахара кӀийле кийчъергья аьнна. Оаха даим тӀахьожам лоаттабу ханнахьа а дика а хьахьожадаьча хӀамах пайда эцар тӀа», - белгалдаьккхад вай мехка кулгалхочо Макшарипа Махьмуд-Ӏаьлас.

ДӀахо дӀайодача хана, къаман проекташ кхоачашъеш, дукха хӀама де лерхӀ дезала вахар, наькъаш, наьха хьалаш, Ӏалам, унахцӀено, дешар, гӀишлошъяр, юкъара доазонаш тоадеча даькъе. Из шеддар де вӀаштӀехьадаргдацар вай къаман, нагахьа санна Россе тешаме оагӀув бецаре. Цудухьа ГӀалгӀайче хьалха а тӀехьа а цӀаккха шек йолаш хиннаяц малагӀча мехка яха еза, малагӀча халкъаца оагӀув билла беза яхача деша хьакъехьа. Из даим тешаш хиннай Россех а цо хьабахьача наькъах а, цудухьа ший вахар цунца дувзаде ловш а хиннай. Сона хеташ, из хьаькъал долаш а нийса а хержа никъ ба.

ДӀадоладеш санна, ер йоазув байтаца чакхдаккха лов сона. Вай Даьхен хам беш яздаьд «Даьхенга» яхача ший стихотворене мугӀараш Нохч-ГӀалгӀай халкъа поэт хиннача Янданаькъан Жамалдас:

«БӀарга мел еза, йӀаьха я хьо;

Дега мел хет, шера я хьо,

Ва со кхеваь ва са Даьхе!

ЙиӀий бӀарг санна хоза я хьо,

Наьна дог санна тешаме я хьо,

Ва со кхеваь ва са Даьхе!

Хьа во сона ма гулда,

Хьа диках со ма валва!»